1942 jyldyŋ jazynda Ukraina jerınde «joǧalyp» ketken būl diviziia turaly aqpar jalpy halyqqa būdan onşaqty jyl būryn ǧana belgılı bola bastady. №106 atty äskerler diviziiasy. Tört myŋnan astam jauynger. Olarǧa berılgenı – bar bolǧany jüz vintovka. Qalǧandarynyŋ qoldarynda jalaŋdaǧan qylyş. Al diviziia sarbazdary Aqmola oblysynan jinalǧan jauyngerlerden qūralǧan edı.
Mıne, osy jalaŋ qylyşty jauyngerler alǧaş ret Harkovtıŋ tübınde bırınşı ret ūrysqa kırgen. At üstınde qūiǧytqan ien dalanyŋ eren ūldary Krasnograd qalaşyǧyn jaudan azat etu jolyndaǧy şaiqasta tankter kolonnasyna şabuyl jasapty. Qynnan suyrylǧan qaiqy qylyşpen. Kezektı myltyqty bozdaq oqqa ūşqannan keiın ǧana qarudy kelesı jauynger onyŋ qolynan alyp, jauǧa qarai atyp tūrǧan. Keŋes äskeri basşylyǧy osylai myŋdaǧan qazaq ūlanyn aşyq ölım alaŋyna qarai arandatyp aidap salǧan. Bıraq erjürek sarbazdardyŋ artynda daŋqy qaldy. Soǧystyŋ alǧaşqy jyldarynda osyndai atty diviziia bolǧany turaly aŋyz aqyryn auyzdan auyzǧa köşıp, qazırgı zamanǧa deiın jetken. Alaida olar jaily bırde-bır arhivte tiıstı qūjat, anyqtama, būiryq, şeşım qaldyrylmaǧan, oqulyqtar men kıtaptarda da oǧan qatysty bırde-bır derek joq. Qazaq jastarynan qūralǧan kavaleriianyŋ Krasnograd degen qalany jaudan azat etuge qatysyp, köbınıŋ jer jastanyp qalǧany eş jerde resmi türde qaǧaz jüzıne tüsırılmegen.
Tıptı 2007 jylǧa deiın Qazaqstan Qorǧanys ministrlıgınde de atalmyş diviziia keiın tylǧa aldyrylyp, taratyldy degennen özge titımdei de mälımet bolmaǧan. Tek ministrlıktıŋ memorialdy jobalar jönındegı jauapty mamany Maǧjan Qaharmanovtyŋ qolyna sol kezdegı jauyngerlerdıŋ «106-nşynyŋ qūramynda Harkov tübınde boldyq. Savinsy stansasyna deiın jettık» degen jazuy bar sarǧaiyp ketken haty jetkennen keiın ǧana seŋ qozǧaldy. Sosyn ministrlık sol «soǧyspaǧan» sarbazdardyŋ ūrpaqtarynan, känıgı ız kesuşılerden jäne vedomstvo ökılderınen ızdestıru tobyn qūrdy. Top sol boida bırden Ukrainaǧa attandy. Soǧys kezındegı qazaq atty äskerlerınıŋ alǧaşqy deregı solai tabyldy. Bıraq tolyq mälımet alu oŋaiǧa tüsken joq.
