Mıne, qystyŋ soŋǧy künı de jettı. Bet qaratpas borany, dauyldy būrqasyny, attyly kısı öte almas qalyŋ qary äurege salyp, estı şyǧarǧan, aiazy buǧan, tūmany tūmşalaǧan qys mausymy osymen şymyldyǧyn jabatyn şyǧar dep ümıttenedı Arqanyŋ törınde sozylyp jatqan ülken şahar tūrǧyny. Ümıt oty janyp-öşedı keudede, bır jylymyq nyşany bılıngendei, sezılgendei, ärı-särı küi keşesıŋ köbesı endı sögıle bastaǧan qasat-qasat qarǧa qarap tūryp.
Osydan 170 jyl būryn dünie esıgın aşqan Suretşı ärıptesterımen bırge jiyrma jasynda Edıl boiyn jaǧalap ömır kördı, el tanydy, taqyryp taŋdady, jūrtty tyŋdady, körınısterge köz tıktı. Nätijesınde orys beineleu önerı tarihynda öşpes ız qaldyrǧan dünieler tudy qylqalam qūdıretımen. Solardyŋ bırı de bıregeiı – 1871 jyly salynǧan «Jylymyq».
Osydan 77 jyl būryn qazaq jerınde, Altai etegınde kındık qany tamǧan Suretker 1974 jyly qyrküiek aiynda arada 103 jyl ötkende atyşuly «Leninşıl jastyŋ» ekı nömırınde jaryq körgen novellasynda älgı «Jylymyq» turaly bylai dep tolǧaidy:
«Men osy bır surettı körgen saiyn tırşılıktıŋ mänın būdan äldeqaida tereŋ tüsınıp, adam ömırınıŋ şyn quanyşyn, şyn qaiǧysyn jyrlau, sipattau ekınıŋ bırınıŋ qolynan kelmeitındıgıne ilana tüsetınmın. Būl suretke ūzaq, ünsız qarap tūryp baqyt, külkıtoqtyq degennıŋ bärın sanamnan sylyp tastap, özım de bıle bermeitın mäŋgı şeksızdıkke, mäŋgı tūmandy saparǧa attanyp ketudı kökser edım. Qaraǧan saiyn jürek soǧysym bäseŋdep, endı az-maz sätten keiın barlyǧymen… qoştasyp, änı-mıne, arǧy älemge aparar arbaǧa mınıp, attanyp bara jatar edım. Talai ret öz-özımnen qysylyp, öz-özımnen bulyǧyp aǧyl-tegıl jyladym da.
Men osy bır surettı alǧaş körgende, sūlulyq häm tamaşa öner jaily jaidaq ūǧymyma ūly özgerıs engızgenmın. Tabynyp tamaşa dep jürgenımızdıŋ köbı, şuaqty süietın qorynşaq köŋıldıŋ köŋılşektıgı, tyz etpe äsıre äserden tuǧan bıratar pıkırdıŋ salqyny eken. Qisapsyz ködedei köp dünienıŋ qaisybırı jadymyzda tūra beredı, osyndai ıludesı ǧana jyldar boiy ruhani dosyŋa ainalady. Adam men öner arasyndaǧy dostyqtyŋ jıbıne küikı tırlıktıŋ qarǧalary qaz-qatar qonyp alsa, ol jıptıŋ ūzamai üzılerı haq».
İä, būl suret sol zaman, sol sätte-aq talaidy tolqytty, Sankt-Peterburgte ötken äigılı körmede bas jüldege ie boldy, täjıribesı mol, jasy ülken, ataǧy şyǧa bastaǧan Aleksei Savrasov kümıstı mıse tūtty. Sol zamannyŋ sūŋǧyla şeberı İvan Kramskoi «Jylymyq» pen A.Savrasovtyŋ «Qarǧalar ūşyp keldı» şyǧarmasyn peizajǧa jan bıtırıp, töŋkerıs jasady dep joǧary baǧalady. Osy ataqty ekı kartinadan da mūŋǧa, zarǧa toly mäŋgılık yzǧar – qys tūmşalǧan orys ömırı, baiany joq it tırşılık, joqşylyq pen därmensızdık lebı esıp tūrǧandai körıner edı…
Suretkerge qaityp oralaiyq:
«…Ainalany albastydai basyp jatqan aq qar, kök mūz eptep jıbi bastaǧan. Sonau bır şetkerekte bır top aǧaş ürpie ösıp, sol aǧaştyŋ japyraǧynan tonalyp, sidiǧan būtaqtaryna bır top qūs ūşyp qonady. Joldyŋ qary äuelı şylqi ezılse, ala būltty aspannan oqta-tekte syǧalap qalar kün, jaryqtyq, köp ūzamai keler köktemnıŋ jyp-jyly habaryn jetkızedı. Auada maida jelemık bar-au deimın. Qystai qar astynda yŋyrsyp jatqan qara jer, üstındegı su bolyp jatqan myŋ batpan jügınen-küpısınen qūtylar kündı oilap uaiymdaǧandai.
Jylymyq! Aqyrǧan aiazdyŋ däurenı bıtıp, būl öŋırge jylymyq ūialaǧannan bermen, qaiǧy jūtyp jüdegen dalada qybyr-qybyr qozǧalys barǧa ūqsaidy. Anau, adamdardyŋ ūly tabany tiıp, boi-boiy şyqqan yljyr jolda bala jetelep bara jatqan şaruanyŋ qazırgı halı qandai eken?».
