Zaŋ talaptaryna qanşama özgerıster engızılıp, osy taqyrypta san ret aitylyp, san ret jazylyp jatsa da, kölık jürgızuşılerı men jol polisiiasy qyzmetkerlerı arasyndaǧy kikıljıŋ azaiar emes. Bır ǧana mysal: jürgızuşıler 2017 jyly jol polisiiasynyŋ üstınen özındık qauıpsızdık basqarmasyna 57 aryz-şaǧym tüsırse, 2018 jyly mūndai aryz-şaǧymnyŋ sany 87-ge jetken. Elımızde jolda jüru erejesı uaqyt talabyna sai oŋtailandyrylyp, ereje būzǧan kölık ielerıne aiyppūl töleude de, uaqyt ünemdeude de bırşama jeŋıldıkter jasalyp otyr. Alaida jürgızuşılerdıŋ köbınıŋ jol saqşylaryna degen ökpesı qara qazandai. Nege?
Joqtan ılık ızdeu
Jaqynda äleumettık jelıde Almaty qalasynda üş bırdei jol polisiiasy qyzmetkerınıŋ (ekeuı – aǧa leitenant, bıreuı – kapitan) bır jürgızuşını ülken tasjoldyŋ boiynda soŋynan quyp jetıp toqtatyp, «bızdıŋ köz aldymyzda köpe-körıneu jol erejesın būzdyŋ» degen jeleumen aiyppūl salu qaulysyn toltyruǧa ärekettengen beineroligı tarady.
Alaida osy kölıkte jolauşy retınde kele jatqan qoǧam belsendısı «R» degen azamattyŋ talap etuımen jol qyzmetkerı maşinasyndaǧy beinekamerany qaita qaraǧan kezde ereje būzǧan basqa kölık bolyp şyqty. Endı myna qyzyqty qaraŋyz, pogon taqqan myrzalar qatelıkterı üşın jürgızuşıden keşırım sūrap, ony jönıne jıberudıŋ ornyna, oǧan «sız tehnikalyq tekseruden ötpepsız, ortalyq mälımetter qorynda kölıgıŋız turaly maǧlūmat joq» dep taǧy tiısedı.
Jürgızuşı: «Tehnikalyq tekseru qūjaty bır jylǧa jaramdy emes pe? Ötken jyly mamyr aiynda ötkenmın» dep şyr-pyr bolady. Alaida olar onyŋ sözın qūlaǧyna da ılmesten elektrondy aiyppūl qaulysyn toltyrady. Jürgızuşı oǧan qol qoiudan bas tartady. Sol kezde aǧa leitenanttyŋ bırı «kölıktıŋ jük salǧyşyn aşyŋyz» dep būiyrady.
Jürgızuşı: «aşamyn, tek kuägerdıŋ qatysuymen» deidı. Saqşylar jol boiy kele jatqan är maşinany toqtatyp, «kuäger bol» dep sūraidy. Bıraq män-jaiǧa qanyqqan adamdardyŋ barlyǧy da kınäsız jürgızuşıge kuäger boludan bas tartady. Aqyr soŋynda üş bırdei polisiia ofiserı jürgızuşınıŋ ereje būzǧanyn däleldei almai, saldary suǧa ketıp, maşinalaryna otyryp, jönderıne ketedı. Mıne, osy körınıstıŋ özı-aq bızdıŋ polisiiada qandai adamdardyŋ qyzmet ıstep jürgenınen aiqyn habar bergendei.
«Būl mäselege keiıngı kezde Işkı ıster ministrlıgı dendep nazar audara bastady. Jol qozǧalysyn qamtamasyz etu jönındegı nūsqaulyqqa da osy tūrǧyda naqty jazylyp, ony är inspektordyŋ kündelıktı jūmys barysynda qoldanuyna mümkındıkter jasalyp otyr. Degenmen jol küzetı saqşylary tarapynan kemşılıkter oryn alatynyn moiyndamasqa bolmaidy» deidı ışkı ıster organynyŋ ardagerı, zapastaǧy polkovnik Esdäulet Bekmūratov. – Nege deseŋız, keiıngı kezde jol polisiiasy qyzmetıne şala sauatty, öz mındetterıne jürdım-bardym qaraityn kezdeisoq adamdardyŋ da qabyldanyp jürgenı jasyryn emes.
Sondai-aq, jürgızuşılerdıŋ de bärı bırdei öz qūqyn jaqsy bıle bermeidı. Bılmek tügıl, köbı toqtatqan inspektordyŋ aty-jönın, qyzmettık kuälıgın sūramastan onyŋ qolyna kölıgınıŋ barlyq qūjattaryn ūstata salady. Eŋ aldymen jürgızuşı özın ne üşın toqtatqanyn bıluı kerek. Negızı, jol inspektory kölık jürgızuşını tek üş jaǧdaida toqtatuǧa qūqyly. Bırınşısı – jol jüru erejesın būzsa, ekınşısı – arnaiy reid kezınde küdık keltırılse, üşınşısı – jük tasymaldap kele jatsa. Būdan basqa uaqytta Işkı ıster ministrlıgınıŋ jol qozǧalysyn qamtamasyz etu jönındegı nūsqaulyǧynda atap körsetılgenındei, polisiia qyzmetkerıne avtokölıkterdı toqtatuǧa, kedergı keltıruge tyiym salynady».