Būl oqiǧa 1941 jyldyŋ qazan aiynda bastalyp edı. Sol kezde KSRO Memlekettık qorǧanys komitetınıŋ maidanǧa attandyru üşın ūlttyq atqyştar jäne atty äskerler bölımşelerın qūru turaly, älbette, «barynşa qūpiia» degen eskertpesı bar qaulysy şyǧady. Olar tap osylai ūlttyq belgıler boiynşa qūrylady. Sondyqtan ärbır odaqtas respublikaǧa özderınen qanşa jauynger talap etıletını jönındegı raznariadka jıberıledı. Sonyŋ ışınde Qazaq KSR ekı atqyştar brigadasy men ekı kavaleriia diviziiasyn jasaqtap jıberuge tiıs bolady. Bızdıŋ jaq tapsyrmany tolyǧymen oryndaidy…
Söitıp, 1942 jyldyŋ köktemınde Aqmolada şūǧyl türde 106-kavaleriia diviziiasy jasaqtalady. Säuır aiynda tügel derlık qazaq jıgıtterınen qūralǧan atty äsker qosyny bırneşe eşelon bolyp Harkovke qarai baǧyt tüzeidı. Bıraq olar dıttegen jerıne jetpei, jolda bara jatqan kezınde-aq Orta Aziia äskeri okrugınen Qazaq KSR-ıne 106-diviziiany taratyp, ony Qyzyl Armiianyŋ basqa äskeri bölımderınıŋ sapyn tolyqtyru üşın bölıp jıberu turaly būiryq kelıp tüsedı. Bıraq mūndaǧylar qūjat boiynşa eş jerde joq bırlıktı joldan toqtatuǧa eşqandai äreket jasai qoimaidy. Qaperlerınde däneŋe joq diviziia jauyngerlerı osylaişa Ukrainanyŋ Harkov oblysyndaǧy Savinsy stansasyna baryp toqtaidy. Mūnda soŋǧy eşelon 12 mamyr künı kelıp jetedı. Būl jerde olardy Oŋtüstık-Batys maidannyŋ bır bölıgı bolyp tabylatyn 6-kavaleriia korpusy qūramyna qosady. Däl sol künı Harkovtı jaudan azat etu operasiiasy bastalady. Būl sürgınnıŋ ışınde kımnıŋ qaida jürgenı belgısız boldy. Sol sapta soǧysqan esepte joq atty äsker diviziiasy turasynda naqty derekterdıŋ jazylmai qaluyna sebep bolǧan da osy jai edı.
Alaida arada 65 jyl ötkennen keiın maidan dalasyna bara salyp ūrysqa kırısıp ketken 106-nşy qazaq diviziiasy sarbazdarynyŋ jaman soǧyspaǧany turaly derekter mälım bola bastady. Olar 6-korpus qūramynda Harkovke tüstık jaqpen şabuyldamaq bolyp tym ılgerı ketıp, Krasnograd qalasy üşın qyrǧynǧa kıredı. Sol şapqynşylyqta adamdar da, attar da äbden boldyrady. Azyq-tülık pen oq-därıler de tausylady. Qorşau ışınde qalǧan olarǧa sosyn joǧarydan kömek körsetılmek bolady. Bıraq onyŋ oraiy kelmeidı. Sebebı qalǧan maidandardyŋ da ahualy oŋyp tūrmaǧan edı. Komandovanie soŋynan būlardy müldem ūmytyp ketkendei syŋai tanytady. Osyndai jaǧdaida jau ışınde soǧysqan atty äskerler jauyngerlerı 26 mamyrǧa deiın şydas beredı. Sodan keiın bärı tynady.
Bır taŋǧaldyratyny, 102 vintovkamen, 1,5 myŋ qylyşpen ǧana qarulanǧan 4091 adam tura ekı apta boiy jasanǧan jauǧa erık bermei, qarsylasyp baǧady. Atty äskerler mezgıldıŋ mamyr aiy bolǧanyna qaramastan, älı qystyq tondarmen, baipaq pimalarmen jür edı. Al olarmen ine-jıpten jaŋa şyqqandai yqşam da yŋǧaily äskeri forma kiınıp alǧan nemıs soldattary soǧysty. Sodan keiın faşister qazaq jauyngerlerıne qarsy tank kolonnasyn aidap saldy. Bızdıŋ ūlandardyŋ faşister tankılerıne qylyşpen qarsy ūmtylǧany jaily aŋyz äŋgıme osydan keiın şyqqan-tyn.
Qyzyl äskerler taǧy bırşama uaqyt keskılesken şaiqas üstınde keiın şegınıp, qorşaudan şyqpaqşy bolady. Bıraq Oŋtüstık-Batys maidannyŋ 600 myŋ adamynyŋ tek 22 myŋy, atty äskerlerdıŋ bır jarym myŋy ǧana suyrylyp kete aldy. Qalǧandary ūrys dalasynda qaldy ne jau qolyna tüstı. Keiın soǧys jylnamaşylary jazatyn «Harkov qazandyǧy» osy kezde oryn aldy. Köz körgenderdıŋ aitularynşa, mūnda naǧyz qandy qasap bolǧanǧa ūqsaidy. Qyrǧyn bolǧan jerde adamdar men attardyŋ denelerı mylja-mylja bolyp köp kün jatqan. Aqyrynda būl maŋnan jan tözgısız iıs tarai bastaǧan. Sosyn nemıster äueden ūşaqpen hlor seuıp ötken.
