ۆيزاسىز رەجيم: نەدەن ۇتامىز, نەدەن ۇتىلامىز؟

قازاقستان – قىتاي اراسىنداعى ۆيزاسىز رەجيم شارتىن الەۋمەتتىك جەلى بەلسەندىلەرى قىزۋ تالقىلاۋدا. ءبىرى – قىتايلاناتىن بولدىق دەپ دابىل قاقسا, ەكىنشىلەرى – ەكونوميكا تۇرعىسىندا ۇتاتىن بولدىق دەپ سۇيىنشىلەۋدە. ارينە, بۇعان بىرجاقتى پىكىر ءبىلدىرىپ, ۋاقىتتان وزۋعا استە بولمايدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن سۇراپ, ۆيزاسىز قارىم-قاتىناستىڭ ءمان-ماڭىزى تۋرالى بىلدىك.

ەل نەگە الاڭداۋلى؟

گازەتتىڭ وتكەن جىلعى №97 (4375) نومىرىندە «قىتايدىڭ قۋاتى ءھام مۇراتى» اتتى ساراپتاما ماقالادا رەسمي پەكيننىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتاعى ۇستانىمىن جان-جاقتى تالداپ, ەكونوميكالىق تۇرعىدا دامۋىنىڭ سەبەپ-سالدارىن سارالادىق. سوندا افريكا ەلدەرىنە جۇرگىزگەن ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى تۋرالى دەرەكتەردى كەلتىردىك.

2000 جىلى قىتاي – افريكا ىنتىماقتاستىعى فورۋمى اياسىندا ەكىجاقتى ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناپ, 2019 جىلعا دەيىن قىتاي افريكانىڭ 54 ەلىنىڭ 52-سىنە ينۆەستيتسيا سالادى.

قىتاي مەن افريكانىڭ سولتۇستىگىندەگى ەلدەردىڭ ورتاشا قاشىقتىعى – 7-8 مىڭ شاقىرىم. ال قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى شەكارانىڭ ۇزىندىعى 1,8 شاقىرىمدى قۇراسا, ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى اراقاشىقتىق ­–­ ءجۇز قادام.

ەكىنشى جاعى, قىتايدا جەر بەتىندەگى ادامنىڭ 20 پايىزى ءومىر سۇرەدى. ماسەلەن, چۋنتسيندە – 30,7 ميلليون, شانحايدا – 23,4 ميلليون, پەكيندە 21,8 ميلليون تۇرعىنى بار. ياعني ءبىر عانا مەگاپوليسىندەگى حالىق قازاقستاننان ەكى ەسە كوپ.

تۇرسىنحان زاكەنۇلى, قىتايتانۋشى:

– ءسوزسىز, كەز كەلگەن ماسەلەگە ەكى قىرىنان قاراۋ ماڭىزدى. الەمدە تۋريزم سالاسىن دامىتۋ ارقىلى بيۋدجەتىنە قىرۋار قارجى ءتۇسىرىپ وتىرعان ەلدەر كوپ. ءبىزدىڭ بيلىك وسى تۇرعىدان قاراستىرىپ وتىرعانى انىق. نەگىزى تۋريستىك تۋرعا 15 كۇن جەتكىلىكتى ەمەس پە؟! قىتايدان تۋريست رەتىندە كەلگەندەر قايدا بارادى, نەنى كورەدى؟ وسىنىڭ ناقتى جوسپارى بار ما؟ سوسىن ولارعا قىزمەت كورسەتەتىن ورتالىقتاردىڭ ينفراقۇرىلىمى ءوز دەڭگەيىندە مە؟ قىتاي ءتىلىن مەڭگەرگەن گيد-ەكسكۋرسوۆودتار بار ما؟ الدە ولار وزدەرىمەن گيدتى اكەلە مە؟ ولاي بولسا, بالقاش كولىنە دەيىنگى جەرلەر بىزدىكى دەپ ناسيحاتتاپ جۇرسە قايتەمىز؟ مىنە, وسى جاعىن پىسىقتاپ الۋ كەرەك.

ارينە, ءبىزدىڭ ازاماتتار قىتايعا بارىپ, قالىپ قويمايتىنى بەلگىلى. ال قىتايلىقتار ءبىزدىڭ ەلدە قالۋدىڭ ءتۇرلى جولىن تاپسا نە ىستەيمىز؟ وسى جاعى كۇماندى. ەكىنشى جاعى, قىتايلىقتار قازاقستاندى ترانزيت ەتىپ, وزگە ەلدەرگە كەتۋدى ماقسات ەتۋى ابدەن مۇمكىن. ۇشىنشىدەن, قازاقستاننىڭ قۇقىق قورعاۋ سالاسى – شەكارا, ىشكى ىستەر, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتى قانشالىقتى دايىن؟ ماسەلەن, وزبەكستاندا تۋريستىك تۋرمەن كەلگەن قىتايلىقتاردى شەكارادان كىرگەننەن ارنايى مارشرۋتپەن ءجۇرۋىن قاداعالاپ, ۋاقىتى كەلگەندە ەل اۋماعىنان شىعارىپ جىبەرەدى.

