Joşy hannyŋ jienderı

Būl Mäskeudıŋ ädemı kezı bolatyn. Äsırese Olimpiadadan soŋ alyp şahar basqaşa güldengen, nūrlanǧan… Bız sol jyly oquǧa tüstık.
…Bır künı taŋerteŋgı leksiiamyz­dy 10-ǧa şegerıptı. Ne leksiia? Kım oqidy, ol da jūmbaq. Metrodan jaiau­lap kelsek oqu korpusynyŋ aldy yǧy-jyǧy. Işke kırsek qūjynaǧan el-jūrt. Köbısı bız tanymaityn adamdar. Basqa bıreudıŋ üiıne kırgendei imene basyp ışke kırdık. Tura qarsy aldymda tanys kısı tūr…
«Oibai, mynau akterdıŋ aty kım edı? Älgı, Albert Filozov emes pe?».
Işte bos oryn joq siiaqty… Basqa bıreudıŋ leksiiasy ma deiın desem, bızdıŋ kurstaǧy qyz-jıgıtter otyr. Osy kezde zaldyŋ tükpırınde aǧaş qabyrǧaǧa süienıp tūrǧan Andrei Mironovty körgende esım şyǧyp kettı…
«Mässaǧan… mynau äigılı Mironovtyŋ özı ǧoi…».
Bızdıŋ osy zalda ärkımnıŋ öz orny bar. Būl jazylmaǧan zaŋ siiaqty. Menıŋ ornym bos tūr eken. Qosymşa qoiylǧan oryndyqtardyŋ arasynan äzer ötıp, endı ornyma otyraiyn desem, Andrei Mironov türegelıp tūr eken. Ūialyp kettım… Osyndai ülken talantty ärtıstıŋ türegelıp tūrǧanyna, al ana Türıkmenstannan kelgen Aman Djumaevtyŋ bylşiyp otyrǧanyna jynym keldı.
– Zdravstvuite, sadites na moe mesto, – dep öz ornymdy qolymmen körsettım. Osy kezde tu syrtymnan direktordyn orynbasary Vera İgorevna Sumenova: «Talgat, Vy sami sadites… leksiia prejde vsego dlia Vas… A gosti postoiat» dedı. Mironov ta menıŋ nietıme riza bolyp maǧan qarai jymiyp… «Spasibo, Vy sami sadites» dedı… Jüregım quanyştan dürsıldep «Ätteŋ, osy körınıstı Mūsa dosym körse» dep riza bolǧan qalpymda öz ornyma qonjiia kettım. Köp ūzamai ışke Nikita Mihalkov, direktorymyz İrina Kokoreva jäne bız tanymaityn üş tört adam leksiia oqityn törge şyqty. Direktorymyz qasyndaǧy qonaq kısımen tanystyrdy.
– Qaiyrly taŋ, dostar! Bügın bızde äigılı ǧalym, etnograf-tarihşy, aqyn, aŋyz adam Lev Nikolaevich Gumilev degende – zal dür etıp qol şapalaqtap tūryp aldy. Bızge Lev Nikolaevichtı köndıru, sızderge kelıp leksiia oqytu oŋaiǧa tüsken joq…
– Sızge myŋ rahmet, Lev ­Nikolaevich. Tünımen jürıp, ­Leningradtan kelseŋız de, şarşamai bızge jetkenıŋızge myŋ alǧys!
Men eşqaşan mūndai familiiany estıgen joqpyn. Alǧaşynda men tanymaityn ssenarist, bolmasa rejisser dep oilap qalǧanmyn. Söitsem ǧalym eken ǧoi. Qonaǧymyz orta boily, tolyqtau kelgen, sūiyq şaşyn bır jaǧyna qaiyrǧan. Sol betınde ezuden säl joǧary qaly bar eken jäne bır aiaǧyn säl syltyp basatyndai körındı. Sözın sälemmen bastaǧanda tılınde «R»-dy aita almaityn mükısı bar jäne säl tūtyǧyp söileitın kısı eken… Ol kısı leksiiasyn bastap kettı.
