Afrikanyŋ bır büiırındegı Zimbabve elınde qaraşanyŋ 15-ınen berı dürbeleŋ jürıp jatyr. Sol künı taŋerteŋ äskeri küşter memlekettık töŋkerıs jasady. Ol prezident Robert Mugabenıŋ rezidensiiasy janynda būrq ete tüsken üş jarylystan bastaldy. Mūnyŋ artynan brondy tehnikalarǧa mıngen soldattar eldıŋ astanasy – Harare qalasyndaǧy parlament pen sottar ǧimarattaryna baratyn joldardy jauyp tastap, telekompaniia ortalyǧyn basyp aldy.
Sarapşylardyŋ paiymynşa, eldegı onsyz da aumaly-tökpelı bolyp tūrǧan ahual 6 qaraşa künı vise-prezident Emmerson Mnangagva otstavkaǧa jıberılgennen keiın qatty uşyǧyp ketken. Mugabe özınıŋ ızbasar mūragerı sanalyp jürgen ony memlekettık töŋkerıs ūiymdastyruǧa äreket jasady degen aiyppen ornynan alyp tastap edı. Onymen bırge taǧy jüzge juyq memlekettık qyzmetker oryndarynan ketuge mäjbür boldy. Otstavkaǧa ketkennen keiın Mnangagva eldegı basty partiia – ZANU-dyŋ basşylyq qyzmetınen de alynyp qaldy. Osydan keiın ol eldıŋ şegınen de ketıp qalǧan bolatyn. Tek töŋkerıs bolǧannan soŋ bır künnen keiın ǧana otanyna qaityp oraldy.
Äskeriler bırınşı kezekte eldı basqarǧan 37 jyl ışınde halyqty qaiyrşylyq deŋgeiıne deiın tüsırıp jıbergen 94 jastaǧy prezident Robert Mugabege oryntaǧynan bas tartuy kerektıgı turaly ultimatum qoidy. Aitsa aitatynyndai bar edı. Eldı 1980 jyly täuelsızdık alǧan kezınen berı üzılıssız basqaryp kele jatqan Mugabenıŋ ükımetı bır kezderı «Afrikanyŋ jūmaǧy» atanǧan qūnarly jerı men qazba bailyqtary mol, 12 mln halqy bar aumaqtyŋ ekonomikasyn bırjolata tūralatyp tastady. Sarapşylardyŋ mälımetınşe, qazırgı taŋda eldegı är bes adamnyŋ törteuı kedeilıktıŋ eŋ tömengı şegınde tūrady. Kün saiyn aştyq pen azaptan äldeneşe ondaǧan adam qaitys bolyp jatady.
Zimbabve XX-XXI ǧasyrlardyŋ toǧysynda «qara qūrlyqtaǧy» eŋ damyǧan elderdıŋ bırı edı. Bıraq sol kezde de kedeilık problemasy eldegı basty mäselelerdıŋ bırı bolyp tūrdy. 2000 jyly Robert Mugabe būl tüiındı şeşu maqsatynda, negızınen, egelerı aq näsıldı afrikalyqtar menşıgıne jatatyn 4500 fermerlık şaruaşylyqtan jerlerın alyp qoidy. Oilanbai ıstelgen osy şaradan keiın osyǧan deiın bükıl Afrikany bidaimen jäne jügerımen qamtamasyz etıp otyrǧan eldıŋ egın şaruaşylyǧy bırden qūrdymǧa qūlady. Myna bankrottan keiın aq afrikalyqtardyŋ köpşılıgı elden ketıp qaldy. Al olardan qalǧan jerler qara näsıldılerge berıldı. Alaida olar onşalyqty ūqypty diqan bolmai şyqty.
Elden aq näsıldılerdı quyp jatqan Zimbabvege Batys älemı bırden şüilıgıp, ony qaita-qaita sanksiiamen soqqylai bastady. Būl kezde Afrikaǧa salǧan «türenın» osy elden bastaǧan Qytai ǧana odan ainalyp kete almady. Osynda äldeneşe jüzdegen käsıpkerlerın jıbergen Beijıŋ ekonomikalyq jaǧynan järdem beruın toqtatqan joq. QHR qazır de būl eldegı jaǧdaiǧa jıtı közın qadap otyr.
