Jol üstındegı jügensızder qaşan aiylyn tartady?

Bızdıŋ el jol-kölık oqiǧasy boiynşa älem elderınıŋ aldynda tūr, onyŋ üstıne mas küide kölık aidap, jürgızuşı kuälıgınen aiyrylsa da, kölıkke qaitadan zaŋsyz otyruǧa adamdar eş qysylmaityn boldy. Öz qatelıgın tüsınuge, eldıŋ zaŋyn syilau­ǧa, özge adamdardyŋ ömırı üşın jauapkerşılık sezınuge bızdıŋ sanamyz jetpei jatyr. Kuälıgı bolmasa da qaitadan kölıkke otyrǧan derekter 20 myŋnan asady eken, būl zaŋnyŋ tym solqyldaqtyǧynan. Eger aiyppūl kölemın Belarustaǧydai şaryqtatyp köterıp jıberse, jol üstınde tairaŋdaǧan jügensızder aiaqtaryn tartar edı. Osy sebeptı de Äkımşılık qūqyq būzuşylyq turaly kodekske ülken özgerıs engızu kerek. Äitpese el aman, jūrt tynyşta halyq jol üstınde qyrylyp jatyr.Jyl basynan bergı 9 ai aralyǧynda mas jürgızuşıler 342 jol-kölık oqiǧasyna sebepşı bolǧan. Mas jürgızuşınıŋ kesırınen 64 adam qaza tauyp, 493 adam jaraqat alǧan. «Osa» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ jetekşısı Ruslan Lazutanyŋ aituynşa, elordadaǧy «Narkologiia jäne psihoterapiia» ortalyǧy mamandary soŋǧy bır jylda 3 myŋǧa juyq nauqasty qabyldapty. Olardyŋ qatarynda ışımdıkke täueldı jürgızuşıler de bar (Qazaqstan zaŋy boiynşa adam qanynan alkogoldıŋ 0,5 promilı anyqtalsa, ol mas bolyp esepteledı). Solardyŋ kesırınen köbıne jol jürgınşılerınıŋ «älsız toby», iaǧni jaiau jürgınşıler, velosiped jäne motosikl aidaǧandar jol üstınde ajal qūşady eken.
Zertteulerge qaraǧanda, bızdıŋ elde adamdar köbıne jürek-qan tamyrlary aurularynan jäne jol apatynan qaitys bolatyny anyqtalǧan. Jyl saiyn üş myŋnan astam adam jol-kölık oqiǧalary saldarynan qaitys bolady eken. Bügınde bır üide ekı kölıkten bar, keide qarasaŋ köşede adamnan kölık köp siiaqty, jol da oŋyp tūrǧan joq, äsırese, öŋırlerdegı joldyŋ sapasy öte naşar, qanşama kamera ornatylyp, jol saqşylary jūmysynyŋ tiımdılıgın arttyruǧa baǧyttalǧan reformalar jasalǧanyna qaramastan jyldamdyqty asyru, jol erejelerın öreskel būzu tyiylatyn emes. Būl mäselenı Elbasy da kezınde köterdı. «Mas küiınde rölge otyrǧan jürgızuşı – qylmysker. Ony bızdıŋ zaŋymyz boiynşa eŋ qataŋ jazaǧa tartu qajet. Nemese ol zaŋdardy küşeitu kerek. Qanşama adam qaitys bolyp jatyr, būl sūmdyq qoi! Bız bır jaǧynan halyqty emdep, olardyŋ ömır süru ūzaqtyǧyn arttyryp jatsaq, ekınşı jaǧynan respublika joldarynda öltırıp alyp jatyrmyz. Būǧan nazar audaru qajet» dedı N.Nazarbaev.

Juyrda Nūr-Sūltan qalasynda bolǧan jan türşıgerlık oqiǧa äleumettık jelılerde taralyp kettı. «Bizon» dämhanasynan şyqqan mas jıgıt taksi şaqyryp, onyŋ jürgızuşısın ūryp, Lada avtokölıgın aidap äketken. Al saǧat 6:58-de Täuelsızdık daŋǧylynda jaiau jürgınşıler jolaǧynan ötıp bara jatqan ekı adamdy qaǧyp ketken. Nūr-Sūltan qalasynyŋ polisiia departamentınıŋ baspasöz qyzmetınıŋ mälımdeuınşe, jol apatynyŋ saldarynan 48 jastaǧy äiel adam oqiǧa ornynda qaza tapqan, al 2005 jyly tuǧan bala türlı dene jaraqattarymen auruhanaǧa jetkızıldı. 23 jastaǧy küdıktı uaqytşa ūstau izoliatoryna qamaldy. Osyndai qaiǧyly oqiǧa jiı qaitalanatyn boldy, elımızdegı eşbır zaŋ, eşbır organ būǧan tosqauyl qoia almai otyr.