Suretşılerdıŋ äigılı körmesınde auyzǧa ılınıp aŋyzǧa ainalǧan kartinany mesenat Pavel Tretiakov satyp alsa, Reseidıŋ bolaşaq imperatory Aleksandr III onyŋ köşırmesın saludy talap etedı. 12 jasynda poşta tasyp, 15 jasynan qolyna qylqalamyn alyp, öz betınşe türlı ırılı-ūsaqty ūstazdyŋ aldyn körgen bozbala osy konkurstan soŋ Suretşıler akademiiasynan erkın därıs alatyn şäkırt, I därejelı suretşıge ainalady. Aleksandr III tapsyrysymen köşırme retınde salynǧan «Jylymyq» 1872 jyly Londonda ötken Bükılälemdık körmege jıberılıp, mūnda da ülken baǧaǧa ie bolady, gazetter synşylardyŋ marapatyn jariialaidy. Orys ömırınıŋ saltanattan, sännen ada, jasandylyǧy joq, köŋılsız, qarabaiyr körınısı jat jūrtta edäuır jürektı tolqytyp, sanaǧa säule jıbergendei bolyp edı.
Suretker: «Sonau bır jylymyq şaqta, «Jylymyq» degen surettı köterıp tauǧa örlep bara jatyp, adamnyŋ syrtqy dünienı, ortany, jalpy tabiǧatty sezınuı, qabyldauy jaily tūŋǧyş ret oi tüsıp edı. Sodan berı köru üşın tek qana közdıŋ boluy jetkılıksız, älemdegı är zatty anyqtap köru üşın jannyŋ da janary boluǧa kerektıgın baǧamdaǧanmyn» degenındei, Temza jaǧalauyndaǧy körermen Edıl boiynda salynǧan körınısten ūqsastyq, jylylyq, ümıt ızdegendei edı.
Edıl boiyndaǧy en toǧaidy, jazyǧyndaǧy şaşyraǧan jūrtty aralap, när jinap jürgen bır japyraq bozbala aiyqpas dert – kökırek auruyna şaldyqqan eken. İvan Kramskoi, İlia Repin, İvan Şişkin siiaqty aqylşy ärıptes, aǧa dostarynyŋ qolqalauymen belgılı mesenat, graf Pavel Stroganov dereu kömek qolyn sozyp, Suretşını emdeu bastalady, aua raiy dertke şipa bolady dep Qyrymǧa jöneltedı. Ol qaida jürse de, jaǧdaiy qandai bolsa da qolynan qylqalamyn tastamaidy.
17 jasynan bastalǧan, ainalasy bes jyldyq şyǧarmaşylyq ǧūmyrynda Suretşı 100-den astam eŋbek tudyrǧan. Olardyŋ köpşılıgı Tretiakov galereiasy men Memlekettık orys muzeiınıŋ jauharlaryna ainaldy. Sol zamanda emı tabylmaǧan dert Suretşını 1873 jyly 23 jasynda alyp kettı, süiegı Iаltada.
Ölmes tuyndy salamyn dep jürıp dertke ūşyraǧan Suretşınıŋ atyşuly kartinasynyŋ bır erekşelıgı – onyŋ biıktıgı ūzyndyǧynan ekı ese kışı (53,5h107 sm), iaǧni köz aldyŋa şeksızdık sezımın äkeledı, jaryq beru men boiau närınde, josparlauda jaŋalyqtar bar.
Altai tauynda tuyp, 49 jasynda Gimalai etegınde aqyrǧy demı tausylǧan Suretker kartina aldynda köŋılı qūlazyp tūryp, bylaişa syr aşady: «Jylymyq… Qystai qysyrap jatqan qardyŋ köbesı sögılıp jıbi bastaǧan şaq – jan-januardyŋ eŋ bır azyp-tozǧan küiınıŋ köktemdı kökseter ümıt jyrşysyna ainalatyn. Salqyn da sabyrly qabaqpen qarsy alatyn nauryzdyŋ keşı tünge ūlasqanda, däurenınıŋ däm-tūzy tausyla bastaǧan aqpannyŋ aqyrǧy aiǧaiyna, aqyrǧy kürsınuıne ainalatyn. Bar aşuyn kündız bolymsyz erıp şylanǧan şalşyq sudan alyp, qanşa qabyrşyqtap qatyrǧanymen, erteŋgılık kün köterıle, qaita jıbıp salatyn.
Jylymyq!
Men taǧy osy suretke, osy sözge oralamyn. Nauryz. Jylbysqylana erıgen qar. Qar-qabyrşyq jolmen jūlym-jūlym şoqpytqa oranǧan şarua balasyn jetelep alysqa, bızder bılmeitın beimälım saparǧa attanǧan».
Qaida bara jatyr eken? Bız qaida baramyz, qaidan keldık? Qalyŋ toŋdy jıbıtetın bır jylymyq kerek-aq…
P.S. «Jylymyq» kartinasyn salǧanda suretşı Fedor Vasilevtıŋ jasy 21-de edı, «Jylymyq» novellasyn jariialaǧanda suretker Oralhan Bökei 31-ge qarai endı aiaq basqan bolatyn.
