Sız qazaq tılın bıletın bolarsyz? Ärine, dep jauap berersız. Men de solai, tıptı bır kısıdei bılemın dep oilaitynmyn. Bıraq keiıngı jyldary şübälana bastadym. Öitkenı jeke sözderdı qoiyp, keibır söilemderdıŋ özın tüsınu qiyndap barady. Olardy olai da, bylai da ūǧynuyŋyzǧa, tüsınuıŋızge bolady.
Jalpy söilem degenımız bırşama aiaqtalǧan oidy, pıkırdı, habardy bıldıretın sözder nemese sözder toby ekenı belgılı. Endeşe, myna söilemderdı qalai ūǧuǧa bolady? Mysaly: «Eŋ aldymen aŋdatpa», «Men ainalma dep tūrmyn ǧoi», «Būl balama», «İä, däleldeme», «Saǧan ekpe deimın», «Sen ege», «Qalai tüsınbeisız jūqpa», «Osy jetımdı dep tūrmyn», «Saǧan zertteme dep qanşa aitamyn?» t.b. degenderdı.
Ärine, sız ben bız «aŋdatpany» aŋdatpa, iaǧni sezdırme, bıldırme, baiqatpa dep, «balamany» balasyna arnalǧan närse dep, «däleldemenı» däleldeme dep, «ekpenı» eguge bolmaidy dep, «egenı» saǧan bırdeŋenı ege degen söz dep, «jūqpany» jūqtyrma dep, «jetımdını» jetım bala turaly aitylǧan dep, «zerttemenı» zertteme dep ūǧarmyz.
Bıraq BAQ-tarymyz (äsırese, telearnalarymyz) būlardy basqaşa, köbınese kerı nemese müldem basqa maǧyna beretın sözder ornyna qoldanady jäne solai tüsındıruge tyrysady. Olarşa «aŋdatpa-aŋdatu, balama» – bükıl damyǧan elder qoldanatyn halyqaralyq termin «alternativanyŋ» qazaqşasy, «däleldeme» – dälel, «ekpe» – egu, «ege» – ie, «jūqpa» medisinalyq termin infeksiia degennıŋ öz tılımızge audarylǧan-dy, «jetımdı» – jetedı degendı, «zertteme» de zertteme emes, zertteudı bıldıredı dep tüsınuge tiıstısız.
Mūndai özgerıster qazaqşa bılmeitın basqa diaspora ökılderı men qalada ösıp, ana tılınen maqūrym qalǧandardyŋ memlekettık tıldı üirenulerıne de kedergı keltırude. Soǧan qaramastan būl «jaŋalyqtar» öte köp bolyp kettı, är dybystan (ärıpten) bastalatyn sözderden tabuǧa bolatyn jaǧdaiǧa jettık. Sondyqtan keide BAQ-tarǧa olardy jasau jäne nasihattau arqyly qazaq tılın däldıkten, naqtylyqtan, ūǧynylyqtan aiyr, söitıp ony halyq tüsınbeitın jaǧdaiǧa jetkız dep bıreu būiryq bergen be dep te qalady ekensız. Olai boluy mümkın emes. Bıraq kerı sözder bolsa molaiyp barady.
Mysalǧa jügıneiık… «A», «Ä» ärıpterınen: aialdama, anyqtama, aiqyndama, ainalma, ädısteme, äzırleme, t.b. Aitpaqşy, būl dybystan bastalatyn «alqa» degen termin paida boldy. Özı keremet. Ol būrynǧydai (qazır de solai ǧoi) qyz-kelınşekterdıŋ moinyna taǧatyn äşekei ǧana emes, halyqaralyq termin «kollegiiany» da bıldıredı. Sondai-aq, «ädısteme» de solai. Qazır onyŋyz «aila», «ädıs», «amal» jasaudyŋ kerek emestıgın ǧana bıldırmeidı, älemnıŋ damyǧan elderı tügel derlık qoldanatyn «metod», «metodikanyŋ» qazaqşasy.