Elbasy sözınen soŋ qoǧam jol jüru tärtıbınıŋ saqtaluyna, sonyŋ ışınde jürgızuşı jauapkerşılıgıne nazar audara bastady. Prezident ­Qasym-Jomart ­Toqaev elımızdıŋ joldaryndaǧy jaǧdaidyŋ alaŋdauşylyq tudyratynyn atap ötken edı jäne mas küide avtokölık jürgızgenı üşın jazany qataŋdatu qajettılıgıne de erekşe nazar audardy. «Zaŋǧa özgertuler engızudı tapsyrdym: alkogoldı ışımdıkterdıŋ kez kelgen türın ışken küiınde kölık jürgızgenı üşın, sondai-aq mal ūrlyǧy üşın berıletın jazany qataŋdatu qajet» dep jazǧan bolatyn özınıŋ Twitter-paraqşasynda.
Juyrda Parlament Mäjılısınıŋ jalpy otyrysynda QR Bas prokurorynyŋ orynbasary Marat ­Ahmetjanov mas küide kölık jürgızgenderge jauapkerşılıktı küşeitudı ūsyndy. «Qazır mas bolsyn, sau bolsyn adamdy maşinamen qaǧyp öltırıp alsa, jaza bırdei, ärı ketse bes jyl. Endı mas küiınde jasalǧan osyndai qylmys on jylǧa bas bostandyǧynan aiy­ryp, ömır boiy kölık qūraldaryn basqaru qūqyǧynan aiyrylady» dep, mas küide kölık aidap, kısı basyp, mert qylǧandardy 10 jylǧa bas bostandyǧynan aiyru jazasy ūsynylǧanyn aitty. Iаǧni endıgı jerde Äkımşılık qūqyq būzuşylyq kodeksıne mas küiınde kölık aidaǧany üşın 30 täulıkke deiın äkımşılık qamau merzımı ūzartylyp, jürgızu qūqyǧynan aiyru merzımı segız jylǧa ūzartylady. Elordanyŋ özınde sondai jauapsyz jürgızuşıler az emes körınedı. «Beibıt ömırde mas küiınde kölık basqarǧan jauapsyz jürgızuşıler kınäsınen joldarda adamdar qaza tauyp jatyr. Olardy aqtauǧa bolmaidy. Sondyqtan osyndai zaŋ būzuşylyqtar men qylmystar üşın olardyŋ saldarynyŋ auyrlyǧyna teŋbe-teŋ jaza boluy tiıs» degen IIM qyzmet basşylarymen ötkızgen keŋesınde ministr, polisiia general-leitenanty Erlan Tūrǧymbaev ta būl mäselenı kün tärtıbınen tüsırmeitının aitty.
Jyl basynan berı polisiia qyzmetkerlerı mas küide kölık jürgızgen 22 myŋnan astam jürgızuşını anyqtaǧan. Olardyŋ 17 myŋnan astamy avtokölıktı basqaru qūqyǧynan aiyru türındegı äkımşılık jauapkerşılıkke tartylǧan. Jürgızuşılık qūqyǧynan aiyrylǧan ärı mas küide bolǧan 1878 adam qylmystyq jauapkerşılıkke tartyldy. Osy mälımettı keltırgen Işkı ıster vise-ministrı Marat Qojaev Mäjılıste jürgızuşı kuälıgınen aiyrylsa da, kölık rölıne otyratyndardyŋ qatary köp ekenın aityp öttı. «Memleket basşysynyŋ tapsyrmasyna säikes jäne zaŋnamada qalyptasqan olqylyqty eskere otyryp, bız osy baptar boiynşa jazany qataitu mümkındıgın zerttep jatyrmyz. Bızdıŋ azamattar kölık jürgızu qūqyǧynan aiyrylǧannan keiın de jürgızuşı kuälıgınsız kölık basqaratyn jaittar köptep kezdesedı» degen vise-ministr jürgızuşılerdıŋ keibır jol erejelerın būzǧany üşın jazany qataituda özge elderdıŋ, sonyŋ ışınde Resei men Belarustıŋ täjıribesı zerttelıp jatqanyn aityp öttı. Belarus zaŋnamasynda jürgızuşı keibır jol erejesın būzǧannan keiın de kölık basqarsa, avtokölıktı tärkıleu qarastyrylǧan. Eger de mas jürgızuşı alǧaş ret ūstalyp otyrsa, 50-100 bazalyq körsetkış (250000-500000 teŋge) kölemınde aiyppūl töleidı jäne jürgızuşı kuälıgınen qaǧylady. Eger bır jyl ışınde mas bolyp kölık aidap, qaita qolǧa tüsse, qylmystyq ja­uapkerşılıkke tartylyp, kölık maskünemge tiesılı bolmasa da tärkılenedı, ereje būzuşy bes jylǧa jürgızu qūqyǧynan aiyrylady jäne ekı jylǧa deiın qoǧamdyq jūmystarǧa tartylady ne 1000 bazalyq körsetkış (5000000 teŋge) kölemınde aiyppūl tölep, ekı jylǧa bas bostandyǧy şekteledı ne ekı jylǧa bas bostandyǧynan aiyrylady eken. Eger bızge de osyndai täsıldı qoldansa, aitarlyqtai nätije bolar edı.
Bız mūnyŋ aldyn almasaq, mas küide kölık jürgızudıŋ, jalpy jol erejelerın saqtamaudyŋ arty demografiialyq, ekonomikalyq şyǧynǧa ūşyratuy mümkın. Öitkenı Dünie­jüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ mälımetınşe, jyl saiyn älemde jöl-kölık oqiǧalarynyŋ saldarynan 1,35 million adam qaza tauyp, köptegen memleketterge jalpy ışkı önımınıŋ 3 paiyzy kölemınde şyǧyn keledı eken.

P.S: Bızdıŋ elde özı adam sany da köp emes, eger jol-kölık oqiǧalarynyŋ nätijesınde köbıne 5-29 jas arasyndaǧy azamattardyŋ qaitys bolatynyn eskersek, onda osy qarqynmen aldaǧy 5-10 jyldyŋ özınde äjeptäuır adam şyǧynyna ūşyrauymyz mümkın. Taǧy bır derekterge qaraǧanda, joldardaǧy ölım-jıtımnıŋ 93 paiyzy tabysy tömen jäne ortaşa memleketterge tiesılı eken, halyq sany az bolǧanyna qaramastan jol apaty men adam ölımı köp bolatyny – būl bızdıŋ eldıŋ kedei ärı jemqorlyq jailaǧan el ekendıgınıŋ taǧy bır dälelı retınde körınıp otyr.