Tarihtan – adam balasynyŋ sonau köne dünieden bergı jaratylysy jäne olardyŋ etnosqa bölınuınıŋ syry jaily aita bastady. Ömırı men estımegen jaŋalyq. Men bılmegen qūpiia, beimälım dünieler. Ol kısı söilep tūr. Kışkentai zalymyzda ine şanşyr jer joq. Bärı sıltıdei ūiyp tyŋdap qalǧan. Bır qyzyǧy, qonaqtyŋ qolynda ne kıtap, ne däpter joq. Bärın-bärın qai ǧasyr, qai el bolmasyn jatqa aitady. Men sol künı Europa, Taiau Şyǧys, Qytai, Ündıstan men Amerika tarihy jaily köp jaitty bırınşı ret estıdım. Onyŋ üstıne älgı ǧalym qai däuırde, qai memlekette, qandai patşa, bolmasa korol, tıptı budda monahtarynyŋ qai jyly tuyp, qai jyly qaitqandaryn aitqanda közım baqyraiyp, auzym aşylyp qaldy. Ne degen ǧajap, ne degen bılım… Äsırese myna kısınıŋ este saqtau qabıletı qandai ǧajap… Üş saǧattai bolǧan därısımız üş minuttai zu etıp öte şyqty. Topyr­laǧan jūrtpen bırge men de esık aldyna şyqtym. Jaŋaǧy ǧalym qaltasynan papirosa alyp temekı şektı. Däl menıŋ papam siiaqty papirosa tartady eken. Bır sät älgı ǧalymdy qorşaǧan jūrttyŋ ışınen bıreu sytylyp şyqty da, men lyp etıp kırıp onyŋ ornyna tūrdym. Qaumalaǧan el-jūrt ana kısıden ony-mūnyny sūrap jatyr. Gumilev bır sät maǧan köz toqtatyp qarady da:
– Otkuda budete, dorogoi, – dedı, Men Qazaqstannan ekenımdı aittym.
– Mne nravitsia Kazahstan… Kogda-to mne prişlos pobyvat tam v opredelennoe vremia, – dedı. Osy kezde men qarap tūrmai, kädımgı tarihpen şūǧyldanyp jürgen tarihşyǧa ūqsap…
– Tarihta joŋǧar degen halyq şyn boldy ma? Bolsa olar qazır qaida? Joq qoi, – dep sūraǧanymda, ol közı külımdep:
– Vot eti voprosy my budem obsujdat v sleduiuşii raz, – dedı. Būl kezde direktorymyz İrina Kokoreva «Volgasynyŋ» esıgın aşty da qadırlı qonaǧyn otyrǧyzyp, bızben qoştasyp kete bardy. Men auzymdy aşyp sol orynda sostiyp qala berdım…
– Būl kım? Qaidan kelgen ǧalym? Eger osy kısını mana men körgen tūlǧalar tek tyŋdau üşın türegep tūruǧa daiyn bolsa, būl tegın adam emes eken ǧoi degen oiǧa qaldym. Aty-jönı kım edı? Lev Nikolaevich Gumilev…
Lev Gumilevtıŋ ekınşı leksiia­syn asyǧa tostym. Söitsem sol kısı sonau Leningradtan kelıp bızge därıs oqidy eken. Ǧalym aǧai är ekı jetı, keide üş jetı saiyn kelıp tūrdy. Bız de sol ǧalymnyŋ oqyǧan är leksiiasyn zor yjdahatpen tyŋdaityn boldyq. Men alǧaşqy ret etnos turaly jaŋalyqtardy sol kısıden estıdım. Etnos biosferanyŋ fenomenı ekenın estıdım. Passionarlyq teoriia etnogenezınıŋ tarihi prosestıŋ qūbylysy ekenın ūqtym. Lev Nikolaevich özınıŋ ūstazy, akademik B.Iа.Vladimirsovtyŋ «Iа hochu poniat, kak i pochemu vse eto proizoşlo» degen sözın qaitalaǧan saiyn köŋılıme qona kettı. Bır jaǧynan qarasaŋ, balanyŋ sözı, oquşynyŋ oiy siiaqty. Bıraq astarynda tereŋ filosofiia jatyr. Gumilev bızge jeltoqsannyŋ basyna deiın kelıp tūrdy. Menıŋ ol kezde ūqqanym Lev Gumilevtıŋ közqarasy sol kezdegı qoǧamdyq, tarihi, ǧylymi qalyptan biıktep, äsırese äigılı ǧalymdar men tarihşylardyŋ pıkırıne qaişy kelgendıgı bolatyn. Onyŋ türmede, aidauda jürıp 30 jyl boiy jazǧan etnogenez jaily aşqan jaŋalyǧy älı künge öz baǧasyn däl tarihi deŋgeide ala almai jürgen siiaqty. Men ekınşı kezdesuden soŋ ǧana Lev Nikolaevichtıŋ anasy, daŋqty aqyn Anna Ahmatova, äkesı Nikolai Gumilev ekenın bır-aq bıldım.