«B» ärpınen: baǧdarlama, balqyma, bastyrma, bastama, barlama, beineleme, bekıtpe, boljama, boiama, būryştama, bürkeme, būrandama, t.b. bar. Bıraq būl sözderdı de tek kerısınşe ūǧuymyz qajet.
Būl dybystan bastalatyn keibır «jaŋalyqtar» Prezidentımızdıŋ biylǧy Joldauynda aitylǧandai, külkıŋdı keltıredı. Mäselen, «programma», «baǧdarlama» bolyp qazaqşalanǧan, iaǧni «baǧdar jasama», «balkon» – qyltima (äiteuır, ol söz keiıngı kezderde aitylmai jür, jūrt küle bergendıkten bolar).
Telearnalarymyzdan qairatkerler turaly «beldı» (sonda basqalary belsız bolǧany ma) «serke» (pışılgen erkek eşkı) sottalǧan kısıler turaly «qūryqtaldy» (jylqyny söituşı edı), «toǧytyldy» (qotyr bolmasyn dep därılengen suǧa toǧytylatyn qoilardai) degen ersı teŋeulerdı de jiı estisız. Habarlarda körkem ädebiettegıdei emes, sözderdıŋ naqty, däl bolǧany jön bolar. Jäne telearnalar habarlardyŋ «kelesı tobynda» degennıŋ ornyna «toptamasy» deidı. Toptan «toptama» nege artyq bolyp ketken? Kerı maǧyna beretındıkten be?
BAQ-tarymyzda orystyŋ «varene» sözın «qainatyndy» emes «qainatpa», kädımgı guıl degen «guıldeme», derek – «derekteme», dauryǧu – «dauryqpa», däiek, däiekteu – «däiekteme», dälel – «däleldeme», esırtkı – «esırtpe», eskertu – «eskertpe», egu – «ekpe», ezındı – «ezbe», «ezılme», esepteu – «esepteme», zertteu – «zertteme», zaŋdar – «zaŋnama» delınedı jäne kelesı söilemder arqyly solai ūǧuǧa mäjbür etedı. Şynyn aitu kerek, bırtındep kerı maǧynaly sözderdı tüsınıp kelemız. Bıraq būl «jaŋalyqtardan» tılımızdıŋ ūtpaityny anyq.
Al «J»-dan bastalatyn basqaşa tüsınuımızge tiıstı jaŋa «terminder» men «atau sözder» tıptı mol. Mäselen, «japsyrma» (japsyru, japsyryldy, japsyrylǧan), «jaltarma» (jaltaru), «jalǧama» (jalǧau, jalǧanǧan), «jaldama» (jaldanu, jaldanǧan), «jaŋǧyrma» (jaŋǧyryq, jaŋǧyru, jaŋǧyrǧan) «japsyrma» (japsyrylǧan, japsyru, japsyr), «jaŋǧyrtpa» (jaŋǧyryq, jaŋǧyru, jaŋǧyrtu, jaŋǧyrǧan), «jaqpa» (bırdeŋenı jaǧu), «joldama» (joldau), «jinaqtama» (jinaq, jinaqtau), «jükteme» (jükteu, qosymşa qosu), t.b. dep kete beredı.
«Q» jäne «K» – den bastalatyn kerı maǧynaly sözder bärınen asyp tüsedı. Sırä, būl dybystar jaŋa söz oilap şyǧaruşylarǧa öte qolaily bolǧan syŋaily. Olardyŋ keibırı: «qaptama» (qaptauy, qaby, qoraby, orauy), «qaiyrma» (qaiyru, qaiyrylǧan), «qaitarma» (qaitarym, qaiyru), «qaitalama» (qaitalau, qaitalanǧan), «qima» (qiyndy, qiiu, qiylǧan), «kepıldeme» (kepıldık, kepıl, kepıldeu), «keskındeme» (keskın, keskındeu, suret, t.b.), «qospa» (qosyndy, qosu), «qondyrma» (qondyrǧy, qondyryndy, qondyru, qondyrylǧan), «köşırme» (kopiia, köşırındı), «qūrylma» (qūrylǧy, qūrylym), «qorytpa» (qorytu, qortylǧan), «qospa» (qosyndy, qosylǧan, qosu) «qūtyrma» (qūtyryq, jyndanu, qūtyru, esınen adasu), «qūrama» (qūram, qūramdy), «qondyrma» (qondyrǧy, qondyru, qondyrylǧan, t.b.), «keptelme» (keptelıs, keptelu), «qystama» (qystau, qystatu), t.b. dep jalǧastyra beruge bolady, tek kerı maǧynaly boluy qajet, sonda «jaŋa» sözıŋız daiyn.
