Qai ūlttyŋ bolmasyn qalamgerler qauymy tarihtyŋ tegerşıgımen bırge ainalǧan jyldardyŋ jülgesınde öz halqynyŋ bastan keşken basty qaiǧyly-taǧylymdy oqiǧalary jönınde köbırek qalam sıltep, oqyrman nazaryn osynyŋ baiybyna barynşa qyraǧattap audaruǧa ūmtylady. Bızdıŋ qazaq üşın XX ǧasyrdaǧy sondai sūrapyl oqiǧalardyŋ arasynda 1921 jäne 1931-1933 jyldar aumaǧyn qamtyǧan aşarşylyqtyŋ alatyn orny airyqşa zor boldy. Ras, egemendıgımız eŋsesın kötergenşe, bızde būl taqyrypta tuyndy tudyryp, ony baspa jüzınen şyǧara qoiu asa qiynǧa tüstı. Būl rette bızdıŋ oiymyzǧa aldymen Beiımbet Mailinnıŋ 1921 jylǧy aşarşylyq turaly jazylǧan «Beren», «Qyrmanda» atty povesterı, «Külpäş», «Aşarşylyq qūrbany», «Ait künderı» degen äŋgımelerı, Nūrhan Ahmetbekov pen Nūrlybek Baimūratovtyŋ poemalary oralady. Sol siiaqty Jüsıpbek Aimauytovtyŋ «Eles» dep atalatyn äŋgımesı boldy. Al Jaqan Syzdyqovtyŋ 1927 jyly jazylǧan «Älı qarttyŋ äŋgımelerı» deitın poemasy 1940 jyly kıtap bolyp şyqqan boiynda örteldı. Sodan bastap būl taqyrypta jazuǧa tyiym salyndy. Sondyqtan sol bır zobalaŋ jyldar turaly söz bola qalǧanda, ony «asyra sılteu kezeŋı» deuden aryǧa bara almadyq. Degenmen qalamgerlerımız būl taqyrypty «jaŋbyr-jaŋbyrdyŋ arasymen» qozǧap tūrudy da ūmyta qoiǧan joq. Al būl taqyrypty jazba jüzınde aianbai aşyq körsete alatyn naǧyz aqjarylqap kezeŋ respublika täuelsızdıkke qol jetkızıp, derbes memleket atanǧan mezgılden bastap qana tudy. Aldymen 90-jyldarǧa qarai Balǧabek Qydyrbekūlynyŋ «Alatau» atty romany jaryq körıp, bır tarauynda Jetısu öŋırınde oryn alǧan aşarşylyq jaiynan syr şerttı. Sodan keiın 90-jyldary Adam Mekebaevtyŋ «Qūpiia qoima» degen romany paida bolyp, qyzyldar ūiymdastyrǧan qanqūily qyrǧynnyŋ şynaiy keipın aşyp körsetuge arna tartty. Qazaqstandyq orys jazuşysy Valerii Mihailov sol tūsta «Hronika velikogo djuta» degen derektı romanyn baspaǧa ūsynsa, 2017 jyly mamyrda mūnyŋ «Velikii djut» degen jalǧasyn jariialady. Mūnyŋ bırınşısı qazaqşaǧa «Ǧalamat jūt şejıresı» degen atpen audarylyp, bırneşe ret kıtap bolyp şyqty. Būlardan basqa, Ş.Mūrtazanyŋ «Qyzyl jebe» («Tamūq», «Qyl köpır» bölımderı), Q.Qazybaevtyŋ «Sūrapyl», S.Elubaidyŋ «Aq boz üi», Z.Jäkenovtıŋ «Zūlmat» romandary, S.Jünısovtıŋ «Zamanai men Amanai», M.Maǧauinnıŋ «Sary qazaq», N.Aqyştyŋ «Raqymsyz köktem», T.Säuketaevtyŋ «Qūzǧyn toiǧan qys», N.Qapalbekūlynyŋ «Jeroşaqtyŋ tütını» sekıldı hikaiattary qazaqtyŋ tamyryna balta şabuǧa baǧyttalǧan aşarşylyq atty zūlmattyŋ bar bet-beinesın körsetuge baǧyttalǧan tolymdy tuyndylar qatarynan oryn aldy.