Nikolai Gumilev – balasy Lev Nikolaevich aitqandai naǧyz passionarlyq tūlǧa…

NİKOLAI GUMİLEV

Bozbala däuren – jarqyn sät änı,
Keudemdı qanym kerıp tym.
Kömkergen künnıŋ altyn şapaǧy
Mahabbatyma jolyqtym.

Tüsımde, menıŋ ertegı syndy
Näzık qimylmen ymdaidy.
Ǧajaiyp ünmen şertedı syrdy
Säulesı altyn kün jaily.
(Būl – aqyn Janat Äskerbekqyzynyŋ audarmasy)
Ūly Mūhtar Äuezovtıŋ «Eŋlık-Kebegındegı» Abyz qalai deuşı edı… «Qaitsyn-au, syŋqyl-syltyŋ, syltyŋ-syŋqyl… Tıleidı-au, jas beibaq. Köktemnıŋ körkın-ai… Mamyrdyŋ bır nūr şuaǧy dermısıŋ. Jasty körsem osylai körsemşı…». Abyz osy sözdı Gumilevtıŋ däl osy öleŋıne arnaǧan siiaqty. Äsırese, tüpnūsqadaǧy bırınşı jol – «Iаvilas iunost – prazdnik mira». Qandai keremet aitylǧan tırkes… «V moei grudi kipela krov». Naǧyz obraz… Abyzdyŋ meŋzep otyrǧany osy küş-qairat… Tar keudege syimai bara jatqan buyrqanǧan, būrsanǧan būla küş… Taudan qūlaǧan ekpını qatty köktemgı seldei aldyŋǧynyŋ bärın qauyrsyn qūrly körmei, köterıp kete beretın tabiǧat mınez… Mıne… Jastyq… būl sezım siqyry, mahabbattyŋ ūlylyǧy…
Nikolai Gumilev Kronştadtaǧy keme därıgerı Stepan Gumilevtıŋ otbasynda düniege kelgen. Şeşesı – Anna İvanovna. Nikolai Gumilev orystyŋ tanymal aqyny, audarmaşy, ädebi synşy, ǧalym, saiahatşy, Bırınşı düniejüzılık soǧysta üş märte Georgiev krestımen marapattalǧan sarbaz. Orys poeziiasyndaǧy şoqtyǧy biık aqyn – Anna Ahmatovanyŋ küieuı.
Nikolai Gumilev 1921 jyly 3 tamyzda «Tagansev astyrtyn ūiy­myna qatysty» degen jeleumen ūstalady. Köp ūzamai Petrogradtaǧy Gubchekanyŋ qaulysymen atu jazasyna kesıledı. Naqaqtan-naqaq qūrban bolǧan 61 adam ışınde talantty aqyn, orys halqynyn adal patrioty, etnograf, tarihşy-ǧalym da şeiıt boldy. Olardyŋ qai jerde jerlengenı älı de belgısız. Adamzat tarihynda nebır ozbyrlyq, qatygezdık, jan türşıgerlık qylmystar qaşanda ülken jeleudı jalau qylyp jasalǧan. Al osy qatygezdıktıŋ eŋ soraqysy Lenin äkelgen bolşevizm obasy bolatyn. Jalpy adamdy öltıru – künä, al aqyndy atu būl qatygezdıktıŋ eŋ masqarasy, jauyzdyqtyŋ şyŋy deuge bolady.
