«Ülken terrordyŋ» bastaluy resmi türde 1937 jyldyŋ 5 tamyzy dep esepteledı. Būl – «antisovettık elementterdı» qūrtu turaly būiryqqa qol qoiylǧan künı. Osyǧan orai saiasi biuronyŋ arnaiy şeşımımen är respublika boiynşa repressiialanuǧa tiıstı adam basyna limit belgılendı. Jergılıktı partiia organdary men NKVD basqarmalary ol şeşımdı öte ölermendıkpen oryndap jatty. Tıptı köpşılık aimaqtardan «ölım limitın» ösırıp belgılep beruın sūraǧan hattar üzdıksız aǧyldy. Qandy konveier saqyldap jüre berdı – «erekşe üştık» eşqandai sotsyz, tergeu-tekserıssız kez kelgen jandy atu jazasyna kesıp nemese abaqtyǧa jaba salatyn boldy.
QUǦYN-SÜRGIN
Ärine, qyzyl jendetterdıŋ Keŋes halqyna jasaǧan zūlymdyǧy sözsız orasan, bıraq onyŋ qasıretın tarihi şyndyqty būrmalau arqyly jetkızu dūrys emes. «Temır perde» ysyrylǧannan berı osy taqyrypta qalam sıltegenderdıŋ köbı quǧyn-sürgınge ūşyraǧandardyŋ sanyn 10 mln-nan 20 mln aralyǧynda dep jür. Orys jūrty «paiǧambar» köretın Soljenisynnyŋ «Arhipelag GULAG» atty kıtabynda (1973 j.) tek 1937-1938 jyldary ǧana GULAG lagerlerınde 681. 692 adam atu jazasyna kesıldı degen. Iаǧni, künıne 1000 (!) adamǧa «ölım ükımı» şyǧarylypty-mys. Bıraq mūnyŋ bärı – eşqandai dälelsız, däieksız aityla salǧan bos söz. Ökınışke qarai, osy tektes asyrasılteuşılık basqa avtorlarda da kezdesedı.
Osy maqalany jazu barysynda Karlag mūrajaiynan (Saiasi quǧyn-sürgınderdı este saqtau mūrajaiy, Qaraǧandy obl.-avt) N.Hruşevtıŋ atyna jazylǧan qūjattyŋ köşırmesın tauyp aldyq. Onyŋ tüpnūsqasy KSRO-nyŋ Oktiabr töŋkerısı atn. Ortalyq Memlekettık Mūraǧatynda saqtalǧan. Qūjat 1954 jyldyŋ 1 aqpany künımen mörlengen. Onda bylai deidı:
«1 fevralia 1954 g.
Sekretariu SK KPSS tovarişu Hruşevu N.S.
V sviazi s postupaiuşimi v SK KPSS signalami ot riada lis o nezakonnom osujdenii za kontrrevoliusionnye prestupleniia v proşlye gody Kollegiei OGPU, troikami NKVD, Osobym soveşaniem, Voennoi kollegiei, sudami i voennymi tribunalami i v sootvetstvii s vaşim ukazaniem o neobhodimosti peresmotret dela na lis, osujdennyh za kontrrevoliusionnye prestupleniia i nyne soderjaşihsia v lageriah i tiurmah, dokladyvaem: za vremia s 1921 goda po nastoiaşee vremia (1954 jylǧa deiın-avt.) za kontrrevoliusionnye prestupleniia bylo osujdeno 3.777.380 chelovek, v tom chisle k VMN (atu jazasyna kesılgenı-avt.) – 642.980 chelovek, k soderjaniiu v lageriah i tiurmah na srok ot 25 let i nije – 2.369.220, v ssylku i vysylku – 765.180 chelovek.
Generalnyi prokuror R.Rudenko
Ministr vnutrennih del S.Kruglov
Ministr iustisii K.Gorşenin.»…
Joǧarydaǧy qūjatta körsetılgendei, zūlmat jyldary saiasi aiyppen repressiiaǧa ūşyraǧandardyŋ jalpy sany – 3.777.380 adam. Sondai-aq Resei Ǧylym Akademiiasy KSRO tarihy institutynyŋ aǧa ǧylymi qyzmetkerı, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty V.Zemskovtyŋ kestesınde de qūrbandar sany osyǧan qarailas – 3,8 mln adam. Repressiia taqyrybyn zerttep jürgen tarihşylar – A.Kokurina, N.Petrova, L.İvaşova, A.Emelina, İ.Pyhalov, t.b. sol kezderdegı KSRO memlekettık basqaru organdary men basqa da jergılıktı atqaruşy organdarynyŋ qūjattaryna süienıp jazǧan eŋbekterınde osy deŋgeiles sandy ataidy. Ärine, eptegen auytquşylyqtar bar. Bıraq, onyŋ bärı bır qatardaǧy sifr, müldem 10-15, äitpese 20 mln emes. Al 1998 jylǧy «Memorial» saitynda berılgen aqparattyq anyqtamada naq osy eseptıŋ dūrystyǧy aitylady. Sol zamanynda bas erkınen aiyru oryndarynda bır mezette tūtqynda otyrǧan jandardyŋ sany eşqaşan 2 mln 760 myŋ adamnan asyp körgen joq. Atalǧan qūjatta 1921-1954 jyldar aralyǧynda 642.980 adam atu jazasyna kesıldı delıngen. (Aita keteiık, būl esepke äskeri tūtqyndar – nemıs, japon, t.b. äskeri tūtqyndary men jer audarylǧan halyqtar sany kırmeidı-avt.).