الەۋمەتتىك جەلىدە ۋلاپ-شۋلاپ جاتقان بەلسەندىلەر وسىنداي ويدى العا تارتادى. ارينە, بۇل – ورىندى پايىم, دۇرىس پىكىر. ونى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.

قىتايمەن قاتىناس نە ءۇشىن كەرەك؟

جاھاندىق ولشەممەن سارالاساق, قىتاي – ۇلكەن نارىق, يمپورت الپاۋىتى. 2022 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا قازاقستاننىڭ استىق وندىرۋشىلەرى قىتاي نارىعىن اشپاساق بولمايدى, بىزگە نارىق كەرەك دەپ دابىل قاققانى ەسىمىزدە. ساراپشىلار اراسىندا ەكى ەل اراسىنداعى بارىس-كەلىس قاتىناستىڭ السىرەۋى ەكونوميكالىق بەلسەندىلىككە اسەر ەتكەنىن دايەكتەدى. بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا 2015-2018 جىلى قازاقستاندا ورىن العان تەرروريستىك اكتىلەردىڭ سالدارىنان قىتاي ءبىزدى تەرروريستىك قاۋپى جوعارى مەملەكەت قاتارىنا قوسىپ, قازاقستاندىقتارعا ۆيزا بەرۋ ءتارتىبىن بارىنشا قيىنداتسا, كاسىپكەرلەر ءۇشىن جاساندى كەدەرگىلەر قويدى. ءسويتىپ, بيزنەس ساپارلار ۇيىمداستىرىپ, وندىرۋشىلەردىڭ بازاسىنا بارۋى قيىندادى. دەلدالدار وڭتايلى ءساتتى پايدالانىپ, اراعا ءتۇسىپ, سونىڭ سالدارىنان كاسىپكەرلەر شىعىنعا باتتى. بۇل  باعانىڭ كوتەرىلۋىنە اسەر ەتتى.

بۇگىندە قىتايمەن بيزنەس جانە ساۋدا باعىتىندا ارىپتەستىك ورناتۋعا ىنتالى ەلدەر كوپ. سەبەبى الەمدە ورتا تاپ وكىلدەرى جونىندە قىتايلىقتار كوش باستايدى. جىل سايىن عىلىمي-يننوۆاتسيالىق باعىتتا ءبىر ميلليوننان اسا ونەرتابىس پاتەنتتەلىپ, ءتۇرلى سالانىڭ كرەاتيۆتى دامۋىنا اسەر ەتۋدە. مىنە, ءبىزدىڭ ىسكەر ازاماتتار وسى باعىتتا تاجىريبە الماسۋعا قىزىعادى.

قىتايدىڭ قۋاتىن الىس-جاقىن شەتەلدەرگە ينۆەستيتسيا قۇيۋىنان كورۋگە بولادى. 2021 جىلى اقش-تاعى AidData حالىقارالىق زەرتتەۋ ورتالىعى قىتاي ينۆەستيتسيا سالعان شەتەلدەگى ءىرى-ءىرى جوبالاردى تالدادى. 2000-2017 جىلى «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن رەسمي پەكين 165 ەلگە 385 ميلليارد دوللار جاسىرىن قارىز بەرىپتى. زەرتتەۋ اۆتورى قىتايعا قازاقستاننىڭ قارىزى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 10 پايىز قۇرايتىنىن كەلتىرەدى. قازاقستان ۇلتتىق بانكىنىڭ مالىمەتىنشە, 2021 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە شىعىستاعى كورشى قازاقستانعا تارتىلعان ينۆەستيتسيا كولەمى بويىنشا نيدەرلاندى, اقش, شۆەيتساريا­دان كەيىنگى ءتورتىنشى ورىندا (21,3 ميلليارد دوللار) تۇر.