Aita ketelık, būl dybyspen bastalatyn jaŋa sözderdıŋ ışınde de halyqaralyq terminderdıŋ külkılı etıp «qazaqşalanǧandary» kezdesedı. Mysaly, BAQ-tarymyzdan «kelı» degendı jiı estıp, jiı oqyp jürmız. Bıraq būl «kelı» bidai, arpa, tary tüietın «kelı» emes, halyqaralyq kelısım boiynşa salmaq ölşemınıŋ bırlıgı etılıp alynǧan «kilogramm».
Tılımızdı «damytuşylar» halyqaralyq terminderdıŋ ornyna onşa keŋ taralmaǧan böten halyqtardyŋ sözderın «qazaqtardıkı» dep aluǧa da äues. Mäselen, qazır «klass» terminın «synyp» dep «qazaqşaladyq». Şynynda būl termin parsynyŋ (irandyqtardyŋ), puştunnyŋ (auǧandyqtardyŋ), täjıktıŋ, keiın olardan qabyldaǧan özbektıŋ «sinf» degen sözınıŋ būzylǧan türı. Onyŋ üstıne «synyp saǧaty», «synyptyq muzyka», «bırınşı synypty sportşy», «būl synyp» deu – tüsınıksız, būlyŋǧyr jäne ersı. BAQ-tarymyz arqyly halyqaralyq «konsepsiia» terminın «tūjyrym jasama», iaǧni «tūjyrymdama» dep qoldantuǧa da barynşa tyrysyp jürmız.
Al «M», «N» ärıpterınen bastalatyn jaŋa terminderımız ben atau sözderımızdıŋ siqy da joǧaryda aitylǧandarǧa ūqsas: «madaqtama» (madaqtau), «mölşerleme» (mölşer, mölşerleu), «maǧlūmdama» (maǧlūmdau, maǧūlym) t.b. «N»-dan eske tüsetını: «negızdeme» (negız, negızgı), «nūsqama» (nūsqau, nūsqaulyq), «naqyştama» (naqyştau) degender.
«O», «Ö» ärıpterınen «orama» (orau, oram), «oima» (oiyq), «ötpe» (ötkel), «ölşeme» (ölşeu), «özgerme» (özgeru, özgergış, özgergen), t.b.
«P»-dan «pısırme» (pısıru, pısırılgen), «pışındeme» (pışın), «pışpe» (pışu, sündetteu), t.b. bar. Aitpaqşy, būl dybystan bastalatyn «paiyz» degen de şyqty. BAQ-tarymyzdyŋ ony halyqaralyq termin «prosenttıŋ» ornyna qoldanady. Baiqasaq, būl söz de parsynyŋ, puştunnyŋ, täjıktıŋ, özbektıŋ «foizynyŋ» özgergen türı eken. Jalpy «paiyz» (kei oblystarda «baiyz» delınedı) qazaq tılınde bar söz «tynyştanu» degendı bıldıredı. Sony termin etu nemese örkeniettı älem «prosent» deitın sözdıŋ ornyna qoldanu jön bolar ma eken?
«R»-dan «rastama», «rūhsattama» degen sekıldı sözder eske tüsedı, ızdegenge basqasy da tabylyp qalar. Onan keiın bız orysşa «rynochnaia ekonomika» degendı «naryqtyq ekonomika» dep audardyq. Al naryq tılımızde būryn da, qazır de baǧa degendı bıldıredı emes pe?! Endeşe «bazar» degennen mazmūny tar «baǧany» alu orynsyz. Sondyqtan şeteldık qazaqtardyŋ (mysaly qytai qazaqtarynyŋ) «bazarlyq ekonomika» degenın qoldanu dūrys bolar. Orystar men ukraindar de «rynochnaia (rinıchnaia) ekonomika» deidı ǧoi.
