Jyraular – tırı tarih jädıgerı

Daŋǧaiyr jyrau Almas aǧamyz jaily köp dünie aituǧa bolady. Ol – jyrşylyq önerdı biık beleske kötergen ardaqty azamat. Baiaǧy tektı qariialardyŋ bolmysyn saqtap qalǧan parasatty paiymy da bölek.  Ūstazdyq joly da önegelı. Bügıngı taŋda Astanadaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetınde eŋbek etedı. Aldynan daryndy jüzdegen şäkırt örbıdı.  Taiau­da jyrau alpys jasqa toldy. Asqaraly jasqa kelgen talantty tūlǧanyŋ aitary da mol. Sondyqtan, aǧamyzben keŋ otyryp, jyr­au­lyq öner jaiynda äŋgımelesken edık.

Dästürlı önerdıŋ mūragerı bolmasa, joiylady

– Aǧa, äŋgımemızdıŋ äl­qissasyn özıŋız tu qadap, qonys qylǧan jyraulyq önerdıŋ tarihynan bas­tasaq…?

– Sonau köz ūşynda būl­dyrap, qyr astynda qalǧan Orhon-Enisei jazba eskert­kışterı men Tonyköktıŋ madaq jyrlary jäne odan bergı Qorqyt atamyz zerdelegen asyl mūralardy babalarymyz bas iıp baǧalaǧan jyraulyq önerdıŋ alǧaşqy tūnyq bas-taulary dep aituǧa bolady. Mäselen, erjürek Kültegın men Tonyköktıŋ jyrlarynan sol kezdegı jaugerşılık zamannyŋ kelbetı men bolmysyn körkem tıl, astarly oi, filosofiialyq asqan tereŋdıktı baiqaimyz. Sondyqtan, tarihymyzdaǧy jyraulyq dästür – ūlt bolyp qalyptasuymyzǧa deiıngı türkı däuırınıŋ, bälkım, oǧan deiıngı aralyqty qamtyǧan adamzat aqyl-oiynyŋ eŋ joǧary biık ölşemınıŋ körınısı. Äigılı Sypyra jyrau, odan berırek tarihi kezeŋderdegı Dospambet, Şalkiız, Aqtamberdı, Qaztuǧan, Ümbetei jäne Būqar babamyzǧa deiıngı örlık pen erlıktı qatar ūstaǧan danagöi jyraulardyŋ joly sairap jatyr. Keŋes ükımetınıŋ qaharyna qaramastan jazuşy Mūhtar Maǧauin XIII-XV ǧasyrlarda ǧūmyr keşken jyraulardyŋ ruhy biık poeziia-syn zerdelep, halyqqa ūsyndy.

Bütındei dalalyq mädeniettıŋ filosofiiasy jyraudyŋ ışkı jan dılındegı poeziialyq quatymen aişyqtalady. Būqar babamyzdan keiın de dalalyq örkeniettıŋ ülgısı atanǧan daŋǧaiyr jyraular ömır sürdı. XIX-XX ǧasyrlardyŋ özınde Bazar, Jiembai jyrau, bır Maŋǧystau tübegınde Abyl, Nūrym, Qaşaǧan atalarymyz ǧūmyr keştı. Olardyŋ ızın Mūryn jyrau jalǧady. Mūryn jyraudyŋ keşegı ekınşı düniejüzılık soǧys uaqytynda Qyrymnyŋ qyryq batyryn alty ai jyrlap, eldıŋ eŋsesın tıktep, ruhyn oiatty. Ol bızge myŋ jyldyq mūra, jüz jyldyq mädeniettıŋ adamzat balasyna ortaq ekendıgın aiǧaqtap kettı.