Būlardan bölek, qanşama tarihi-tanymdyq zertteu kıtaptary sanaly oqyrmanǧa jol tartyp, köptegen pesalar jazyldy, derektı filmder jaryq kördı. Qazır olardyŋ bärın tızbelep şyǧudyŋ keregı de joq. Keregı, bız halqymyzdyŋ jartysyna juyǧyn jusatyp salyp, demografiialyq ösımımızdı kemınde bır ǧasyr uaqytqa tejeuıldetıp tastaǧan qandy qasapty jai «aşarşylyq» dep atap qana qoiyp, onyŋ naqty baǧasyn osy kezge deiın bere almai otyrǧanymyzdy baiandau. Sol 1931-1933 jyldardaǧy qoldan ūiymdastyrylǧan aşarşylyqta Ukraina men Qazaqstannyŋ airyqşa japa şekkenı tarihtan belgılı. Būǧan bızden görı airyqşa qatty män bergen ukraindar täuelsızdık kezeŋınde reseilıktermen aitysyp-tartysyp jürıp, oǧan tūtas halyqqa jasalǧan genosid, iaǧni arnaiy qyruǧa baǧyttalǧan saiasat tūrǧysynan kelıp, «golodomor» degen baǧa berdı.
Osy oraida HH ǧasyrdyŋ 90-jyldarynyŋ basynda halyqaralyq qoldanysqa «holodomor» degen terminnıŋ qosylǧanyn aita keteiık. Mūny ukrain ǧalymdary ainalymǧa endırdı. Tap osyndai genosid bızdıŋ aldyŋǧy tolqyn atalarymyz ben äjelerımızdıŋ de basynan öttı. Būl – qazaq tarihynda būryn-soŋdy bolmaǧan auyr qasıret. Ökınışke qarai, osy genosidke halyqaralyq deŋgei tūrmaq, qazaqtyŋ öz ışınde älı resmi baǧa berıle qoiǧan joq. Al Kievtıŋ qalalyq soty 2010 jyly 1932-1933 jyldardaǧy golodomor qylmysyn jasauǧa qatysty İosif Stalinnıŋ özın bas etıp taǧy 6 adamnyŋ üstınen qylmystyq ıs qarap, olardy qylmysker dep tanyǧan ükım şyǧarǧan. Ukraina ǧalymdary men saiasatkerlerı, būǧan qosa, sol jyly Europa Keŋesınıŋ Parlament assambleiasyna golodomordy genosid dep tanu jönınde ūsynys tüsırgen. Assambleia būǧan arnaiy qūjat qabyldamasa da, KSRO-nyŋ keibır respublikalarynda bolǧan keŋ auqymdy golodomordy «adamzatqa qarsy jasalǧan qylmys» dep qarar şyǧardy. Mūnyŋ özı, tarihi tūrǧydan alyp qaraǧanda, ülken jeŋıs edı. Qazır Ukrainada ärbır jyldyŋ 26 qaraşasynda golodomor qūrbandaryna arnap as berılıp tūrady. Bız sondai şeşımge älı jete almai kele jatyrmyz.