Keŋestık jüienıŋ ırgetasy jappai quǧyn-sürgın ürdısınde qūryldy. Joǧarǧy memlekettık bilıktegı Ejov, Beriia nemese Goloşekin ǧana emes, tūtas basqaruşylyq apparat, jergılıktı atqaruşy bilık pen NKVD organdary kün saiyn, saǧat saiyn «halyq jaularyn» äşkereleudıŋ bäseke-saiysyna tüstı. Öz halqyna qarsy däl osyndai qastandyq saiasatyn ūstanu adamzat tarihynyŋ eşbır zamanynda, eşbır memleketınde bolmaǧan şyǧar?!
Quǧyn-sürgın saiasaty 20-50 jyldar aralyǧynda bırde bäseŋsıp, bırde üdep, eş toqtausyz jürdı. Keŋes basşylary jappai repressiialau, onyŋ ışınde Odaq kölemınde tūtastai lagerler jüiesın ornatu qoǧamdaǧy jūmysşy-şarualardyŋ pozisiiasyn nyǧaita tüsedı dep bıldı. Qazan töŋkerısınen keiın jūmysşy-şarualar toby qoǧamnyŋ jetekşı küşı retınde aldyŋǧy qatarǧa şyǧaryldy.
Eger GULAG lagerlerı men türmelerınde jalpy sany 4 mln-ǧa juyq sottalǧandar otyrsa, olardyŋ 1 millionnan astamy (D.Şaimūhanov, S.Şaimūhanova «Karlag», 19-bet) Karlagtan (Qaraǧandy lagerler basqarmasy) ötken.
Keŋester Odaǧy aumaǧynda GULAG jüiesınde 61 lager bolǧan, Karlag – sonyŋ ışındegı eŋ ırısınıŋ bırı. 1953 jyldyŋ jeltoqsan aiyndaǧy esebınde kontrrevoliusiialyq qylmysy üşın (saiasi aiyppen) GULAG lagerlerınde qamauda bolǧan 474 950 sottaluşynyŋ 57 989-ı Qazaqstanda otyrǧan (onyŋ 56 423-sy Qaraǧandy oblysynda).
«Memorial» saitynda GULAG lagerlerı men türmelerınde tūtqynda bolǧan türlı ūlt ökılderınıŋ sany berılgen. Qazaqtar: 1939 j. – 17123 adam, 1940 j. – 20166 adam, 1941 j. – 19185 adam, 1942 j. – 19703 adam, 1943 j. –14888 adam, 1944 j. – 11453 adam, 1945 j. – 12321 adam, 1946 j. – 7822 adam, 1947 j. – 8115 adam, 1948 j. – 25906 adam, 1949 j. – 12554 adam, 1950 j. – 13352 adam. Ökınışke qarai, būl keste 1939-1950 jyl aralyǧyndaǧy auqymdy ǧana qamtidy. Bıraq, osynyŋ özınen-aq halqymyzdyŋ qanşama aiauly ūl-qyzdary zorlyq-zombylyqtyŋ qasıretın şekkenın köremız.
Qyzyl qyrǧyn, eŋ aldymen, ūlt qaimaqtarynyŋ, oqyǧandarynyŋ basyna tüskenı belgılı. Mäselen, 1934-1941 jyldary jalpy sottalǧandardyŋ ışınde joǧary bılımdı azamattardyŋ ülesı üş ese, orta arnauly bılımdılerdıŋ ülesı ekı ese köp bolǧan.
KARLAG AUQYMY
1929 jyly Keŋester Odaǧynda eŋbekpen tüzetu lagerler jüiesın keŋeitu turaly jospar jasalyndy. 1930 jyly 7 säuırde lagerler jönınde arnaiy ereje qabyldandy. 20-30 jyldary KSRO aumaǧynda Magadanda, Vorkutada, Kolymada, Sıbırde, Oralda, Qazaqstanda jäne basqa da aimaqtarda lagerler paida boldy.