Bügıngı taŋda Orhon-Enisei jazba eskertkışterı men Qorqyttan qalǧan jädıgerlerdı adamzattyŋ ortaq mädeni mūrasy dep baǧalaimyz. Endeşe, jyraulyq önerdıŋ bügıngı ızbasarlaryn sol älemdık mädeniettıŋ bır bölşegı dep baǧalaǧan jön. Oǧan sebep te köp. Älemde är halyqtyŋ közınıŋ qaraşyǧyndai saqtap kele jatqan atamūrasy bar. Mäselen, kezınde Europada turbodorlar ömır sürgen. Olar kädımgı jyraular sekıldı özı öleŋ şyǧaryp, ony özı aityp, nasihattaǧan. Ökınışke qarai, Europada avtorlyq muzyka paida bolǧannan keiın dästürlı muzyka şetke ysyryldy. Avtorlyq muzyka ūjymdyq muzykany tuǧyzdy. Ol bolsa, bız aityp otyrǧan mehanikalyq muzykany äkeldı. Odan tehnikalyq muzyka örbıdı. Bügıngı kompiuterlık muzyka da sodan tarady. Demek, olar dästürden kındıgın erte üzıp aldy.

– Al, bız dästürden tamyry üzılmegen jūrtpyz ǧoi…

– Dūrys aitasyz. Baǧymyzǧa orai ata-babadan qalǧan saf altyn önerımız tarihi jädıger retınde saqtalyp qaldy. Dästürlı öner dep jürgenımız – bügıngı dästürlı än, dästürlı jyr, dästürlı küi, dästürlı bi önerı. Onyŋ barlyǧy – baǧa jetpes asylymyz. Negızınen, öner mūragerlık ūrpaqtary arqyly dästürlık sipatqa ie bolady. Dästürlı önerdıŋ mūragerı bolmasa joiylady. Qazırgı ǧalamdanu ürdısı beleŋ alǧanda jonymyzǧa pyşaq salǧandai Europadan engen kırme, būralqy öner köbeidı. Būl – ūlttyŋ tabiǧatyna jat qasiet. Halqymyzdyŋ tamyryna jasalǧan qiianat. Sondyqtan, bız ūrpaqtyŋ sanasyna abai boluymyz kerek. Syrttan kelgen kırme önerge tosqauyl bolu üşın ūlttyq mūramyzdy jaŋa baǧytta örıstetu qajet. Ol üşın balabaqşadan bastap ūrpaq tärbiesıne tereŋ män bergen jön.

– Ol üşın ne ısteuge bolady?

– Aitalyq, elordadaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetınde dästürlı muzykalyq öner fakultetı jūmys ısteidı. Osy fakultettıŋ ışınen dombyra, qobyz jäne än men jyr kafedrasy aşyldy. Dästürlı änşıler şamasy jetkenşe halqymyzdyŋ folklorlyq, etnografiialyq mūralaryn keŋırek nasihattap jür. Mäselen, sahnaǧa ūlttyq kiım kiıp şyqqan dästürlı änşınıŋ boiynan halqymyzdyŋ etnografiialyq ǧajaiyp ülgısın köruge bolady. Sondyqtan, bızdıŋ oqu ordamyzda är öŋırden kelgen daryndy jastar bılım aluda.

Jäne osyndai öner fakultetterı är aimaqtaǧy joǧary oqu oryndarynan aşylsa deimız. Muzyka mektepterı men kolledjder de osy baǧytty ūstansa, üş deŋgeilı üzdıksız bılım beru ürdısı qalyptasyp, naqty ıske köşer edık.

Jyraular – jüz myŋ jyldyq tarihtyŋ baiandauşysy. Ol – aldyndaǧy bolaşaqty boljaityn säuegei. Bır Möŋke babamyzdyŋ aityp ketken naqyl sözderın älı jatqa aitamyz.