Ras, 2012 jyly respublikada Elbasynyŋ nūsqauymen 1932-1933 jyldardaǧy aşarşylyqtyŋ 80 jyldyǧy atalyp öttı. Bıraq sodan keiın būl mäselege qaityp orala qoiǧan joqpyz. Şyntuaityna kelgende, halyqtyŋ qyrylu mölşerı jaǧynan bızdıŋ tartqan azabymyz ukraindardan da köp edı. Būl zaualdyŋ bızge qanşalyqty auyrǧa soqqanyna taǧy bır märte köz jetkızu üşın endı tarihi-statistikalyq derekterge de bır şolu jasap öteiık. Resei imperiiasynda 1897 jyly jürgızılgen bırınşı halyq sanaǧynda qazaqtar 3399751 adam bolyp, öz jerındegı jūrttyŋ 81,7 paiyzyn qūraǧan eken. Bıraq 1917 jyldyŋ qyrǧyny bar, 1918-1919 jyldardaǧy azamat soǧysy bar, sodan keiın 1921 jyldyŋ aşarşylyǧy bar, 1926 jylǧy sanaqta qazaqtyŋ sany 3627612-ge ǧana jetıp toqtapty. Bıraq būl kezdıŋ özınde bız respublikadaǧy barlyq halyqtyŋ 58,52 paiyzyn qūraityn edık. Bızden keiıngı orystardyŋ üles salmaǧy 20,57 paiyz boldy. Mıne, osydan bastap qūldyrau bastaldy. Naǧyz genosid osy kezde keldı. Söitıp, 1930 jyly – 313 myŋ, 1931 jyly – 755 myŋ, 1932 jyly 769 myŋ adam opat boldy. Jalpy, 1930-1932 jyldary barlyǧy 1 mln 750 myŋ qazaq nemese halyqtyŋ 40 paiyzy qyrǧynǧa ūşyrady. Osynyŋ saldarynan 1939 jylǧy halyq sanaǧynda qazaqtyŋ sany 3100949-ǧa deiın tüsıp ketıp, eldegı üles salmaǧy 37,84 paiyzǧa deiın qūldyrady. Būl kezde orystar qatary bırınşı ret bızden asyp, 39,97 paiyzdy körsettı. Bızge keiın osy olqylyqtyŋ ornyn toltyryp, respublikadaǧy basymdyqqa jetu üşın tura 50 jyl uaqyt kerek boldy. Qazaq halqy tek 1989 jyly ǧana öz jerınde basymdyq alyp, 8135818 adammen 39,69 paiyzǧa jettı. Bıraq būl kezde 37,82 paiyzdy toltyryp tūrǧan orystardan köp asyp ketkenımız şamaly edı.
Tarihqa köz jügırter bolsaq, qazaq halqynyŋ bır ǧasyrda üş bırdei aşarşylyqty bastan keşkenın baiqaimyz. Olardy 1919-1922 jyldardaǧy aştyq (1,5 mln adamdy alyp ketken), 1931-1933 jyldardaǧy aştyq (2,5 mln adam) jäne 1946 jyldary bolǧan aştyq dep qarastyruǧa bolady. Osylaişa, qazaqtar ıs jüzınde 15-20 jyldyŋ ışınde halqynyŋ jartysyna juyǧynan aiyrylǧan. Bız üşın aşarşylyqtyŋ zardaby öte-möte auyr tidı. Ǧalymdar onyŋ qazaq halqynyŋ damuyn 110 jylǧa keiın şegergenın aitady. Osy rette Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ: «eger aşarşylyq bolmaǧanda, bız qazır 45-50 million halyq bolyp otyrar edık» degen tūjyrymynda şyndyq bar. Mūny sol aşarşylyqqa deiın bızdıŋ jarty sanymyzdan säl ǧana asatyn özbek halqynyŋ qazır 32 millionǧa jetıp otyrǧanynyŋ özı baiqatady.
Ötken jyly mamyr aiynda «Astana aqşamy» gazetınıŋ üş nömırınde professor Qūrmanǧazy Därkenovtıŋ «Qazaq elı qazaqsyz qala jazdaǧan nemese 1921-1922 jyldardaǧy aşarşylyq jäne «Torǧai ısı» degen kölemdı zertteu maqalasy jaryq kördı. Onda ǧalym mynadai tūjyrym jasaidy: qazırgı kezeŋde qazaq halqynyŋ jartysyna juyǧy qyrylǧan 1930-32 jyldardaǧy aşarşylyq bırşama zerttelıp jazylǧanymen, 1921-22 jyldardaǧy aşarşylyq jönınde bıren-saran eŋbekterde bolmasa, aqiqat älı aityla qoiǧan joq.