2022 جىلدىڭ 1 ماۋسىمىندا قازاقستاندا 28,1 مىڭ شەتەل كومپانياسى جۇمىس ىستەسە, ونىڭ 27,4 مىڭى – شاعىن, 346-سى – ورتا, 265-ءى – ءىرى كاسىپورىن. رەسەي, تۇركيا جانە قىتاي كومپانيالارىنىڭ ەل نارىعىندا ۇلەسى باسىم. اسىرەسە, قىتايلىق كومپانيالاردىڭ كومىرسۋتەك شيكىزاتىن يگەرۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى جوعارى ەكەنى بەلگىلى. 1997 جىلى العاش CNPC كومپانياسى كەلىپ, «سنپس-­اقتوبەمۇنايگاز» اق مۇنايدى بىرلەسە يگەرۋگە تۋرالى كەلىسىمگە كەلگەن-ءدى. سودان بەرى CNPC قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ اكتسياسىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن ساتىپ الۋدا. بۇگىندە «پەترو­قازاقستان قۇمكول رەسورسيز» اق, «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اق, «سازانقۇراق» جشس, «اداي پەترولەۋم كومپاني» جشس, «پريكاسپيان پەترولەۋم كومپاني» جشس, «ساعىز پەترولەۋم كومپاني» جشس, «ۋرال ويل ي گاز» جشس جانە تاعى باسقا كومپانيالاردىڭ اكتسياسىنا تولىق نەمەسە جارتىلاي يەلىك ەتەدى.

ءبىزدىڭ بيلىك CNPC ينۆەستيتسيا قۇيعان كومپانيا جۇمىسشىسىنىڭ 98 پايىزى قازاقتار ەكەنىن العا تارتادى. قازاقستاننىڭ زاڭناماسىنا سايكەس, كەز كەلگەن كومپانيا شەتەلدەن جۇمىس كۇشىن تارتۋ ءۇشىن ارنايى كۆوتا شەگىندە ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى مەن جەرگىلىكتى اكىمدىكتەن رۇقسات الۋى كەرەك. ەندى قارجىلىق تۇرعىدان قاراستىراتىن بولساق, قىتايلىق ازاماتار ءۇشىن ارنايى باعدارلامامەن قوسىمشا قارجىلاندىرۋ قارالماسا, ءبىزدىڭ جۇمىس ورىندارى تارتىمدى دەي المايمىز. ويتكەنى قىتايداعى كۇنكورىس دەڭگەيى جوعارى جانە ەكى ەلدىڭ ۆاليۋتا اراسىنداعى ايىرماشىلىعى 1/60 قۇرايدى. ەندەشە قىتايلىقتارعا ءبىزدىڭ ازاماتتارعا قاراعاندا 6 ەسە جوعارى جالاقى تولەۋ كەرەك. بۇل كەز كەلگەن كومپانياعا ەكونوميكالىق جانە قارجىلىق تۇرعىدان وتە ءتيىمسىز. سول سەبەپتى قازاقستان نارىعىنا كىرگەنىنە شيرەك عاسىردان اسقان CNPC-عا تەك باسشىلىق قۇرامىن عانا اكەلەدى.

قازاقستاننىڭ كليماتتىق جاعدايىنا ۇقساس ششىڭجاڭ ايما­عىنا قىتاي بيلىگى ينۆەستيتسيا قۇيىپ, حالقى تىعىز قونىس­تانعان ىشكى وڭىرلەردەن كوش باعىتتاعانمەن, حالقى قونىس اۋدارۋعا ىقىلاستى بولماي تۇر. ال ۆيزاسىز رەجيم ەنگىزىلگەن جاعدايدا قىتايلىقتار ءبىزدىڭ ەلدەگى ەڭبەك نارىعىن جاۋلاپ الادى دەگەن شىندىققا قانشالىقتى جاقىن؟

ءبىر نارسە انىق, ول – الەۋمەتتى الاڭداتاتىنى ۆيزاسىز جۇيە ەمەس, ءبىزدىڭ قوعامدا جەمقورلىق دەندەپ ەنگەندىكتەن, قىتايدىڭ باي-باعلاندارى قۇنارلى جەرلەردى جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ, جالعاپ الا ما دەگەن كۇمان باسىم.