Sondyqtan, jyraulardy tarihymyzdyŋ tırı jädıgerı dep qaraǧan abzal. Ol üşın būqaralyq aqparat qūraldary sauaby mol estı, esı bar sözdı halyq estitındei mümkındık jasau qajet. Mysaly, ötken jyly Qazaq handyǧynyŋ 550 jyldyq merekesın joǧarǧy deŋgeide atap öttık. Bas qalada bastalǧan toi är öŋırde jalǧasty. Osy elordadaǧy aituly merekede dästürlı änşıler dalada qūrylǧan kiız üide tūryp öner körsettı. Ony da hoş deimız. Alaida, Astanadan dästürlı muzyka teatry aşylsa degen tılegımız bar. Ol öner şaŋyraǧy jyraulardyŋ, aitys-ker aqyndardyŋ jäne änşıler men küişılerdıŋ ordasyna ainalsa deimız. Dästürlı bi önerın biıkke kötergen Şūǧyla Saparǧaliqyzy bastaǧan has mamandar eŋbek etse qandai jarasymdy bolar edı…!

Bügıngı taŋda dästürlı öner ielerı elordaǧa kelgende är sahnaǧa bas sūǧyp, «Bö­denenıŋ üiı joq, qaida barsa bytpyldyq» dep jaŋbyr men qardyŋ astynda öleŋ aityp, elderıne qaitady. Erteŋ «EKSPO-2017» halyqaralyq körmesınde qazaq önerpazdary är pavilonnyŋ aldynda än şyrqamai, öz teatrynda öner körsetse, qandai ǧanibet! Mysaly, İtaliia men Fransiiada osyndai arnaiy konsert zaldary bar. Bız keide Tonykök pen Qorqyt atamyzdy aityp maqtanamyz, al şynaiy dästürlı önerdı därıptep jürgen önerpazdardyŋ jaǧdaiy anau aitarlyqtai maqtanarlyq emes. Bırjan, Aqan, Mädidıŋ änderın şyrqap, törde otyratyn ūl men qyz bosaǧada otyr.

– Mümkın ūlttyq sanamyz älsıregen bolar?

– Ol da ǧajap emes. Bız özgeler kielı sanaityn ūlttyq önerımızdı bosaǧadan syǧalap otyrmyz. Oǧan qaldyq asty syiǧa tartamyz. Būrynǧylar «Qaldyq asty qūnyǧyp jeseŋ ūşynasyŋ» degen. Söitıp jürıp, önerdı de, önerpazdy da ūşyndyryp joq qylamyz. Osyndai qiianatqa barmau üşın elordanyŋ ortasynda dästürlı muzykalyq teatr boi köteru qajet. Eger, ol tört qūbylasy tügel mädeniet ordasyna ainalsa, qanşama daryndy jastar jinalyp, sonda eŋbek eter edı. Mäselen, bızdıŋ şäkırtterımız jetı jyl oqyp, eŋ tömengı ailyqpen filarmoniiaǧa ornalasady. Sondyqtan, mädeniet salasynda eŋbek etıp jürgen önerpazdardyŋ äleumettık äleuetın jaqsartatyn kez keldı. Ony da eskergen jön.

Öz zamanynda elım dep, jarǧaq qūlaǧy jastyqqa timegen talai arqaly azamattar qazaq önerın biık şyŋǧa kötere bıldı. Bır ǧana Temırbek Jürgenovtıŋ özı qyruar jūmys atqardy. Önerpazdardyŋ qoldauşysy boldy. Solardan qalǧan ız öştı dep oilamaimyn. Öner adamdary öz käsıbıne adal. Qandai qiyn jaǧdai bolsa da önerden alystamaidy.

Syr elı – jyr elı

– Syr öŋırı – jyrşylyq önerdıŋ tuy tıgılgen jer. Ärı­ge barmai-aq, keşegı Tūr­ma­ǧambet atamyz ben Köşenei sekıldı jyrşylardyŋ däs­türı üzılgen joq. Bır Qar­maq­şynyŋ özınen talai dül­dülder şyqty…

– Bızdıŋ tuǧan jerımızde Qorqyt äulienıŋ süiegı jatyr. Babamyzdyŋ esımın bala jasymyzdan jattap östık. Syrdyŋ boiynda jyraulyq önerdıŋ danagöi ökılderı ömır sürdı.