1910 jyly Nikolai Gumilev jas aqyn Anna Gorenkoǧa üilenedı. Alaida Annanyŋ bırde-bır tuysy olardyŋ üilenuıne kelgen joq. Sebebı olar Nikolai men Annanyŋ üilı boluyna kümänmen qarady. Köp ūzamai Nikolai Stepanovich Afrikaǧa ketedı de, Anna Ahmatova jalǧyz qalady. Alaida 1911 jyly Ahmatova Parijde suretşı Amedeo Modilianimen tanysady. Amedeo Modiliani – HH ǧasyrdaǧy ataqty suretşı häm skulptor. Modiliani – İtaliiada tuyp ösken ekspressionist, modernist suretşı. Modiliani 1906 jyly Parijge kelıp, osy elde bırjolata qalady. Ūzyn boily ädemı suretşı Amedeo Annany bır körıp ǧaşyq bolady. Ol özınıŋ şyǧarmalarynda Anna Ahmatovaǧa erekşe oryn bergen. Äsırese «Jalaŋaş qyzdar» galereiasyndaǧy Annanyŋ sūlulyǧy suretşı üşın öte qymbat… Menıŋ estuımşe, rejisser Aleksandr Mittanyŋ «Moskva, moia liubov» filmındegı suretşı jıgıtpen (Oleg Vidov) japon qyzynyŋ (Komaki Kurihara) mahabbatyna osy ekı talant Modiliani men Ahmatova arqau bolǧan desedı. Alaida Anna köp ūzamai elge qaitady. Öitkenı būl kezde Ahmatovanyŋ aiaǧy auyr bolǧan şaǧy-tyn. 1912 jyly Ahmatova men Gumilevtıŋ otbasynda ūldary Lev ömırge keledı. Jas ana säbiıne arnap öleŋ joldaryn sonda jazǧan.
Alaida olardyŋ arasynan būl kezde ala mysyq ötıp ketken bolatyn. Lev tuǧan künı äkesı Nikolai perzenthanaǧa kelmeidı. Kelesı künı de körınbeidı. Ol serı, romantik aqyn edı. Onyŋ, äsırese, alǧaşqy öleŋderı sezım men mahabbatqa toly, erneuınen tögılerdei kesege qūiylǧan tastai suyq tamyzdyŋ qymyzyndai möldırep tūr.
Puşkinnıŋ poeziiasyna elıktep, Lermontovtyŋ erlıgıne bas ūrǧan aqyn Nikolai Gumilev 1914 jyly Afrikaǧa jasaǧan soŋǧy ekspedisiiadan soŋ janyn qoiarǧa jer tappaidy. Būl jary Anna Ahmatova ekeuınıŋ araqatynasy alşaqtai bastaǧan kezı edı. Sondyqtan da ol düniejüzılık soǧys bastalǧanda özı sūranyp maidanǧa attanǧan. Nikolai osy maidanda közge tüsıp, ekınşı Georgiev krestımen marapattalady.
Nikolai Gumilev – «Koster», «Mik», «Kolchan», «Chujoe nebo» jäne «Ognennyi stolp» kıtaptarynyŋ avtory. Daryndy aqyn otyz bes jasynda Peterburgta qaza tapty. Bergenınen bererı köp, jazǧanynan jazary köp etnograf, tarihşy, ǧalym aqqan jūldyzdai öte şyqty. Artynda ülken poeziiasy, daryndy jary Anna Ahmatova men bolaşaq ǧalym, balasy Lev Gumilev qalǧan bolatyn. Adam balasyna kün ortaq, jer ortaq, su ortaq sekıldı talant ta ortaq bailyq. Chaikovskii men Puşkin qazaqqa qandai tanys bolsa, Qūrmanǧazy men M.Äuezov te özge elge sondai etene… Bügın de bızdıŋ Dimaş – qazaqtyŋ atyn älemge paş etken talantty ūl. Nikolai Gumilev däl bızdıŋ Maǧjandai ädebiet pen ruhaniiatqa bererı köp daryndy aqyn edı… Al aqyndar özderınıŋ keter künın sezedı degen qaueset bar.