Osymen 106-diviziia turaly derek tügesıledı. Sebebı basqa mälımetterdıŋ bärı arhivterden şūǧyl joiylyp jıberılgen eken. Qūddy mūndai diviziia, mūndai oqiǧa bolmaǧan siiaqty. Keŋes komandovaniesı osyǧan müddelılık tanytqanǧa ūqsaidy. Mūnyŋ taǧy bır mynadai sebebı bar körınedı. Tap osy jyldary Ukrainany basqarǧan Nikita Hruşev 42-nıŋ köktemınde tap jaŋaǧy Oŋtüstık-Batys maidany äskeri keŋesınıŋ müşesı bolypty. Sol Stalinge baianat jasap tūrǧanynda, özın jaqsy atty körsetu üşın būl jaq eşqandai kömek kerek etpeidı, öz küşımen şyǧady degen mazmūnda mälımdeme jasapty. Söitıp, jaǧdaiǧa dūrys baǧa bere bılmegen. Onyŋ saldary alapat apatqa alyp barǧan.
Joǧalǧan diviziianyŋ deregın tabuǧa Harkov qalasyndaǧy qazaq jerlestıgı qauymdastyǧynyŋ jetekşısı Makka Qarajanova köp kömektesıptı.
– Ädepkı ızdestıru jūmystary būl diviziia turaly eşkımnıŋ eşteŋe bılmeitının körsettı, – deidı ol. – Menıŋ bır Tatiana Krupa degen keremet qūrbym bar edı. Sol bızben bırge ızdestıru jūmystaryna qosylyp kettı. Onyŋ özı arheolog, tarihşy, öz ortasynda aitarlyqtai belgılı adam. Qūrbym da öz ainalasynan diviziia jaiynda sūrastyra bastaidy. Bıraq oǧan bıletınder 106-kavaleriia diviziiasy degennıŋ joq ekenın, barlyq maidanda 106-diviziianyŋ atqyştar esebınde körsetılgenın aitady. Bız soǧan qaramastan ızdestıruımızdı toqtatpadyq. Bır joly, tüngı saǧat ekıde menıŋ elektrondy poştama hat kelıp tüstı. Ony Şaiyq Qalqynbaev degen atty äskerdıŋ qyz nemeresı jazypty. Hatynda ol köpşılıkten atasynyŋ jerlengen jerın tauyp beruge kömektesudı sūraidy. Izdeu saluşy sonymen bırge atasynyŋ soŋǧy hatyn Harkov tübınen jıbergenın atap körsetıptı. Hat joldanǧan derevnianyŋ aty Alekseevka dep tūr. Al mūndai derevnia Harkov tübındegı Pervomai degen audanda bar edı. Sondyqtan bız ızdestırudı tura osy audannan bastadyq. Söitıp, Krasnograd qalasyna bardyq. Bırınşı kezekte qalalyq muzeige soǧyp, atalǧan diviziia jaiynda sūrastyryp kördık. Eşqandai aqpar joq bolyp şyqty. Bız keteiın dep jatqanda, muzeide ısteitın qartaŋ äiel kelıp: «Qyzdar, Ūly Otan soǧysynyŋ Krasnograd qalasyna qatysty materialdaryn baiaǧydan berı jinastyryp jürgen bır kısı bar. Bälkım, ızdegenderıŋız sodan tabylyp qalar» degendı aitty.