Olardyŋ denı esımdı bılgende közderı tırı bolatyn. Ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy-jetpısınşı jyldary Näbi Myŋjasarov, Sydyq Qarajanov degen jyraulardy körıp, tyŋdap östım. Odan bölek, Ömırzaq, Sabyt Jüsıpov, keiınırek dünieden ozǧan Zaiyr Rahatov degen aǧalarymyz boldy. Rüstembek jyraudyŋ balasy Köşeneidı bozbala kezımnen bılemın. Köşenei – nebärı jiyrma jetı jyl ǧūmyr keşse de artyna öşpes mūra qaldyrǧan tūlǧa. Onyŋ ınısı Bidos Rüstembekov bügınde Qarmaqşydaǧy Kö­şenei atyndaǧy jyraular mektebınıŋ ūstazy.
Syr boiynda keşegı soǧys uaqytynda dauylpaz jyrşy Nartai Bekejanovtyŋ öner brigadasy jūmys ıstegen. El aralap, konsert qoiǧan. Onyŋ qūramynda Balqaşbai Jüsıpov, Äbılda Jürgenbaev, Şamşat Tölepova, Manap Kökenov sekıldı daryndy tūl­ǧalar bolǧan. Bır ǧana Qar­maq­şynyŋ tabanynda Mūzaraf jyrau, Zaiyr jyrau, Jappar Tūŋǧyşbaev sekıldı talantty tūlǧalar ǧūmyr keştı. Osylardyŋ barlyǧynan tälım aldym. Önerlerın bala ke­zımnen kökeiıme tüiıp östım.

Qorqyt Ata atyndaǧy Qy­zylorda memlekettık uni­versitetı janynan toq­sa­nynşy jyldary «dästürlı muzykalyq öner» kafedrasyn aşyp, taban audarmai jiyrma bır jyl eŋbek ettım. Jüzdegen şäkırt tärbielendı. Bügınde aldymnan ötken şäkırtterım – filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty Ūljan Baibasynova, dosent Şolpan Beiımbetova, dosent Ruslan Ahmetov, Ha­lyqaralyq, respublikalyq baiqaulardyŋ laureaty Serık Jaqsyǧūlov sekıldı talantty jyrşylardy bılmeitın qazaq kemde-kem. Qalai bolǧanda da, jyraulyq önerdı damytu kerek. Ony jetıldırudıŋ jobalary köp. Oǧan Ükımet te qoldau körsetse deimız.

– Osy jyraulyq önerdı qazaqtyŋ är aimaǧynda qalai damyta alamyz?

– Mäselen, Qaraǧandyda aqyn Aitbai Jūmaǧūlovtyŋ bastamasymen üş märte Būqar jyrau atyndaǧy baiqau ötkızdık. Keibıreuler «Qaraǧandyda jyrau joq» deidı. Nege jyrau bolmasyn, Būqar babamyzdyŋ beiıtı Arqada jatyr. Onyŋ atynda audany men eŋselı eskertkış bar. Atalǧan baiqau joǧary deŋgeide ūiymdastyryldy. Oǧan oblystyq mädeniet basqarmasy qoldau körsettı. Bız baiqaudy üş topqa böldık. Bırınşı top boiynşa, mektep jasyndaǧy balalarǧa atamyzdyŋ şyǧarmalaryn jatqa aitqyzdyq. Ekınşı topta jyrau babamyz sekıldı ösiet, terme jazatyn jetkınşıkter arasynda müşäira öttı. Üşınşı topta aqyn şyǧarmalary dombyramen oryndaldy. Söitıp, bır künde talantty qyryq bala aqyndardyŋ oblystyq ūiymyna tırkeuge alyndy. Bügıngı künde aitysker aqyn Didar Qamiev Būhar jyrau atyndaǧy jyr mektebınıŋ jetekşısı bolyp qyzmet atqarady.