«S» dybysynan: «saraptama» (būrynǧy ekspertiza, saraptau), «saraptamaşy» (saraptauşy, ekspert), «sanama» (sanau, sanaǧan), «salystyrma» (salystyru), «salma» (salu), «sipattama» (sipattau), «synama» (synaq, synau, syn, analiz), «syzba» (shema, chertej, syzǧy, syzu), «syqpa» (syǧyndy, syǧu), t.b. Sodan keiın anau bır ailarda telearnamyzdan «Balalar sekırme oinady» degendı estıp qaldym jäne «sekırmesın» tüsınbedım. Söitsem, «sekırmesı» «skakalka» eken, orysşa berılgen habarynan bıldım. Sözdıkterımızde de «skakalka» «sekırgış» dep audarylypty, bıraq nege ekenı belgısız diktorǧa olai aitqyzbaǧan.
«T»-dan «taldama» (taldau), «taŋdama» (taŋdau), «taǧaiyndama» (taǧaiyndau), «talqylama» (talqylau), «terısteme» (terıske şyǧaru, terısteu, terıs), «täsıldeme» (täsıl), «tekserme» (tekseru, tekserıs), «teŋgerme» (teŋgeru), «tüsındırme» (tüsındıru, tüsınık), «tüsınıkteme» (tüsınık alu, tüsındıru, tüsınık), «tırkeme» (tırkeu, tırkeuış), «tüiındeme» (tüiın, tüiındeu), «tyrnama» (tyrnauyş), t.b. Aita bersek, älı de bar. Tıptı telearnalarymyz kün saiyn «habarlarymyzdyŋ kelesı toptamasynda» deidı emes pe?! Sırä, «kelesı tobynda» dese, tüsınıktı bolyp keter dep qorqa ma eken?
«Ū», «Ü» ärıpterı de qūr qalmaǧan. Ol dybystardan «ūŋǧyma» (ūŋǧy), «ūsynba» (ūsynys), «ūşpa» (ūşqyr), «üsteme» (üsteu, üstep töleu, qosymşa) «üime» (üiındı, üiılgen), t.b.
Sonymen täuelsızdık alǧan 90-jyldardyŋ basynan bergı tılımızdı «damytuşylardyŋ» atqarǧan jūmystarynyŋ siqy osyndai. Jäne bır qyzyǧy, olar būl jaŋalyqtaryn tılımızdı qazaqylandyru, örkendetu, küşeitu, patriottyq ürdıs dep tüsındıredı. «Jaŋaşyldardyŋ» pıkırınşe būrynǧy ūǧynyqty sözderge köbınese kerı nemese bolmaidy degen ūǧym beretın -ba, -be, -ma, -me, -pa, -pe jūrnaqtaryn jalǧap kep jıbersek, ol resmi, ǧylymi, ökımettık därejege köterılıp şyǧa keledı. Mäselen, S.Şükırūly «Syryn bılmei syrttamaiyq» degen maqalasynda («Ana tılı gazetı» 2003 j. №13): « …eskertpe ıs qaǧazdaryna jazbaşa jasalǧan pıkır, eskertu jeke adamdarǧa qyzmet babynda aitylǧan söz; tūjyrymdama-ǧylymi qorytyndy, tūjyrym jeke adamnyŋ tüiındı pıkırı; saraptama – jasalǧan taldau nätijesı, saraptau-taldau jasau; tüsınıkteme beru – belgılı bır memlekettık şeşım, erekşe qūbylys, oqiǧalarǧa qatysty nasihatty tüsındırme söz, tüsınık beru – jeke adamnyŋ özınıŋ oǧaş ıs-äreketıne bailanysty tüsınık jasauy; sūryptama-aiaqtalǧan ıs, sūryptau jūmys barysy, t.b. bolyp ajyratylady» deidı.