ANNA AHMATOVA

Charli Chaplin, Eifel mūnarasy men Tolstoidyŋ «Kreiser sonatasymen» bırge tuǧanmyn dep özı jazǧandai, Anna Gorenko 1889 jyly 11 mausymda Odessanyŋ tübındegı Ülken Fontanka stansasynda ömırge keledı. Äkesı Andrei teŋız injenerı bolatyn. Köp ūzamai olar Peterburgtegı Sarskoe seloǧa köşıp ketedı. Ol Mariia qyzdar gimnaziiasyna oquǧa qabyldanady. Osy kezde jürıp ekı älemnıŋ esıgın aşady. Bırınşısı poeziia esıgı bolsa, ekınşısı – 13 jasar qyzdyŋ jasöspırım Nikolai Gumilevpen tanysuy.
Ūly aqyn ekı revoliusiiany, ekı düniejüzılık soǧysty, Leningradtyŋ blokadasyn bastan keşıredı. Anna alǧaşqy öleŋderın 11 jasynda jazady. Äkesı Andrei qyzynyŋ öleŋıne köŋılı tolmai «dekadent aqyn» «menıŋ tegımdı bylǧap qaitesıŋ?» degen. Alaida tuma talantqa eştene de böget bola almady. Qaisar qyz «Ahmatova» dep, iaǧni naǧaşy äjesınıŋ tegın alady. A.Ahmatova tuysqan tatar halqynyŋ hanşaiymy Şyŋǧystan taraǧan Joşy hannyŋ ūrpaǧy-tyn.
Anna Ahmatova – orys älemındegı ädebietındegı, mädenietındegı talantymen tarihta qalǧan tūlǧa. Ekı däuırde ömır sürıp tūşy ömırdıŋ aşy taiaǧy maŋdaiyna tigen äiel. Alaida taǧdyrdyŋ qiyndyǧyn da, qasıretın de, joqty da, joǧaltudy da, azapty da, mazaqty da körıp, aştyq pen arsyzdyqqa kuä bolsa da, saǧy synbaǧan sūlu äiel.
Ahmatovanyŋ alǧaşqy kıtaby 1912 jyly «Vecher» degen atpen şyqqan. Odan soŋ «Chetki» jäne «Belaia staia» jaryq kördı. Alaida qyzyl bolşevikterdıŋ revoliusiiasy daryndy aqynnyŋ aiaǧyna kısen, qolyna būǧau salsa da qalamyna sala alǧan joq. Oǧan 1924, 1940, 1946 jyldary NKVD üş märte arnaiy ükım şyǧardy: «Anna Ahmatova iavliaetsia tipichnoi predstavitelnisei chujdoi naşemu narodu pustoi bezideinoi poeziei». Būl aqyndy öltırudıŋ tyŋ joly bolatyn.
30-jyldardan bastap aqynnyŋ basyna taǧdyrdyŋ qara būlty üiı­rıle bastaǧan. Ylǧi da «qara kiım kigen» NKVD adamdary qaşan alyp ketedı degen ürei boldy. İä… Ol ürei aldamaǧan eken. Ahmatova «kontrrevoliusioner» N.Gumilevtıŋ äielı, tūtqyndalǧan qaskünem qasqoi Lev Gumilevtıŋ anasy atandy. Būl kezeŋder ekı közı tört bolyp türmenıŋ terezesıne üŋılgen şaq edı. Anna Ahmatova künderın balasyna barumen, odan bır habar alam degen ümıtpen 17 ai abaqtynyŋ aldynda ötkızdı. Būl türme atyşuly «Kresty» bolatyn. Seŋdei soǧylǧan äielder bıreuı küieuın, bıreuı bauyryn, bıreuı balasyn tosqan tūl jesırler. Aqyrǧan soldattardyŋ dauysy, şynjyrdaǧy itterdıŋ arpyly… Aştyq-jalaŋaştyqqa azapty şaqtardy Anna Ahmatova osylai türmenıŋ janynda ötkızdı.