Mūraǧat derekterı men basylymdarǧa nazar audara kelsek, 1921 jyly Qazaqstannyŋ bes guberniiasy men bır uezı, atap aitsaq, Orynbor, Aqtöbe, Oral, Bökei, Qostanai guberniialary men Adai uezı aşarşylyqqa ūşyrady. 2653300 adam tūratyn Qazaqstannyŋ batys bölıgımen jäne onymen şekaralasatyn Qostanai guberniialarynyŋ aşarşylyqqa duşar boluynyŋ obektivtı jäne subektivtı sebepterı bar edı. Olardyŋ ärqaisysynyŋ arajıgın taratpai jalpy aitsaq, 1921 jylǧy aştyqtyŋ negızı ärıde, tereŋde jatty. 1916 jyly qazaq jastaryn tyl jūmystaryna alu, şaqyrylǧandardyŋ bas sauǧalap qaşuy, halyq narazylyǧynyŋ örşıp, Torǧai töŋıregın qamtyǧan ūlt-azattyq küresı, aq pen qyzyl kezekpe-kezek bilıkke kelgen alasapyran azamat soǧysy, er-azamattyŋ at üstınde boluy qalyptasqan şaruaşylyq jüiesın toqyrauǧa ūşyratty. Onyŋ üstıne, 1920 jylǧy jūt pen 1921 jylǧy qūrǧaqşylyq auyl şaruaşylyǧyn tūralatyp, halyqty küizelıske duşar ettı. 1921 jyldyŋ nauryzyndaǧy mälımetke sensek, Oral guberniiasynda tūratyn 470028 adamnyŋ 446536-sy, iaǧni 99 paiyzy aştyqqa ūşyrady. 1922 jyldyŋ qaŋtaryndaǧy mälımet boiynşa Orynbor guberniiasynda – 437776, Qostanai guberniiasynda – 252816, Aqtöbe guberniiasynda – 359326, Oral guberniiasynda – 277835, Bökei guberniiasynda – 100 myŋ, Adai uezınde 75 myŋ adam aşarşylyqqa ūşyrady. Mırjaqyp Dulatov janūşyra aşyq türde «Aştyq qyrǧynynan qaitsek qūtylamyz?» degen maqalasyn «Qazaqstan ükımetınıŋ nazaryna» degen ataumen jazdy. Qazaq ökımetı el ışındegı jaǧdaidyŋ odan ärı uşyǧyp bara jatqanyn bıldı. Endı şegınerge jer qalmaǧanyn tüsındı me, älde aştyqty joiu ısıne qalyŋ qazaqty jūmyldyra bastaǧan «alaşordaşylar» yqpalynyŋ ösıp bara jatqanynan, onyŋ syrtynda el ışındegı ahualdyŋ auyrlap, aştyqtyŋ jailaǧanyna közı jetken soŋ ba, ūlt ziialylaryna özge aimaqtardan kömek, jylu jinap, aşyqqan aimaqtarǧa kömektesuge rūqsat berdı.
Qinalǧan halyqqa jūrtty jūmyldyryp kömek bergen, ajal, aştyq, tyrnaǧynan araşalaǧan Alaş arystary keiınnen maldy qūjatsyz ülestırdı degen jalamen ıstı boldy. Qyzyl kommunister osylaişa «Torǧai ısın» bastady.
Eldegı aşarşylyq jaiy sol kezderde ūlt ziialylaryn da beitarap qaldyrǧan joq. Atap aitqanda,
1920 jyldary oryn alǧan aşarşylyqtyŋ zardabyn sol kezdegı ziialylardyŋ köbı jazdy, olardyŋ arasynda Tūrar Rysqūlov ta, Mūstafa Şoqai da boldy. Soŋǧy kezde ŪQK mūraǧatynan Mūhtar Äuezovtıŋ 1921 jyly qazaqtyŋ tūŋǧyş qūryltaiynda söilegen sözı tabyldy. Mūhaŋ sondaǧy sözınde: «soŋǧy jyldary aşarşylyqtyŋ saldarynan 1 million 700 myŋ qazaq qyryldy, onyŋ 700 myŋy – balalar» degen eken. Sol tūsta «Pravda» gazetı Safarov esımdı komissardyŋ 1 million qazaq qyryldy degen sözın keltıredı.
Al 1932-1933 jyldary oryn alǧan aşarşylyqqa keler bolsaq, ǧalym Talas Omarbekov 2 million 300 myŋ adamnyŋ opat bolǧanyn aitady. Ol mūraǧat qūjattary negızınde jalpy qyrylǧan qazaqtyŋ sanyn 4 mln 836 myŋ dep tiianaqtap berdı. Keibır tarihi derekterde, 1932 jylǧy aşarşylyqta jalǧyz qazaq emes, Qazaqstanda tūratyn ūlt ökılderınıŋ bärı, iaǧni 250 myŋǧa juyq özge ūlt ökılı qyrylǧan delınedı. Sonyŋ köpşılıgı orystar bolǧan.