Bızdıŋ sūraq: nege jäne kımnıŋ būiryǧymen solai bolǧan jäne boluǧa tiıstı? Nege būrynǧy ūǧynyqty sözderımızdı olai da, būlai da, tıptı kerısınşe ūǧuǧa tiıstımız? Jäne kerı maǧyna bergendıkten därejesı nege artyp ketpek?
Ärine, mūndai ziiandy ürdıske alǧaşqy künnen qarsy şyqqandar da boldy, qazır de jetkılıktı. Olar da öz oilaryn gazetter men jurnaldarǧa jazyp, tılımızge engızılıp jatqan «jaŋalyqtardyŋ» kemşılıkterın, ony tüzeudıŋ joldaryn körsettı, keibır öz terminderın de ūsyndy. Olardyŋ ışınde dūrys, qonymdy, paidaly pıkırler aitqandar da az emes. Mäselen, qatardaǧy oqyrman bızdıŋ oiymyzşa, «Jas Alaş» gazetınıŋ 2005 jylǧy 11 qaŋtardaǧy nömırınde jariialanǧan medisina ǧalymdarynyŋ kandidaty, Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ müşesı Mūhambediia Ahmettörenıŋ «Sanaǧa küştep engızılgen söz söz bolmaidy nemese sözjasamnyŋ jaŋa formulasy» degen maqalasynda öte qūndy pıkırler aitylyp, oŋdy ūsynystar jasalǧan. Rasynda, qalai küştesek te köşelerımızdegı «Aialdama» men gazetterımızdegı «Baǧdarlama» sözderı qazaqşa bıletın kez kelgen kısınıŋ renışın tudyryp, sanasyna enbeidı. Esesıne qazaq tılınıŋ memlekettık tıl boluyna qarsy azdap «töbesı tesık» keibır diaspora ökılderınıŋ mysqyly men külkısıne ūşyrap, olardyŋ oiynşa, qazaq tılınıŋ termin jasauǧa qabıletsızdıgın däleldeuıne mysal bolyp jür. Solardyŋ külkısın körgende erıksız «Nege avtobus aialdauy nemese toqtauy» dep, baǧdar jasamany «Baǧdarşylyq» dep nemese «Programma» küiınde qaldyrmadyq degen oi keledı. Jä, osy ökıngenımız de jeter, qaitadan «tılımızdı örkendetuşılerge» qarsy şyqqandarǧa oralaiyq.
M.Ahmettöreden basqa da tılımızdıŋ däldıgın, ūǧynyqtylyǧyn, tüsınıktı boluyn jaqtaǧandar men bükıl örkeniettı älemde qoldanylatyn terminderdı audarudyŋ qajet emestıgın jäne olardyŋ keŋestık däuırden berı tılımızge sıŋısıp, tüsınıktı bolyp ketkendıgın jazǧan avtorlar boldy. Mäselen, «Ana tılı» gazetınde (№42, №43 2007 j) M.H.Dulati atyndaǧy Taraz memlekettık universitetınıŋ professory Täuekel Jaŋaqūlovtyŋ «Termindegı psevdopatriotizm turaly» degen asa kölemdı maqalasy jariialandy. Eŋbek bılgırlıkpen jazylǧan, avtor öz oiyn, pıkırın däleldeu üşın köptegen faktılerdı keltırgen. Maqalada: «Täuelsızdık alǧannan keiın psevdopatriottar terminderdı jappai qazaqşaǧa audaryp, tüsınıksızdık tudyryp, memlekettık tıldıŋ märtebesıne nūqsan keltırdı» delıngen. Jäne terminderdıŋ däl emes qazaqşasy basqa etnostar men «asfaltta tuǧandardyŋ» memlekettık tıldı üirenuıne kedergı keltırıp jürgenın däleldegen. Osy gazette odan keiıngı jyldary da T.Jaŋaqūlovtyŋ pıkırın qoldaǧan jazuşy Ū.Dospanbetovtyŋ, injener-qūrylysşy S.Qūljaǧarovtyŋ, taǧy da basqalardyŋ materialdary jariialandy. Tıptı künı bügın de tılımızdı tüsınıksız etu men halyqaralyq terminderdı sätsız audaru ürdısıne qarsylyq toqtaǧan joq. Toqtamaidy da. Öitkenı kerı nemese ärtürlı maǧyna beretın sözder men terminder kez kelgen tılge ziian, ony tüsınıksız, ūǧynyqsyz etedı.