– Eŋ bastysy, bız diviziianyŋ korpus qūramyna berılgenı turaly aktını tauyp aldyq, – deidı Makka Qarajanova. – Būl Aqmola atty äsker diviziiasynyŋ maidan şebıne deiın jetkenı ǧana emes, sonymen bırge ūrys qimyldaryna qatysqanyn bıldıredı. Būdan bırşama uaqyt ötkennen keiın bız taǧy bır qūjat tauyp aldyq. Ol būǧan deiın eş jerde jariialanbaǧan eken, men ony «Nasledniki slavy» degen saittan jaqynda ǧana aşqan paraqşama ornalastyrdym. Ol – 1942 jylǧy 9 mamyrdaǧy bır baianat. Onda 6-kavaleriia korpusynda ötken jinalys turaly söz qozǧalady. Sodan alynǧan bır däiekteme bızge: «…bügın bızge tolyqtyru keldı. Korpusqa qūramynda 4175 adamy, sonyŋ ışınde 356 basşy komandirlık qūramy, 528 kışı bastyqtar qūramy, 3291 qatardaǧy jauyngerlerı bar diviziia qosyldy. Diviziianyŋ basşylyq etu bölıgı 200 komandalyq qūramnan, 59 saiasi qūramnan, 31 äkımşılık-şaruaşylyq qūramnan, 27 medisinalyq personaldan, 21 veterinarlyq qūramnan, 7 tehnikalyq qūramnan tūrady. Ūlttyq jaǧynan jalpy qūramnyŋ 90 paiyzyn qazaqtar qūraidy…».
Al atty äskerler qūrylymy resmi türde «Aqmola kavaleriialyq diviziiasy» dep atalǧan eken. Bıraq diviziianyŋ negızın aqmolalyqtar qūraǧanymen, oǧan Qazaqstannyŋ taǧy 9 oblysynan jauyngerler alynypty. Būdan bölek, qyrǧyzdardyŋ 107-atty äsker diviziiasynan auysyp kelgender de bolǧan.
Qorǧanys ministrlıgınıŋ ökılı Maǧjan Qaharmanov ızdestıru jūmystary kezınde tabylǧan bır qaǧazdyŋ naǧyz sensasiia bolǧanyn äŋgımeleidı. Ol joǧaryda Makka Qarajanova aitqan aktı edı. Şynynda da, 106-kavaleriialyq diviziianyŋ 6-korpustyŋ qūramyna qabyldanyp aluy jönınde aktı dep atalatyn qūjatta qazaqstandyq jauyngerlerdıŋ aty-jönderı, olardyŋ saiasi-moraldyq ahualdary jäne jazba uaqyty tolyq körsetılgen. Keiın Harkovke baryp qaitqan bızdıŋ ızdestıru tobynyŋ müşelerı atalmyş qandy qasapty öz közderımen körgen ukrain qariialarymen kezdesu mümkındıgıne ie bolady. Olar atty äskerler qūramyndaǧy jauyngerlerdıŋ qazaqtar bolǧanyn bırden aitqan. Delegasiia sol saparda ekı bauyrlastar ziratynda boludyŋ da oraiyn keltıredı. Solardyŋ bırı 30 jyldan berı jan balasy tūrmaityn «Kazachii maidan» degen selonyŋ janynda ornalasypty. Memorialda 25 jauyngerdıŋ aty-jönı jazylypty. Būlardyŋ arasynda qazaq familiialary az kezdespeidı. Al tömende būl jerde 752 adamnyŋ mäiıtı jatqany jazylypty. Kım bılsın, osylardyŋ arasynda Aqmola diviziiasynyŋ bozdaqtary da az emes şyǧar…
Harkov oblysynyŋ basşylyǧy osy dümpuden keiın ūmyt bolǧan qazaq diviziiasy qūrmetıne ekı memorial ornatpaqqa uäde bergen eken. Būlai bolatyny, 42-nıŋ köktemınde aqmolalyq atty äskerler jasai almaǧan tırlıktı 43-tıŋ basynda olardyŋ basqa jerlesterı oryndapty. Atap aitqanda, 106-diviziianyŋ bıtpei qalǧan ısın tura bır jyldan keiın aqmolalyqtardan qūralǧan 310-atqyştar diviziiasy tabysty aiaqtap, Krasnogradtan nemısterdı quyp şyǧypty. Osy üşın oǧan «Krasnograd diviziiasy» degen qūrmettı ataq berılıptı.
Mıne, «joǧalǧan aqmolalyq diviziianyŋ» bır deregı osylai elge mälım boldy.
Rasul AITQOJA