Sondyqtan, bız joq degennen görı ony bar qyludyŋ ädısterın meŋgeruımız qajet. Aldaǧy taŋda Astanadaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ janynan «Dästürlı jyr jäne aitys» kafedrasyn aşsaq deimız. Sol üşın oquǧa ekı jyldan berı aityskerlık qabıletı bar jastardy qabyldap otyrmyz. 2014 jyly tört bala aitys mamandyǧyna qabyldandy. Ötken jyly ekı jas grantqa ılıktı. «Dästürlı än» kafe­drasynyŋ meŋgeruşısı, professor Qairat Baibosynov aǧamyzben keŋese otyryp, bolaşaqta joǧaryda aityp ötken jaŋa kafedranyŋ bölek enşı aluyna müddelılık tanytyp otyrmyz. Aityskerler de jyrşylyq önerdı qosa oqidy. Olar da basqa mamandyq ielerı sekıldı öz salasyn jıtı zertteitın bolady.

– Sız äigılı ǧalym Äuelbek Qoŋyratbaevtyŋ aldyn körıp, taǧylym alypsyz?

– Äuelbek aǧamyz bız oqyǧan bügıngı Qorqyt ata atyndaǧy Qyzylorda memlekettık universitetınde ūzaq jyldar boiy ūstazdyq qyzmet atqardy. Aituly türkolog, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor. Qimyly şiraq, qaǧylez kısı edı. Onyŋ ädebiet tarihy jaiynda oqyǧan därısterın studentter süiıp tyŋdaityn. Tereŋ bılımdar adam bolatyn. Ol kısı joǧary oqu ornynda jūmys ıstegen uaqytta bız student boldyq. Ädebi bırlestıkterdıŋ türlı mädeni şaralaryna qatysyp, ǧalymnyŋ talai dämdı äŋgımelerın tyŋdadym. Odan keiın bızdıŋ elde Asqar Toqmaǧambetov degen otty tıldı aqyn ǧūmyr keştı. Ekeuı qatarlas, qūrdas adamdar. Osy ekı tūlǧa Syr elınıŋ sözın ūstaǧan, eskı tarihqa jetık qadırmendı qariiasy boldy. Eşkım aldarynan kesıp ötken joq. Ekı aqsaqaldan köp taǧylym tüidım. Olardyŋ oi oramy, közqarasy maǧan ölşem boldy. Äuelbek aǧa­myzdyŋ ädebiet tarihyn jıtı zerttegen on tomdyq mūrasyn balasy belgılı ǧalym Tynysbek Qoŋyratbaev jinaqtap, joǧaryda atalǧan universitettıŋ rektory Qylyşbai Bisenovtıŋ qoldauymen jaryqqa şy­ǧardy. Körnektı ǧalymnyŋ hal­qy­myzdyŋ ǧajaiyp qūndylyqtaryn zerdelegen köl-kösır dünielerı ūlttyq önerımızge degen közqara­symyzdy özgertıp, jaŋa ba­ǧyttarǧa jol aşa bıldı.

Tektı öner kez-kelgen adamǧa qonbaidy

– Sız osy qasiettı önerdıŋ arqasynda bıraz şet eldıŋ dämın tattyŋyz…

– Būl sūraq maǧan öte jiı qoiylady. 1985 jyly alǧaş ret Europaǧa jolym tüstı. Menımen bırge «Merke äuenderı» atty folklorlyq ansambldıŋ müşelerı boldy. Fransiia, İtaliia, Şveisariia sekıldı elderde öner körsettık. Halyq öte joǧarǧy deŋgeide qabyldady. Jergılıktı tūrǧyndar bızge jiı sūraq qoiady: «Sızder Keŋes odaǧynyŋ qūramynda tūryp, osynşama önerdı qalai saqtap qaldyŋyzdar» dep. Bız olarǧa ata-babadan jalǧasyp kele jatqan ǧajaiyp mūra ekenın baiandap berdık.