Karlag 1931 jyly 19 jeltoqsanda qūryldy. Karlag basqarmasy tıkelei Mäskeudegı OGPU-ge (NKVD) qarasty GULAG-qa ǧana baǧyndy. Oǧan respublikalyq, oblystyq organdardyŋ eşqandai yqpaly jürmeitın. Ol memleket ışındegı jeke memleket edı. Dūrysyraq aitsaq, memleket ışındegı qūl ielenuşı memleket sipatynda ūiymdastyrylǧan. GULAG jüiesındegı tärtıp sottalǧandardy qorlap, tūqyrtyp, jäbırlep, adamdyq ar-namysyn taptap, erık-jıgerın mūqaltyp ūstauǧa baǧyndyrylǧan. Karlag lagerlerınde de aina-qatesız osy tärtıp ornatyldy. Onyŋ öz naqty ökımetı, kölık qūraldary, öz poşta jäne telegraf bailanysy boldy. Lagerdıŋ aumaǧy soltüstıkten oŋtüstıkke qarai 300 km jäne şyǧystan batysqa qarai 200 km-ge sozylyp jatty. Būl tūtas Fransiianyŋ territoriiasyna teŋ. Karlagtyŋ mūnan basqa 2 bölımı boldy: ortalyqtan 350 km jatqan Aqmola jäne 650 km jatqan Balqaş bölımşelerı. Karlagtyŋ negızgı şaruaşylyq oryndary Qaraǧandy jäne Aqmola oblystarynyŋ aumaǧynda ornalasty.
1953 jyldary Karlagtyŋ 26 bölımı, 192 lagerlık nüktelerı bar edı. Är bölımder öz aldyna uchaskeler, nükteler, fermalar dep atalatyn şaruaşylyq bölımşelerge bölındı. Lagerde 106 mal şaruaşylyq fermalary, 7 baqşalyq uchaskeler men 10 jer jyrtu şaruaşylyqtary boldy.
Karlag Ortalyq Qazaqstannyŋ qarqyndy damyp kele jatqan kömır-metallurgiialyq önerkäsıpterı – Qaraǧandy kömır basseinın, Jezqazǧan jäne Balqaş mys qorytu kombinattaryn azyq-tülık önımderımen qamtamasyz etu maqsatynda ūiymdastyryldy. Sonymen bırge, osy önerkäsıp salalaryn qūru jäne damytu üşın arzan jūmys qoly kerek boldy. Mıne, sottalǧandar men deportasiialanǧan halyqtyŋ basym bölıgın Ortalyq Qazaqstan aumaǧyna qonystandyrudyŋ basty sebepterdıŋ bırı de – osy.
Uaqyt öte Karlagqa etappen keluşılerdıŋ qatary ösken saiyn, olardyŋ üstınen baqylau da küşeidı. Karlag mūrajaiynda köşırmesı saqtalǧan Qaraǧandy qalkomy VKP(b)-nyŋ 1932 jyl 7 mamyrdaǧy biuro otyrysynyŋ hattama jazbasynda oblys aumaǧynda OGPU äskeri divizionyn qūru turaly aita kelıp, bylai deidı: «…Qaraǧandy men onyŋ jaqyn maŋyndaǧy aimaqtarda Karlag tūtqyndarynan qūralǧan 65000 myŋ arnaiy qonystanuşylar tūratyndyqtan… Qaraǧandyǧa tez arada OGPU äskeri divizionyn köşıru qajet…». Osy jerde myna mälımettı keltıre ketken de jön: GULAG-ta 1940 jyl 1 qaŋtarda ortaşa eseppen 16 sottaluşyǧa 1 jasauyldan kelse, 1954 jyldyŋ 1 säuırındegı esep boiynşa 9 sottaluşyǧa 1 jasauyldan kelgen. Osy jyly barlyq lagerler men koloniialardaǧy küzet qyzmetındegılerdıŋ sany – 148049.
EREKŞE QATAL LAGERLER
Bükıl Odaq aumaǧyn ūzynynan da, köldeneŋınen de şyrmaǧan GULAG lagerlerınıŋ qaisynyŋ bolsyn tūrmysy adam tözgısız bolǧanmen, rejimnıŋ qataldyǧy, tūrmystyŋ auyrlyǧy, jazalau ädısterınıŋ aiausyzdyǧy jaǧynan olardyŋ bärınen ötken soraqy toǧyz «erekşe lager» boldy. Būl lagerler (türmeler) KSRO Ministrler Keŋesınıŋ 1948 jyl 21 aqpan küngı №416-159 būiryǧymen qūryldy. Mūnda şetel şpiondary, diversanttar, terrorister, troskişıler, oŋşyldar, menşevikter, eserler, anarhister, ūltşyldar, aq emigranttar, antisovettık ūiymdar men toptarǧa qatysuşylar dep aiyptalǧan barlyq tūtqyndardy jinap ūstady. Erekşe lager tūtqyndary eŋ auyr jūmystarǧa jegıldı. Mūnda özgelerıne qaraǧanda ölım-jıtım airyqşa köp boldy. Osyndai lagerdıŋ ekeuı Qazaqstanda ornalasty – Spassk (40 myŋnan astam adam), Steplag (20 myŋnan astam adam). Jalpy Odaq boiynşa toǧyz erekşe lagerlerde 244128 tūtqyn ūstalǧan.
Däulet ASAUOV