Sonymen manadan berı aityp kele jatqan taqyrybymyz termin mäselesıne qaita oralaiyq. Ol turaly Qazaq Sovet ensiklopediiasynda: «Termin, atau-ǧylym, tehnika sol siiaqty tūrmystyŋ belgılı salasyndaǧy ūǧymdardy däl atau üşın jūmsalatyn sözder men söz tırkesterı» delınıptı. Qazaq tılınde būl taqyrypqa arnap alǧaşqy arnauly eŋbek jazǧan Ö.Aitbaev ta osy pıkırdı qūptaidy: «…saiasi, mädeni termin sözder, ǧylymi termin sözder, tehnika terminderı, auylşaruaşylyq terminderı, öner, tūrmys salasyndaǧy terminder, basqa tılderden engen halyqaralyq terminder men sovetizmder, t.b. iaǧni ömırdıŋ salasynda qoldanylatyn arnauly sözder bar» deidı.
Al terminderdıŋ erekşelıgı jäne olarǧa qoiylatyn basty talap – dara maǧynaly boluy eken. Tıl turaly eŋbekterge köz jügırtsek, ǧalymdarymyzdyŋ barlyǧy derlık osy pıkırdı aitady. Mäselen, 1956 jyly Ǧ.Mūsabaev: «Terminder bır maǧynaly söz boluy kerek, onyŋ auyspaly maǧynasy boluǧa tiıstı emes», S.Amanjolov 1958 jyly «Termin dep tanylǧan, qabyldanǧan sözdıŋ bır-aq maǧynasy boluy kerek. Ekıūşty maǧyna beretın söz termin bolyp jarytpaidy» dep jazypty. Qazaqstandyq ǧalymdardyŋ pıkırı qazır de özgermegen. «Äl-Farabi universitetınıŋ habarşysynda» ǧalym K.A.Meŋılbaeva: «Terminderdıŋ erekşelıgı basqa sözder yŋǧaiyna qarai türlı maǧynada jūmsalyp, köp maǧynaly bolyp kelse, terminder negızınen dara maǧynasynda jūmsalady. Iаǧni dara maǧynaly bolu – terminderge tän basty erekşelık, basty talap» deidı. Būl tūjyrym bızdıŋ ǧalymdardykı ǧana emes, A.A.Reformatskii, D.E.Rozental, D.S.Lotte, M.A.Telenkova, t.b. ataqty ǧalymdardykı de, tıptı dünie jüzınde solai. Endeşe nege älem moiyndaǧan qaǧidadan bas tartyp, ūltymyzdyŋ eŋ qasiettı qazynasy – qazaq tılın naqtylyǧynan, däldıgınen, tüsınıktılıgınen aiyryp, ekıūşty tıptı kerı maǧyna beretın tüsınıksız tıl etuge tyrysamyz. Tıptı, joǧaryda aitylǧandai, halyqaralyq terminderdıŋ özın adam tüsınbeitın nemese külkılı etıp «qazaqşalaimyz».
Jalpy qazaq tılınıŋ atau sözderı men terminderı de basqa halyqtardykı sekıldı bırtındep özgerıp, naqtylanyp, damyp kele jatqan-dy. Elımızdegı būrynǧy tıl jönındegı eŋbekterge köz jügırtsek, äsırese, 1920-1930 jyldary būl salada köp jūmystar atqarylypty. Sol kezeŋde de (qazırgıdei terıs maǧyna beretınderı az demeseŋız) olardyŋ ışınde anaiylary men külkılerı jetıp artylǧan eken. Bastapqy jyldary, mäselen, poiyz-otarba, paravoz-qara aiǧyr, materialister-zatşyldar, materializm-zatşyldyq, kapital-däulet, kapitalister-däuletşıler, radio-symsyz telefon, metodist-ädısşıl, t.b. dep audarylypty. Aitpaqşy, qazır būl soŋǧy söz – «metodistı» qalai audaramyz? «Ädıstemeşı» dep pe?