El basyna näubet töngen jyldary Ǧ.Ysqaqov, I.Qabylov, J.Arystanov, Ǧ.Toǧjanov, B.Aibasov, O.Jandosov esımdı alaş ardaqtylary 1933 jyldyŋ 24 aqpanynda Stalinge hat jazyp, barlyq auyr haldı baiandap bergen. Tarihta būl «Altaudyŋ haty» degen atpen äigılengen. Ökınıştısı, osy «Altaudyŋ hatyn» köp adam älı bıle bermeidı. Osy hatta: «800 myŋ qazaq şaruaşylyǧynan, iaǧni 4 mln 800 myŋ adamnan 1932 jyldyŋ köktemınde 450 myŋ qazaq şaruaşylyǧy, 2 mln 25 myŋ ǧana qazaq qaldy» dep jazylǧan. Al 1932 jyldyŋ 4 şıldesınde respublikanyŋ Ǧ.Müsırepov, M.Ǧataullin, M.Däuletqaliev, E.Altynbekov, Q.Quanyşev syndy qairatkerlerı qol qoiǧan äigılı «Beseudıŋ haty» jazyldy. Ol BK(b)P ölkelık komitetıne, tıkelei F.Goloşekinge joldandy.
Būdan keiın sol kezde RSFSR Halyq Komissarlary Keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary bolyp jürgen Tūrar Rysqūlov 1933 jylǧy 9 nauryzda Stalinge arnaiy hat joldap, eldegı barlyq jaǧdaidy büge-şıgesıne deiın qaldyrmai baiandaidy. Onda Qazaqstanda 1931 jyldyŋ soŋynda bastalǧan qazaqtardyŋ bır audannan bır audanǧa köşuı 1932 jyldyŋ köktemınde köbeiıp, jazda tıptı qatty küşeiıp ketkenı aitylady. Bırqatar qazaq auyldaryn jailaǧan aştyq pen ındettıŋ negızınde oryn alyp jatqan ölım oqiǧalarynyŋ qazırgı auqymy ortalyq organdardyŋ şūǧyl aralasuyn qajet etedı. «Qazır Qazaqstanda qazaq jūrtynyŋ belgılı bır bölıgıne qatysty jasalyp otyrǧan mūndai jaǧdai basqa bırde-bır ölkede nemese respublikada joq, – dep atap körsettı T.Rysqūlov būdan ärı. – Köşpelıler özderımen bırge jūqpaly aurularyn körşı ölkelerge jäne Taşkent, Sıbır, Zlatoust temırjoldary boilaryna özderımen bırge alyp barady. Keŋes tärtıbımen (sonyŋ ışınde RSFSR HKK) belgılengen jeke-dara şaralar mäselenı şeşıp bere almaidy. OK-nyŋ azyq-tülık bosatu jönınde der kezınde qabyldanǧan qaulysy özınıŋ maqsatyna tolyq jetken joq… Būl mäselenıŋ ülken mänı bar bolǧandyqtan, Sızden osy hatpen tanysyp şyǧyp, ıske aralasuyŋyzdy, söitıp, köptegen adamdy aştyq şaşqan ajal tyrnaǧynan aman qaluyŋyzdy sūraimyn».
T.Rysqūlov hatynda aştyqtan qaşqan qazaqtardyŋ jan-jaqqa bosyp baryp jatqanyn jazady. «Jergılıktı jerlerden alynǧan soŋǧy boljamdy mälımetter boiynşa, Qazaqstanmen körşı ölkelerge: Edıldıŋ orta aǧysy boiyna – 40 myŋ adam, Qyrǧyzstanǧa – 100 myŋ adam, Batys Sıbırge – 50 myŋ adam, Qaraqalpaqstanǧa – 20 myŋ, Orta Aziiaǧa 30 myŋ adam köşıp barǧan, – deidı ol. – Köşpendıler tıptı Qalmaqstan, Täjıkstan, Soltüstık qiyr sekıldı alys jerlerge de jetken. Tūrǧyndardyŋ bailar bastaǧan taǧy bır bölıgı Batys Qytaiǧa ketken… Qazaq qairatkerı aşarşylyqtyŋ köktemnıŋ keluıne qarai qaita küşeie tüsetının söz etedı.
