Täuelsızdıkke qol jetkızgen soŋ bızdıŋ memlekettıgımız tarihynda qandai tūlǧalardyŋ ülesı bar ekenın ūrpaqqa ūqtyru paryz boldy. Deştı Qypşaq dalasy kındıgı bolǧan Altyn orda memleketı Qazaq degen halyqtyŋ memlekettılık tarihynyŋ bastauynda tūrǧanyn, Joşy han sol memlekettıŋ negızın qalaǧanyn älem joqqa şyǧara almaidy. Joşy kım? Būl tūlǧany älem Şyŋǧys hannyŋ tūŋǧyşy retınde moiyndaidy. Bızde ekıūdai pıkır bar ekenın jasyryp qaitemız.
Bıraq «Şyŋǧys han qazaq eken, qazaq bolsa Şapyraşty eken, joq Naiman ışınde Matai eken, joq Alpamystyŋ atasy Qoŋyrat eken» dep jürgen bäz bıreulerdei säuegeisımei-aq, kımnıŋ ūrpaǧy bolsa da Qazaq degen halyqpen qany bır, kındıgınen bailanǧan atatek retınde, Altyn Ordanyŋ negızın qalauşy ūly tūlǧa retınde aruaǧyna bas iiuge, ardaq tūtuǧa tiıspız dep oilaimyn.
Elbasynyŋ «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy, Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Qaraǧandy saparyndaǧy tapsyrmasy osy oidyŋ qisyndylyǧyn däleldeidı. Memleket basşysy Qaraǧandyǧa jasaǧan saparynda «Altyn Ordanyŋ negızın qalaǧan Joşy hannyŋ esımın ūlyqtaudy mındettı türde qolǧa aluymyz kerek. Onyŋ tarihi tūlǧasyna älemnıŋ nazaryn audaryp, kesenesın mädeni turizm nysanyna ainaldyru – öte maŋyzdy mındet. Būl jūmystar Altyn Ordanyŋ 750 jyldyǧyn merekeleu aiasynda bastaluy qajet» degen edı. Ile Parlament Mäjılısınıŋ deputaty osy tapsyrma negızınde atqarylatyn jūmystardyŋ jai-japsaryna bailanysy Premer-ministr Asqar Maminge deputattyq saual joldapty. Būl ıstıŋ şyndap qolǧa alynaiyn degenınıŋ aiǧaǧy bolar, Premer-ministr Altyn Ordanyŋ 750 jyldyǧyn atap ötu ıs-şaralar josparynyŋ jobasy äzırlenıp jatqanyn aityp, bastylaryna toqtalypty. Osy jospar jobasynda Mädeniet jäne sport ministrlıgı Joşy, Alaşa han kesenelerınıŋ aumaǧyn abattandyrudy qolǧa alatyndyǧy aitylǧan. Däl osy mäselege bailanysty oi qossaq deimız.
2000-jyldardyŋ basynda Joşy kesenesıne baryp qaitqan Moŋǧoliianyŋ mädeniet zertteuşısı S.Sanchir bylai dep jazady: «Moŋǧoldyŋ barlas ruynan şyqqan Ämır Temırdıŋ, onyŋ ūrpaqtarynyŋ keşendı kesenelerı siiaqty qarauyl-küzet tügıl, tartylǧan jataǧan temır qorşauynda esık te joq. Būl ziratqa keiın ūly hannyŋ tuystary, serıkterı jerlengen turaly şejıre derekterınde aitylǧanymen, uaqyt aǧymynda ūmyt bolǧan ba, pälen deitın belgı qoiylmaǧan. Tarihtan kesenenıŋ qabyrǧasyna moŋǧoldyŋ teteles rularynyŋ taŋba, simvol, belgılerı beinelengen degendı oqyǧanymyz eske tüsse de, kırpışten qalanǧan qabyrǧanyŋ ärleuı tolyq öşkenın kördık. Sondai-aq qaqpanyŋ äşekei örnegı erekşe taŋsyq dep tarihta belgılegenmen közımızge eşnärse tüspegen soŋ, amalsyz 8 ǧasyrdyŋ qarly būrqasyny men aptap ystyǧynyŋ äserı ǧoi dep, öz-özımızdı jūbattyq. Kesenenıŋ bügıngı keipın körgen moŋǧol azamaty kımnıŋ de bolsa jüregı syzdary anyq. Ainala qūs saŋǧyryǧy, astan-kesten qazylǧan jerler, üiılgen topyraqtar, tıptı soŋǧy kezderı jerlengen adamdardyŋ bırneşe ziraty közge oǧaş körındı. Eŋ soraqysy, sol marqūmdardyŋ bırınıŋ basyna Joşy han kesenesınıŋ arhitekturasyn köşırıp, bäsekeleskendei odan äldeqaida ülken topyraǧy keppegen jaŋa kesene tūrǧyzǧanyn körgende köŋılımızde taŋdanys pen jekköruşılık taitalasqanyn nesıne jasyraiyn. Dästür boiynşa ūlylardyŋ ziraty özgeden oqşau, ūly qoryq boluy kerek edı ǧoi» dep qynjylys bıldırgen edı.