Bıraq bastapqy jyldardaǧy mūndai jäne basqa da osyǧan ūqsas olqylyqtar keiın, negızınen, tüzelıptı. Mysaly: «joǧarǧy örkender» – joǧarǧy organdar, «partiianyŋ basalqylyǧy» – partiianyŋ jetekşılıgı, «oryndau komitetı» – atqaru komitetı, «äleumet jūmysy» – qoǧam jūmysy, «jasau qūraldary» – öndırıs qūraldary, «halyq ara küi» – halyqaralyq jaǧdai, t.b. bolyp özgertılıptı. Sol jyldary «sonyŋ üşın», «onyŋ üşın» degenderdı «sondyqtan» sözımen auystyru jäne oryndy orynsyz qoldanyla beretın «jatyr», «tūr», «otyr» deudıŋ ornyna tūiyq etıstıkke jatys septıgınıŋ «da», «de» jalǧaularyn jalǧau nemese ekeuın qatar paidalanu ūsynylypty. Qazaq patriottary, negızınen, älı sottalmaǧan alaşordalyqtar, keŋes ükımetınıŋ alǧaşqy jyldarynyŋ özınde, tılımızdıŋ terminderın jasauǧa, damytuǧa baǧyttalǧan basqa da köptegen igı ıster atqarypty.
Degenmen, tılımızdı qazırgı «örkendetuşıler: «Sender synap otyrǧan bolmaityndyqty bıldıretın nemese kerı maǧyna beretın jūrnaqtar jaŋa sözder jasauǧa qolaisyz bolsa, Sovet ökımetınıŋ alǧaşqy jyldarynda ziialylarymyz olardy qoldanyp «basqarma», «baiandama», «mındetteme», «tapsyrma» degen terminderdı nege şyǧarǧan?» dep dau aitulary da mümkın. Rasynda, nege? Maǧan bolşevikterdıŋ saiasaty men ısıne qarsylyq retınde degen oi keledı. Mümkın qatelesermın, söitse de, sol kezdegı qazaq ziialylary bolşevikterdıŋ qūrmettı, ızgı adamdardy qudalauyna, halyqtyŋ mal-mülkın tartyp aluy men tärkıleuıne, jer audarularyna, keiın jappai aşarşylyqqa ūşyratyp, milliondap qyryp saluyna aşyq qarsy şyǧa almaǧandyqtan, olardyŋ «upravlenie», «doklad», «obiazatelstvo», «zadanie» degenderın qazaq tılınde kerı maǧyna beretındei etıp audarǧan sekıldı. Ol oiymyzdy bastapqyda «tapsyrys» delıngen terminnıŋ «tapsyrma» bolyp özgertıluı de däleldei tüsedı.
Al keiıngı jyldary ondai sözder qaişylyqtaryna qaramastan sanamyzǧa sıŋıstı bolyp kettı. Onyŋ üstıne, tılımız şyn mänınde qoǧamdyq, saiasi jäne ekonomikalyq salalarda qoldanylmaǧandyqtan, ondai terminderdıŋ kerı ūǧymdar berıp tūrǧandyqtaryna oi jügırtılmedı. Oi jügırtıp tüsıngender solaqai saiasattan qorqyp ündemedı. Halqymyzdyŋ otarlyq ezgı men qyrǧynnan äbden būqpantai, enjar bolyp qaluy da öz rölın atqardy.