Maqsat – jazalau ma?
Qoǧamdyq ortada jol polisiiasyn azamattardyŋ qūqy men erkın qorǧauşy, jol boiyndaǧy kömekşıŋ degen ūǧymnan görı «jazalauşy», «aqşa bopsalauşy» dep tüsınetınderdıŋ qatary köbırek ekenın aitpasqa bolmaidy. «Jel tūrmasa şöptıŋ basy qimyldamas» demekşı, osyndai sözderge negız tuǧyzatyn da sol keibır pogon taqqandardyŋ özderı.
Seisenhan aqsaqal – jetpıstı alqymdap qalǧan kısı. Eskıleu jeŋıl avtokölıgı bar. Mıne, sol adam ekı aidan berı bır polisiia inspektorymen daulasyp jür. «Ötken jyldyŋ jeltoqsan aiynda şaruam bolyp qalalyq äkımdıkke kelgenmın, kölık qoiatyn oryn taba almadym. Bıreu-mıreu oryn bosatar dep kütıp tūrǧanmyn, sol maŋda jürgen leitenant şenındegı bır jas jıgıt «aǧa, myna jerge qoiyŋyz kölıgıŋızdı» dep özı oryn nūsqady. Asyǧystau edım, inspektor aitqan soŋ körsetken jerge kölıgımdı qoia saldym. Şaruamdy bıtırıp, jarty saǧattan keiın şyqsam, maşinamnyŋ artqy memlekettık nömırın ekınşı bır jol polisiiasy inspektory şeşıp alypty da, aldyŋǧy äinekke «nömırıŋızdı mamandandyrylǧan halyqqa qyzmet körsetu ortalyǧynan alasyz» degen tıldei qaǧaz qaldyrypty. Söitsem, menıŋ kölıgımdı qoidyrǧan jer mügedekterge arnalǧan oryn eken. Aldyŋǧy jaqta jiyrma metr jerde tyiym salu belgısı tūr. Ony men qaidan bıleiın? Jalma-jan jaŋaǧy inspektordy ızdedım. Ol da ızım-qaiym. Izdep jürıp kelesı künı äreŋ taptym. Men oǧan «mügedekterdıŋ kölık qoiatyn ornyn nūsqaǧan sen, maǧan nömırımdı alyp ber» deimın. Ol «jürgızuşı – sız, belgını özıŋız köruıŋız kerek edı» deidı. Söitıp, dau-damai ekı aiǧa sozyluda» deidı qariia.
«Şūbar» şaǧyn audanynda qala tūrǧyny Elemes Ötepov jol-kölık oqiǧasyna ūryndy. Ol kölıgımen kele jatqan jol qiylysynda «jol beru» eskertu belgısı qoiylmaǧan bolyp şyqty. Oqiǧany tırkegen jol inspektory belgı qoimaǧan jolşylardy emes, jürgızuşını jazalady. Keltıretın uäjı «sız ekınşı därejelı jolda kele jatqanyŋyzdy bıluıŋız kerek edı» boldy.
«Au, kökem-au, jol belgısı qoiylmasa, men qaidan bılemın qandai därejelı jolda kele jatqanymdy» degen kölık iesınıŋ janaiqaiyn sot ta elemedı. «Jol inspektoryna senbeuge negız joq» degen şeşım şyǧardy.
Taǧy bır kölık jürgızuşını därıgerge baryp tısın jūldyryp, üiıne qaityp kele jatqanda jol inspektory toqtatady. Qūjatyn tekseru kezınde odan tıs därıgerı qoldanǧan alkogol tektes sūiyqtyqtyŋ iısı sezılıp, «masaŋ küide kölık jürgızdı» dep qauly toltyrylady. Al odan keiıngı ol jürgızuşınıŋ sendelısın eşkımnıŋ basyna bere körmesın…
Aita berse, mūndai ädıldıktı belınen basyp, jazyqsyz jürgızuşılerdı aidyŋ-künnıŋ amanynda äure-sarsaŋǧa salyp qoiatyn bılıksız jol inspektorlarynyŋ ıs-äreketterı bır tüiege jük bolardai. Rasynda, şyn sözge emes, resmi qaǧazǧa senetın myna zamanda jol inspektorlary räsımdegen qaulynyŋ küşın joiǧyzu qiynnyŋ qiyny bolyp jatady.