Bıraq jaǧdai Qazaqstannyŋ ışınde de mäz bolyp tūrǧan joq edı. Hat avtorynyŋ aituynşa, köptegen qalalar (Äulieata, Şymkent, Semei, Qyzylorda jäne t. b.) men stansalarda temırjolmen kün saiyn ölgen qazaqtardyŋ mäiıtterı şyǧarylyp jatady. Şu audanynyŋ ortalyǧy Novotroiskıde (uäkıl j. Jandosovtyŋ habary boiynşa) künıne 10-12 adam ölıp tūrady. Qazaqtar men kommunisterdıŋ 60 paiyzy audannan ketıp qalǧan. Būryn 7000 şaruaşylyǧy bolǧan Sarysu audanynda qazır sonyŋ 500-ı ǧana qalǧan, qalǧandary Äulieata jäne basqa audandarǧa köşıp ketken, keibırı tıptı Qyrǧyzstannan bır-aq şyqqan. Qaraşada būl audannan bırneşe jüz qazaq otbasylarymen alys jolǧa şyqqan. Qaŋtardyŋ ekınşı beskündıgınde ǧana 24 adamnyŋ süiegı jinap alynǧan. Olarǧa jolda qaraqşylar şabuyl jasaǧan. Äielder balalaryn suǧa laqtyrǧan. Äulieata qalasynda 5-6 qaŋtarda şaihanalardan suyqqa qatyp ölgen 20 balanyŋ mäiıtı terıp alynǧan, sol uaqytta taǧy 84 eresek adam jan tapsyrǧan. Aqtöbe obkomynyŋ 1932 jylǧy 16 qazandaǧy qaulysynda Josaly temırjol stansasynda qaityp oralǧan (sosyn Sekseuıl stansasyna jıberılgen) 300-400 otbasynan (anyq emes mälımet boiynşa) 150 qazaqtyŋ (sonyŋ ışınde 21 adam qorasannan) därıgerlık kömektıŋ körsetılmeuınen qaitys bolǧandary, stansada qazaqtardy ūryp-soǧudyŋ oryn alǧany turaly baiandalady.
«Jergılıktı organdardyŋ mälımetterı boiynşa, Torǧai jäne Batpaqqara audandarynda tūrǧyndardyŋ 20-30 paiyzy qaitys bolǧan, qalǧan ülken bölıgı köşıp ketken. Şalqar audanyndaǧy bırqatar auyldyq keŋesterde tūrǧyndardyŋ 30-35 paiyzy ölıp qalǧan. Tūtastai alǧanda, Aqtöbe oblysynda (joǧaryda audandar kıretın) atqaru komitetınıŋ töraǧasy j. İvanov özınıŋ Keŋester sezındegı baiandamasynda (1932 j., şılde) oblysta 1930 jyly 1012500 adam bolǧanyn, 1932 jyly sodan 725800-ı, iaǧni 71 paiyzy qalǧanyn habarlady. Qyzylorda audandyq atqaru komitetı töraǧasynyŋ kuälık etuınşe, audandaǧy auyldyq keŋester tūrǧyndarynyŋ 15-20 paiyzy ǧana qalǧan. Balqaş audanynda (jergılıktı OGPU mälımetınşe) 60 myŋ adam bolsa, sonyŋ 12 myŋy köşıp ketıp, 36 myŋy ölgen jäne 12 myŋ adam qalǧan. Qaratal audanynda ötken qysta qazaqtyŋ üş auylyn basqa jaqqa zorlap köşırgen kezde tūrǧyndardyŋ jartysy qaza tapqan. Sol audanda (jergılıktı OGPU-dyŋ kuälık etuınşe) jeltoqsan men qaŋtardyŋ (1933 j.) on künınde 569 adam aştan ölgen, sol mezgılde Üştöbe stansasynan, Qaratalqūrylys alaŋy men Kürış keŋşarynan 300 mäiıt jinap alynǧan. 1931 jyly Şūbartau audanynda 5300 qojalyq bar edı, 1933 jylǧy 1 qaŋtarǧa sodan 1941 qojalyq qaldy. Qarqaraly audanynda 1932 jylǧy mamyrda 50400 adam boldy, al qaraşa aiyna qarai 15900 adam qaldy jäne audan ortalyǧynda kün saiyn 15-20 adam (Ölkelık otyryqşy komitetınıŋ aqparynan) öledı. Qaraǧandyda ötken köktemde 1500 qazaq öldı, sonyŋ ışınde jūmysşy qazaqtar aştyq pen ındetten üzıldı. Sergiopolde (Türksib) qaŋtar aiynda 300-ge juyq qazaq ajal qūşty. Būl keltırılgenderdıŋ bärı resmi derekközderden alyndy».