Anna Ahmatova būl kezde Reseide ǧana emes, şet elde de tanymal aqyn bolatyn. Onyŋ emigrasiiaǧa ketuge mümkındıgı de, jaǧdaiy da bar edı. Alaida aqyn tuǧan jerınde qaludy jön kördı.
Orys ädebietınen emigrasiiaǧa ketken alǧaşqy aqyn, jazuşy, audarmaşy, synşy Georgii Vladimirovich İvanov özınıŋ estelıgınde bylai deidı:
«…1922 god, poslezavtra uezjaiu zagranisu. İdu prostitsia k Ahmatovoi. Letnii sad şumit uje po-osennemu. Kak tiho, kak trevojno. Ahmatova protiagivaet mne privetlivo ruku.
– A ia zdes sumernichaiu, uezjaete, klaniaites ot menia Pariju.
– Anna Andreevna, a Vy ne sobiraetes uehat?
– Net, ia ne uedu iz Rossii…
– No ved jit stanovitsia sovsem ne vynosimo.
– Da, nu i chto je?!
– No mojet stat eşe huje
– Pust budet…
– Ne uedete?
– Ne uedu».
Anna Ahmatova estı de estet aqyn ǧana emes, ol sezımtal, qaǧylez edı. Ol maŋaiyndaǧylardy özınıŋ aqyl-parasatymen, körkımen de, közımen de, oiymen de, boiymen de, darynymen de, barymen de magnittei tarta bıldı. Annanyŋ erekşelıgı, «Säuegei», bolaşaqty boljai bıletın, taǧdyryn tüisıgımen sezetın sergek boluy edı.
Äsırese onyŋ jazǧan «Molitva» degen öleŋı Ahmatovanyŋ arqasy bar, körıpkeldıgı közınde emes, köŋılınde, qazaq halqynyŋ Mäşhür Jüsıpındei aqyndyq darynymen bırge qasiet qonǧan, bolaşaqty meŋgergen erekşe jan ekendıgınıŋ dälelı. Myna qaraŋyzşy:
Dai mne gorkie gody neduga,
Zadyhania, bessonnisu, jar,
Otymi i rebenka, i druga,
İ tainstvennyi pesennyi dar –
Tak molius za Tvoei liturgiei
Posle stolkih tomitelnyh
dnei,
Chtoby tucha nad temnoi Rossiei
Stala oblakom v slave luchei.
Ahmatovanyŋ baqytty kezeŋderınıŋ bırı küieuı Nikolai Gumilevpen üilengen soŋ Parij­ge barǧan sätı. Būl HH ǧasyrdyŋ basy-tyn. Senanyŋ jaǧalauy, Şanz-Elize triumfaldyq arka, Eifel mūnarasy, Luvr, Notr Dam. Anna osy joly äigılı suretşı, skulptor Amedeo Modilianimen tanysady. Būl ǧajap kezdesu edı. Sebebı ekeuı de talant, ekeuı de sūlu, ekeuı de Parijge syrttan kelgen qonaqtar. Modilianidı ol kezde eşkım bılmeitın. Ekeuı ylǧi qol ūstasyp qydyrǧandy ūnatatyn, bıraq otyrmaityn. Sebebı ol kezde otyrǧyştarǧa aqşa tölenetın. Al suretşınıŋ qaltasynda aqşasy bolmaityn. Şyn mänınde suretşını bılu üşın, tanu üşın aqyn bolu kerek şyǧar. Al Annanyŋ sūlulyǧy Modilianige azyq boldy. Onyŋ Annaǧa arnap salǧan jüzden astam suretterı men eskizderı bolǧan. Alaida ökınışke qarai, köp suretterı joǧalyp ketken. Äsırese qyzyl bolşevikterdıŋ äskerlerı sol ǧajap suretterden «samokrutka» jasap, temekı orap şegetın… Al qalǧany köşıp-qonyp jürgende, NKVD-nıŋ arhivınde joǧalyp kettı.