«Sondyqtan jürgızuşıler jolda jüru erejesımen qosa, öz qūqyqtaryn da bes sausaǧyndai bıletın sauatty boluy qajet. Jol inspektoryna qūjat sūraǧanda, äsırese, jeke bas kuälıgın beruden öte saq bolǧan jön. Şyndyǧynda, olardyŋ jeke bas kuälıgın sūrauǧa haqy joq. Bıraq keibır «jemsauy bülkıldegen» inspektorlar kölık iesınıŋ aŋǧaldyǧyn baiqasa, ony da talap etedı. Al STN nömırın bılgen oǧan senıŋ kım ekenıŋ ainadaǧydai ap-aiqyn körınıp tūrady» deidı zaŋger, qoǧam belsendısı Ruslan Äbenov. – Eger sız jol saqşysynyŋ taǧyp otyrǧan aiybymen üzıldı-kesıldı kelıspeitın bolsaŋyz, eşbır qaǧazǧa qol qoimai advokat talap etıŋız. Būl sızdıŋ Qazaqstannyŋ azamaty retındegı qūqyŋyz. Mıne, osyndai tabandylyqqa barsaŋyz ǧana olardyŋ betı berı qarai bastaidy».
Öz-özderın syilamai…
Künı keşe ǧana äleumettık jelıde Astana qalasynda bes polisiia qyzmetkerınıŋ bır-bırımen jūdyryqtasyp töbelesken beineroligı tarady. Onda ap-aiqyn körınıp tūrǧanyndai, olardyŋ ekeuı jekpe-jekke şyǧyp, bırın-bırı bas-közge qaramai aiausyz ūrǧylap jatqanda, qalǧan üşeuı qastarynda qyzyqtap qarap tūrdy. Al şyndyǧynda, bırı ekınşısın jazym qyluy da äbden mümkın edı. Öitkenı köbırek taiaq jegen ekınşısı mūrny būzylyp, ornynan tältırektep äreŋ tūrdy. Keiın belgılı bolǧanyndai, būlardyŋ ekeuı jol polisiiasynyŋ qyzmetkerı de, üşeuı uchaskelık polisiia eken. Ärine, olardyŋ beseuı de osy bır jat qylyqtary üşın organnan quylyp, basşylary da tärtıptık jazaǧa tartyldy. Degenmen osy bır körınıs bızdegı qoǧamdyq tärtıp saqşylarynyŋ şynaiy betperdelerın taǧy bır aiqyn aşyp körsetıp tastaǧandai. Boilarynda zäredei de aiauşylyq sezımı joq, ömır sürıp jürgen qoǧamyn, ainalasyndaǧy adamdardy, eŋ bolmaǧanda öz-özderın syilamaityn qyzmetkerlerden qandai qaiyr kütuge bolady?! «Bır qaryn maidy bır qūmalaq şırıtedı» demekşı, osyndailardyŋ kesırınen halyqtyŋ jalpy polisiiaǧa degen senımı joǧalatyny sözsız. Joǧalatyny emes, joǧalyp bolǧandai.
Küişı Dina köşesı men Täuelsızdık daŋǧylynyŋ qiylysynda tüskı üzılıstıŋ kezınde jol-kölık oqiǧasyna tap boldyq. Kınälı ekınşı kölık iesı özara kelısımnen bas tartty. Jol polisiiasyn şaqyrdyq. Ärı osy jerde jol jöndeu jūmystary jürıp jatyr eken. Alapat keptelıs paida boldy. Kütkenımızge jarty saǧattan asty, jol inspektory körınbeidı. «102»-ge taǧy qoŋyrau şaldyq. «Kütıŋızder, tapsyrys qabyldandy» dedı.
Osy kezde janymyzdan ötıp bara jatqan «628» nömırlı patruldık maşinany toqtatyp, män-jaidy tüsındırıp edık: «Joq, bız basqa jūmyspen bara jatyrmyz» dep ketıp qaldy. Ekınşı «467»-nşı maşinaǧa da jaǧdaiymyzdy aitqanmen, qaiyrylmady. Söitıp bır saǧat on minuttan keiın Astana qalasy Polisiia departamentı Jergılıktı polisiia qyzmetıne telefon şaldyq. Arada on minut ötken joq, Erlan Ospanov esımdı aǧa leitenant jetıp keldı. «Nege keşıktıŋız?» degen saualymyzǧa «maǧan operator tek bes minut būryn ǧana aitty» degen jauap estıdık. Sonda bız bır saǧat boiy osynşama kölık tasqynyn qaŋtaryp qoiyp qandai operatorǧa habarlasqan bolyp tūrmyz? Saual köp, jauap joq…
P.S Qazırgı ışkı ıster organdary qyzmetkerlerınıŋ aldyna jappai jaŋaşyldyqqa ūmtylu, halyqqa būrynǧydan da jaqyndai tüsu mındetı ötkır qoiylyp otyrǧan kezeŋde qoǧamdyq tärtıp saqşylarynyŋ da kündelıktı jūmys täsılderın tübegeilı özgertuı maŋyzdy. «Aittym – bıttı, kestım – üzıldı» degen jat qylyqtan boilaryn aulaq salyp, qai uaqytta da adamdarmen etene qarym-qatynasta jūmys ısteu, olardyŋ jan-dünielerın tüsıne bılu pogon taqqan qyzmetkerdıŋ basty ūstanymyna ainalsa deimız.