Sonymen qazır tılımızdegı termin mäselesı osyndai müşkıl küide. Jaŋalarynyŋ bırer dūrys audarylǧandary bolmasa (tıkūşaq, ūşaq sekıldı) qarapaiym jūrt olardy tüsınuden qaldy desek te bolady. Kerı maǧyna beretın sözder men terminder mektep oquşylarynyŋ bılım aluyna da kedergı keltırude. Tıptı balalar ǧana emes sauatty, bılımdı lauazymdy qyzmet ısteitınderdıŋ özıne qazaqşa ūǧynu qiyndyq tuǧyzyp jür eken. Sondyqtan «Ana tılı» gazetınıŋ biylǧy jylǧy 18-24 qaŋtardaǧy sanynda «Memlekettık tıl» qozǧalysynyŋ töraǧasy, Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, belgılı diplomat Sailau Batyrşaūly: «Jaŋa terminderdı tüsınbeudıŋ saldarynan qazaq tılın jaqsy meŋgergen adamdardyŋ özderı orysşa oquǧa mäjbür boluda. Mäselen, men ministrlıkte, äkımdıkterde jūmys ısteitın tanystarymnan: «Sızder zaŋ, qauly, jarǧy, erejelerdı qai tılde oqisyzdar?» dep sūraǧanymda: «Ärine, būryn qazaq tılınde oqitynbyz. Bıraq orysşadan köp sözderdıŋ audarmasy tüsınıksız bolǧan soŋ, orys tılındegı nūsqasyn oqityn boldyq» deidı. Būl sapasyz audarmadan, oidan şyǧarylǧan terminderdıŋ sebebınen oryn aldy» dep jazypty. Psevdopatriottardyŋ terminderdı «qazaqşalaimyz» degen jeleumen tılımızge, sol arqyly elımız ben memleketımızge tigızgen ziiandarynyŋ keibırı osyndai.
Bız qarapaiym halyq kerı maǧynaly sözderdı tyqpalau men halyqaralyq terminderdı qisynsyz audarudyŋ toqtatyluyn, söitıp tılımızdıŋ qaitadan ädebi normaǧa keltırıluın tıleimız jäne talap etemız.
Būl mäseledegı ülken ümıtımız – Prezidentımızdıŋ halyqaralyq terminder turaly aitqandary. Elbasynyŋ naqty mysaldar keltıre otyryp 2006 jylǧy mamyrda jäne 2014 jylǧy qyrküiekte būl salanyŋ jaiyna toqtalyp, oryn alǧan kemşılıkterdı jäne ony tüzetudıŋ joldaryn körsetkenı älı esımızde. Bıraq BAQ-tarymyz olardan qorytyndy şyǧarmaǧan edı. Sondyqtan bolar, Memleket basşysy būl mäselege qaita oralyp, Qazaqstan halqyna arnalǧan biylǧy Joldauynda: «Eger bız qazaq tılı ǧūmyrly bolsyn desek, ony jönsız terminologiiamen qiyndatpai, qazırgı zamanǧa laiyqtauymyz qajet» dep taǧy da atap körsettı.
BAQ-tarymyz būrynǧydai emes Elbasynyŋ osy jolǧy nūsqauyn oryndaityn şyǧar dep ümıttenemız. Söitıp tılımız qaitadan däl, ūǧynyqty, tüsınıktı qalpyna keler, qalyptasqan ädebi normasyna oralar. Bıraq jıberılgen kemşılıkterdı tüzetudıŋ oŋai bolmaityny da belgılı. Öitkenı keibıreulerdıŋ, onyŋ ışınde tıl mamandary men basşylar arasynan da: «Täuelsızdık alǧannan keiıngı paida bolǧan terminder men sözderdıŋ bırqatary qate, qolaisyz bolsa da sözdıkter, zaŋdar, qūjattar retınde baspadan şyǧyp kettı ǧoi. Sondyqtan qala bergen jön» dep tüzetuge, jöndeuge jol bermeuge tyrysatyndary anyq. Bıraq tılımızdıŋ bolaşaǧyn oilasaq, ondai uäjge kelısuge bolmaidy. Bız kez kelgen qūjattardan, sözdıkterden myŋdaǧan jyldyq tarihy bar, keiıngı ūrpaqtarymyz paidalanatyn tılımızdıŋ qymbat ta baǧaly ekenın ūmytpaiyq.
Oraz JÜNISŪLY, zeinetker