Eşkımnen qaimyqpai, eşkımge bas imei, ömır boiy özınıŋ azamattyǧyn, adamdyǧyn, aqyndyǧyn aialap ötken Ahmatova quanyşynan qaiǧysy, armanynan azaby, terıp jegen tarysynan tauqymetı köp ömır keşıptı. Tek Stalin ölgennen keiın ǧana Anna Ahmatova halqyna qaityp oraldy. Oqyrmandar da ony alaqanyna saldy. Ekı märte Nobel syilyǧyna ūsynyldy. Oksford universitetınıŋ qūrmettı doktory ataǧyna ie boldy.LEV GUMİLEV

«Kogda ia nachinal zanimatsia naukoi, obratilsia k drevnim kontaktam narodov, tiurkam, mongolam. Kazalos eta problematika vdali ot sovremennyh problem. İ vdrug nasionalnye otnoşeniia, istoriia mejnasionalnyh sviazei – vdrug – vse eto okazalos v sentre vseh interesov.
Guny – eto moia radost, eto moi vitamin».
Būl sözderdıŋ avtory – orystyŋ oqymystysy, tarihşy, aqyn, audarmaşy, ülken ǧalym Lev Gumilev. Anna Ahmatova men Nikolai Gumilevtıŋ jalǧyz ūly.
Lev bala kezden äjesınıŋ qolynda östı. 1929 jyly mektep bıtırgen soŋ ǧana şeşesınıŋ qolyna Petrogradqa keledı. Būl kezde Anna Ahmatova Nikolai Puninmen otbasyn qūrǧan bolatyn. Üidegı qolaisyzdyq, ögei äkenıŋ ünsızdıgı onyŋ janyna batady. Osyndai kezeŋderdıŋ bırınde ol özı sūranyp Ortalyq Aziiaǧa ekspedisiiaǧa şyǧady. Äkesı Nikolai Afrikany qalai ūnatsa, balasy da Ortalyq Aziiaǧa sonşalyqty qūştar bolady. Mysaly, Lev Gumilev öz kündelıgınde bylai dep jazǧan:
«Smysl moei jizni byl v tom, chtoby vosstavit i vozdat dannye kochevym narodam Azii, kotoryh ia iskrenne poliubil».
Orta Aziianyŋ aptap ystyǧy, şöl dala, aq şaŋqan taular, kök aspanǧa ūmtylǧan jasyl baqtar – bärı-bärı de jas jıgıtke qatty äser etedı. Ol osy ekspedisiiada jürıp, parsy, özbek, qazaq tılderın üirene bastaidy. Alaida Petrogradqa qaita kelgende Lev Gumilevtı NKVD tūtqynǧa alady. Eş dälelı bolmasa da türmede 1 jyl otyryp şyǧady. Aqyry aqtalǧan soŋ, kelesı jyly ol Leningradtaǧy universitettıŋ tarih fakultetıne oquǧa tüsedı. Būl Lev Gumilevtıŋ eŋ bır taza, armanşyl, oquǧa, bılımge, ömırge, kök aspanǧa, poeziiaǧa, sūlulyqqa, aruǧa ıŋkär şaǧy edı.
Lev Gumilev bır qyzyǧy, Norilskıdegı türmede qazaq halqynyŋ daryndy aqyny Oljas Süleimenov­tıŋ äkesı Omar Süleimenovpen bır kamerada otyrady. Merzımı bıtken soŋ öz erkımen soǧysqa sūranyp ketedı. Berlinge jetedı. Alaida qaita kelgen soŋ 1949 jyly taǧy da sottalady. Qazaqstandaǧy ­KarLAG-ta 1 jyl öteu jazasyn ötkızedı. Jalpy Lev Gumilev türmede jürse de 7 jyl ışınde 3 tomdyq özınıŋ eŋbegın jazyp şyqty. Solardyŋ ışındegı eŋ basty eŋbegınıŋ bırı «Drevnie tiurki» bolatyn.
«Iа by mog gorazdo bolşe sdelat, esli by menia ne derjali 14 let v lageriah i 14 let pod zapretom v pechati. To est 28 let u menia vyleteli na veter!» Būl Lev Gumilevtıŋ janaiqaiy edı.