Bügıngı taŋda älemnıŋ tanymal teatrlary qazaq jyraularynyŋ önerıne män bere bastady. Daryndy düldül jyrşylar kärı qūrlyqtyŋ körermenderın taŋqaldyruda. Jyraulyq öner türık halyqtarynyŋ ortaq mūrasy sanalǧanymen, ar jaǧynda älem halyqtarynyŋ muzykalyq mädenietınıŋ arnasyna baryp qosylady. Qazırgı künde Amandyq Kömekov, Elıkbai İsaev, Elmira Jaŋabergenova, Ūljan Baibosynova, Aigül Elşıbaeva, Ruslan Ahmetov, Serık Jaqsyǧūlov, Aqerke Ötepbergenova jäne Şolpan Beiımbetova bastaǧan talantty jyrşylarǧa älem sahnasyn şalqaita aşyp, olardyŋ önerlerıne täntı bolyp jür.

– Jyraulyq öner qonǧan tūlǧany halqymyz kielı adam dep sanaidy. Osynyŋ qandai tylsym küşı bar?

– Ärine, tektı öner kez kelgen adamǧa qonbaidy. Onyŋ kiesı de, iesı de bolady. Bırde Köşenei jyrau anasyna: «Tüsımde bır qarabura kelıp, iyǧymnan tıstep aldy, üige qaşyp kırdım» dep aitqan eken. Anasy Ūljan: «Aqsarbas, aqsarbas, ataŋ Jienbaidyŋ äruaǧy saǧan qonǧan eken» dep mal soiǧyzyp, dūǧa ba­ǧyştapty. Al däl osy sekıldı Jambyldyŋ qyzyl jolbarysy, Kempırbaidyŋ kök ala üiregı, Jienbaidyŋ qaraburasy bolǧan. Mysaly, jüz myŋdaǧan jyrdy jattap, ony kökırekke toqu oŋai dünie emes. Sondyqtan, jyraulyq qasiettı jeŋıl öner dep tüsı­nuge mülde bolmaidy. Onyŋ ar jaǧynda ülken keŋıstık bar.

Jyraulyq önerdıŋ de qyr-syry jeterlık. Ūzaq dastandy äp-sätte jattap alu üşın myqty zerde qajet. Ǧalymdar ony bırınşıden, ıs-täjıribelık es dep aitady. Oqyp otyryp jattau, nemese bıreuden estıp otyryp jattau, soŋǧysy, bır aitqanda qaǧyp alyp jattap alu bar. Ol atalǧan estıŋ joǧarǧy deŋgeiın körsetedı. Ekınşı, mifologiialyq es bar. Tüsınde aian berıp, ne bolmasa bıreuden bata alyp, sol maǧan qondy dep aityp jatady. Ony kielı es dep aitamyz. Mümkın, äruaqty öner degenımız sol bolar… Sonyŋ barlyǧy tylsym küşpen örnektelıp otyrǧan.

– Alpystyŋ asqaryna köterıldıŋız. Ömırde ökınetın tūstaryŋyz bar ma?

– Ärine, jūmyr basty pende bolǧan soŋ barmaq tıstegen kezderdı de basymnan ötkergen şyǧarmyn. Bıraq, qatty qapalanǧan ökınışım bar dep aita almaimyn.. Bıtken ıs pen aiaqtalmaǧan şaruany saralaǧanda köp jūmysty älı eŋsere almai kele jatqanymdy aŋǧaramyn. Eptep soǧan alaŋdaimyn. Qazaqtyŋ är aimaǧynda jyraulyq mektep qanat jaiyp, babadan qalǧan saf önerımız örkendese eken deimın.

Äŋgımelesken: Azamat ESENJOL

Materialdy “Astana aqşamy” gazetınıŋ astana-akshamy.kz resmi saityna sılteme jasaǧanda ǧana paidalanuǧa rūqsat etıledı.