Mıne, moŋǧol aǧaiyndar kezınde basyna barǧanda ūly qolbasşy kesenesınıŋ osyndai jūtaŋ keiıpte bolǧanyna keiıgen. Odan bergı jyldary «Mädeni mūra», «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamalary aiasynda jöndeldı me, joq pa, ol jaǧyn közben körmegendıkten bılmeimız. Äiteuır, ülkendı-kışılı jöndeudı
talap etetını sözsız ekenın Premer ministrdıŋ jauabynan bıldık. Eŋ bergısı maŋyna sol däuırde jerlengen adamdar jaily derekter tauyp belgı qoiu, (Joşynyŋ bäibışesı kerei qyzy Nihtimiş jerlengenı turaly da aŋyz-äŋgımeler bar) kezınde bezendıruge qoldanylǧan aişyqtardy aŋyz boiynşa qalpyna keltıru siiaqty şaralar kesene maŋyn abattandyru mındetın jüktegen Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ qaperınde bolsa, abattandyrudyŋ nätijesı anyq sezılerı anyq.
Al Joşy han kesenesınıŋ mysyn basyp tūrǧan jaŋa kesene tūrǧysynda kımdı kınälaimyz? Marqūm ūrpaqtaryna menıŋ basyma Joşynyŋ kesenesınen de asqaq kesene tūrǧyz degen ösiet qaldyrmaǧan bolar. Ainalyp kelgende, būl bızdıŋ halqymyzdyŋ paryqsyz, sappastyǧy, daŋǧazalyǧy ekenı dausyz. Ol kesenenı būzyp tastai almaisyz. Bıraq osy jolǧy abattandyru şarasy aiasynda sol keseneden Joşy hannyŋ kesenesınıŋ säuletın, aibatyn asyratyn qosymşa şara qoldanu kerek şyǧar. Mümkın kesenenıŋ aumaǧyn memorialdy keşen boldyratyn, sol arqyly bükıl ainalany erekşe sänge bölep, saltanatyn asyratyn, aibynyn asqaqtatatyn joldar oilap tabu arhitektura mamandarynyŋ qolynan kelerı anyq. Tek qarjy bölınse…
Joşy kesenesınıŋ maŋyzy Şyŋǧys han äuletınen jer betınde qalǧan japadan-jalǧyz zirat bolǧandyqtan, sol jalǧyz ziratty saqtaǧan älemdegı jalǧyz el retınde meimanymyz tasyry anyq.
Ol üşın şyǧarmaşylyq asqaq ideia oilap tuyp, keşendı şara qoldansaq älem aldyndaǧy saiasi bedelımız de, turistık saladaǧy tabysymyz da eselenerı sözsız. Būǧan Moŋǧoliianyŋ Töv (ortalyq) aimaǧyndaǧy Şyŋǧys hannyŋ qamşysy tüsken jerge ornatylǧan Ūly qaǧannyŋ at üstındegı eskertkışı Ginness kıtabyna kıruı dälel.
At üstındegı müsınınıŋ üstıne şyǧyp, ūly qaǧannyŋ artyna «mıngesu» üşın sız eskertkıştıŋ ışındegı jedel satymen köterılesız. Ol – sızge ǧanibet. Al memorial keşenındegı sarbazdar tobynyŋ müsınıne öz müsınıŋızdı qosu üşın 10 myŋ dollar töleseŋız boldy. Ol – Moŋǧoliia ekonomikasyna ǧanibet. Sızdıŋ qola müsınıŋız äp-sätte Şyŋǧys sarbazdarynyŋ qatarynan oryn alady. Mıne, ideia degen osy. Niet bolsa, bızdıŋ arhitekturalyq jobalauşylardyŋ moŋǧoldardan artyq tuyndy jasauǧa qabıletı jetedı.
Bodauhan TOQANŪLY