«…Kajdyi narod hranit v sebe proşloe, i chtoby ladit s inoplemennikami, nado uvajat ih etnicheskuiu unikalnost i predvidet ih reaksiiu na kajdoe neobdumannoe slovo ili postupok. Ved skolko segodnia konfliktov proishodit iz-za vzaimnogo neponimaniia ili lojnoi uverennosti, chto vse liudi odinakovy» deidı Gumilev.
İä, maqalamnyŋ basynda jazǧandai, men osyndai ülken ǧalymnyŋ leksiiasyn tyŋdadym. Jaŋylmasam, sol kezderde Qoǧamdyq ǧylymdar akademiiasynda oqyp jürgen
Qyrymbek Köşerbaev ta odan därıs alǧan. Keiın ol Bılım jäne ǧylym ministrı bolyp tūrǧanda Lev Gumilevtıŋ atyn Euraziia universitetıne beru turaly ūsynysty Prezidentke jetkızgenın de bılemın.
Lev Nikolaevichtıŋ öte qūndy, maǧynaly eŋbekterı barşylyq. Äsırese bız üşın öte maŋyzdysy – «Proishojdenie Kazahskogo etnosa».
L.Gumilev köne tarih üşın de, ejelgı halyq bolǧan qazaq halqy üşın de ūşan-teŋız qyzmet ettı. Ol – älemdık oişyldardyŋ bırı de bıregeiı. Ol özınıŋ ǧylymi zertteu­lerınde Ūly daladaǧy köşpendı halyqtyŋ älemdık mädeniet pen tarihqa orasan üles qosqan ūly halyq ekendıgın däleldedı. Sol üşın de 2001 jyldyŋ 5 mausymynda Tūŋǧyş Prezidentımız – Elbasy N.Nazarbaevtyŋ Jarlyǧymen Euraziia universitetıne osy tūlǧanyŋ aty berıldı.
Öz basym azamat retınde ­DUMA-daǧy Nikonov pen Jirinovskii siiaqty özı su ışken qūdyǧyna tükıretın pendelerge – Qazaq elı jaily bır pıkır bıldırmes būryn aldymen öz halqynyŋ tarihşy ǧalymdaryn oqyp tanysa deimın. Mysaly L.Gumilev qazaqtar jaily:
«Na osnove sohranivşihsia kochevyh semei, rodov – kak mongolov, tak i tiurok – stali obrazovyvatsia plemennye soiuzy – juzy. Altai, Tarbagatai, Tian-Şan v sochetanii s prilegaiuşimi ravninami – etot raznoobraznyi landşaft byl mestom, gde zarodilsia kazahskii etnos i otkuda, potom rasprostranilsia na şirokie, beskrainie stepi Evrazii, vplot do Volgi. Kazahi kak etnos vyşli iz ochen krasivoi, prirodno-bogatoi i blagoustroennoi strany… Hotia kazahi, kak narod, suşestvovali, estestvenno, i ranşe. Vse tri Kazahskie juza byli obedeny mejdu soboi politicheskimi i kulturnymi sviazami, i eto byla naibolee udobnaia forma dlia mirnogo suşestvovaniia kochevnikov v Stepi».
Mūrnynyŋ astynan basqany köre almaityn keibır şovinister Soltüstık Qazaqstanǧa köz alartyp jatqan bügıngıdei almaǧaiyp zamanda ūlty orys bolǧanmen, jany qazaq ǧalym L.Gumilevtıŋ sözderı olarǧa oi salar degen ümıttemın:
«…istinnaia drujba narodov vozmojno tolko pri glubokom uvajenii k dostoinstvu, chesti, kulture, iazyku i istorii kajdogo naroda, şirokom obşenii mejdu nimi. My doljny vsiacheskii sposobstvovat dalneişemu rasşireniiu kontaktov nasionalnyh kultur, ih vzaimnomu obogaşeniiu, ih podemu i rassvetu».

P.S: «v moih jilah tiurkskaia krov Djuchi-hana, osnovatelia Zolotoi Ordy «Arsylan-Lev Gumilev».

Talǧat TEMENOV,
Qazaqstannyŋ halyq ärtısı, dramaturg, teatr
jäne kino rejisserı