Halyqaralyq ūiymdar būl eldegı adam tözgısız jaǧdaiǧa būdan on jyldan astam uaqyt būryn-aq nazar audarǧan edı. Sodan berı dabyl köteruşılık tyiylǧan emes. Al taiau mezgılde, biylǧy tamyz aiynda mūndaǧy jai-jaǧdaiatty jan-jaqty zerttep, tekserıp körgen ICG ūiymy, iaǧni Halyqaralyq daǧdarys toby gumanitarlyq jäne ekonomikalyq daǧdarystyŋ eldı tolyq haos jaǧdaiyna aparyp soqtyrǧaly tūrǧanyn eskertıp, Afrikanyŋ ırı memleketterın mūndaǧy ışkı qarama-qaişylyqty mümkındıgınşe tezırek şeşıp beruge, eldıŋ prezidentı Robert Mugabeden otstavkaǧa ketudı talap etuge şaqyrǧan edı. Bıraq ony qūlaǧyna qystyrǧan prezident bolǧan joq. Ol būǧan jauap retınde osy oryntaqta halqymen bırge jüzge tolǧan künın qarsy alǧysy keletının aityp toqtady.
Zimbabve bügınde basşylyǧy bır kezderı gül jainaǧan jaziraly ölke, tabiǧi qazba bailyqqa bai meken bolǧan eldıŋ aumaǧyn qalai bolsa solai bilep-töstep, halyqtyŋ qazynasyn esepsız oŋdy-soldy şaşudyŋ soŋy nege aparyp soqtyratynyn tanytudyŋ bırden-bır naqty aiǧaǧy bolyp otyr. Prezident keiıngı kezderı jaǧdai tıptı qiyndap bara jatqasyn baǧany qaruly küştıŋ kömegımen ūstap tūrmaqqa da äreket jasap baqty. Alaida būdan keiın jaǧdai būrynǧydan beter naşarlap kettı. Sonyŋ saldarynan infliasiia deŋgeiı älemde būryn-soŋdy bolmaǧan körsetkış – 7500 paiyzǧa bardy. 2000-2008 jyldary Zimbabve ekonomikasy 40 paiyzǧa deiın tömendep kettı. Jergılıktı ükımet tapşylyqpen küresu üşın eŋ jeŋıl täsıl – aqşany toqtausyz basyp şyǧara beretın stanok äkelıp ornatuǧa şeşım qabyldady. Alaida būl jaǧdaidy tıptı qiyndatyp jıberdı. 2006 jyly emissiianyŋ artuynan infliasiianyŋ auqymy 1000 paiyzdan asyp tüstı. Al 2008 jyly baǧanyŋ ösu deŋgeiı 231 million paiyzǧa jettı. Osynyŋ saldarynan 2009 jyly ūlttyq valiutanyŋ qūny äjethana qaǧazynan da arzan bolyp kettı.
Qazır Zimbabvedegı jaǧdaidyŋ būdan ärı qalai damityny belgısız. Bır närse aiqyn, endı Robert Mugame qyzmetın jalǧastyra almaidy. Sonda da bolsa, onyŋ qalǧanyn qalaityn küşter de bar. Al mūnyŋ aqyry ekıjaqty qaqtyǧysqa alyp baruy da mümkın. Osy tūsta eldı tynyştandyru üşın «Oŋtüstık Afrikany damytu qauymdastyǧy» (SADC) elge äsker kırgızuı mümkın ekenı turaly da aitylyp jatyr. Mūnyŋ qanşalyqty şyndyqqa janasymdy ekenı belgısız. Al BŪŪ Bas hatşysy Antoniu Guterriş Zimbabvedegı bır-bırımen qaişylyqqa kelıp jatqan taraptardy ūstamdy boluǧa, bır-bırıne degen ökpe-renışterın özara dialog arqyly aituǧa şaqyrdy. Endı älıptıŋ artyn baǧaiyq.
Serık Pırnazar