Köp nemese az mölşerde qazaq tūrǧyndarynyŋ öluı mysaldaryn basqa da bırqatar qazaq audandarynan keltıruge bolady. Äsırese, balalar arasynda ölım köp. Köptegen köşuşıler balalaryn taǧdyrdyŋ tälkegıne tastap ketedı. Basqa ölkelerge jetkender özderımen bırge balalaryn äkele bermeidı. Qarausyz qalǧan balalardyŋ qalyŋ şoǧyry Qazaqstandaǧy qalalar men temırjol stansalaryna şoǧyrlanady. Qazaq äielderı balalaryn mekemeler men üilerdıŋ aldaryna tastap ketedı. Qazaq organdary 1932 jyldyŋ soŋynda-aq älı ornalastyrylmaǧan qarausyz 50 myŋ qazaq balasynyŋ bar ekenın resmi habarlady. Qazaqstanda jūmys ısteitın balalar üilerı tolyp qalǧan, olardyŋ arasynda bala ölımı köp. Mysaly, Semei aumaǧynda komissiianyŋ tekseruı kezınde bır balalar üiınıŋ astyndaǧy jertöleden kölık bolmaǧandyqtan amalsyz qaldyrylǧan 20 qazaq balasynyŋ süiegı tabylǧan.
T.Rysqūlov hatynda qazaq organdarynyŋ qaityp keluşıler men aşyǧuşylarǧa qalai kömek körsetkenderın baiandaidy. Jūrttyŋ jappai köşe bastauyna mal basynyŋ kürt kemıp, şaruaşylyqtyŋ küireuı de bır sebep bolǧan. «Men Sızge 1932 jylǧy 29 qyrküiekte jazǧan baiandamamda Qazaqstanda mal basynyŋ qysqaruy nätijelerın egjei-tegjeilı jetkızıp, ony qalpyna keltırudıŋ şaralaryn aityp bergen edım, – delıngen hatta.
– 1932 jylǧy aqpandaǧy Bükılodaqtyq halyq sanaǧynyŋ (ekınşı ret ötkızılgen) mälımetı boiynşa, Qazaqstandaǧy 1928/1929 jylǧy 40 mln bas ırı qaradan sanaq ötkenge deiıngı sätte 5397 myŋ bas qana mal qalǧan, iaǧni 85,5 paiyzǧa qysqaryp ketken, sonyŋ ışınde 1931 jylǧy aqpannan 1932 jylǧy aqpanǧa deiın 55 paiyzǧa azaiǧan (KSRO-da jalpy mal basynyŋ qysqaruy 16,7 paiyzdy qūrady). Sanaq ötetın kezge deiın ol 80 paiyzǧa azaiǧany anyqtaldy, al KSRO boiynşa osy uaqytta mal sany 33 paiyzǧa ǧana kemıgen».
Hatta, būdan bölek, respublikada jürıp jatqan asyra sılteuşılıkter men közboiauşylyqtar, egınnıŋ egılmei qaluy, qazaqtardy otyryqşylyqqa köşıru jailary turaly keŋınen baiandalady. Bıraq «mal qūlaǧy saŋyrau», mūny estitın qūlaq, zerdeleitın sana, qūlaq asatyn peiıl İosif Stalin boiynan körıne qoimady. Şet elderden astyqqa aiyrbastap stanok alyp jatqan kösem industriialyq revoliusiia müddesı üşın mūny qasaqana jasady, keŋ dalada mal soŋynda jürgen qazaq egın salmaityn edı degen de däiekter tabyluda. Būl kesapat saiasat qazaq halqynyŋ qynadai qyrylyp, öz elınde azşylyqqa ainaluyna aparyp soqtyrdy…