ۆيزاسىز جۇيەنىڭ كەرەگى نەدە؟

شىنى كەرەك, شەگەندەلگەن شەكارانى جاۋىپ تاستاي المايمىز. شيكىزات ەكسپورتتاۋ­شى ەل رەتىندە كورشىلەرمەن بارىس-كەلىس توقتاسا, نارىقتا تاۋارلار جەتىسپەۋشىلىگى ورىن الىپ, ۇلى دۇربەلەڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن. قايبىر جىلى پاندەميا القىمنان العان كەزدە امالسىز شەكارا جاۋىپ, ءتىپتى ءار وبلىس, ءار اۋدان, ءار اۋىل ءوز-وزىمەن قالىپ, دۇكەندەگى سورەلەر بوس قالىپ, ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى سەزىلدى. ۇكىمەت پەن جەرگىلىكتى اكىمدەر نارىقتىڭ باعاسىن قۇرىقتاۋ­عا دارمەنسىزدىك تانىتىپ, بازارداعى باعا بىرنەشە ەسەگە قىمباتتاپ كەتتى. ويتكەنى ىشكى نارىقتى ازىق-تۇلىكپەن تولىق قامتاماسىز ەتە المايمىز. مۇنى مويىنداۋ كەرەك. ولاي بولسا, ءبىز الىس-جاقىن شەت ەلدەرمەن قاتىناستى شەكتەي المايمىز.

قازاقستان الەمدەگى 196 ەلمەن ەمىن-ەركىن قارىم-قاتىناس ورناتسا, ونىڭ 57-ءسىنىڭ ازاماتتارى ءبىزدىڭ ەلگە ۆيزاسىز كەلىپ-كەتە الادى. بۇل قاتاردا, تۇركيا, اقش, كانادا, مەكسيكا, چيلي, اۋستراليا, انگليا, اۋستريا, بەلگيا, بولگاريا, دانيا, گەرمانيا, گرەكيا, يتاليا, يسپانيا, نيدەرلاند, پولشا, پورتۋگاليا, نورۆەگيا, فرانتسيا, شۆەتساريا, شۆەتسيا, حورۆاتيا, رۋمىنيا, چەحيا, جاپونيا, كورەيا, كۋۆەيت, قاتار, بىرىككەن اراب امىرلىگى, يندونەزيا, تايلاند جانە تاعى باسقا الىس-جاقىن شەت ەلدىڭ ازاماتتارى تۋريستىك ساياحات جاساۋعا مۇمكىندىگى بار. بۇعان ەندى قىتاي قوسىلدى.

ءۇنزيلا شاپاققىزى, ءماجىلىس دەپۋتاتى, زاڭگەر:

«حالىقارالىق تاجىريبەدە مەملەكەتتەر اراسىندا ۆيزاسىز رەجيم كەڭ قولدانىلادى. ماسەلەن, قىتاي الەمنىڭ 33 ەلىمەن ۆيزاسىز قاتىناس ورناتسا, اقش-قا 39 ەلدىڭ ازاماتى ەركىن كەلە الادى. ينتەگراتسيالانعان ەۋروپا ەلدەرى ۆيزاسىز قارىم-قاتىناستى قۇپتايدى. يسپانيا ازاماتتارى – 145 ەلگە, فرانتسيا­لىقتار – 146, گەرمانيا­لىقتار 188 ەلگە ۆيزاسىز كىرۋگە قۇقىلى. قازاقستانعا ۆيزاسىز رەجيم ارقىلى شەتەل ازاماتتارى دا كەلە الادى. الايدا ءار ەلمەن كەلىسىم ءارتۇرلى. كەيبىر ەلدەر اەروپورتتان تۇسكەنگە دەيىن رۇقسات بەرسە, كەيبىر ەلدىڭ ادامى بىرنەشە جىلعا دەيىن تۇراقتاي الادى. ماسەلەن, البانيا, كوس­تا-ريكا, مولدوۆا, موڭعوليا, رەسەي, ۋكراينا, كولۋمبيانىڭ ازاماتتارى قازاقستاندا 90 كۇن تۇرۋعا رۇقساتى بار. تۇركيا مەن ارمەنيانىڭ ازاماتتارى – 180  كۇنگە, گرۋزيانىڭ ازاماتتارى 365 كۇنگە دەيىن ۆيزاسىز جۇرە الادى. كەلگەن شەتەلدىك ازاماتتاردى تىركەپ, كەيىن ەلدەن كەتكەنى ۇكىمەت بەكىتكەن قاعيدامەن باقىلانادى. بۇعان ۇكىمەتتىڭ 2012 جىلعى 21 قاڭتارداعى №148 قاۋلىسى نەگىز بولادى. سونداي-اق ينۆەستيتسيا­لار جانە دامۋ ءمينيسترىنىڭ 2015 جىلعى 29 جەلتوقسانداعى №1265 بۇيرىعىندا قازاقستان اۋماعىندا ينۆەستيتسيالىق قىزمەتتى جۇزەگە اسىراتىن تۇلعالار ءۇشىن ينۆەستورلىق ۆيزا الۋعا ءوتىنىشحاتتى بەرۋ قاعيداسى كورسەتىلدى. ارينە, قىتاي – الىپ ەل. ونىڭ ەكونوميكالىق پايداسىن دا جوققا شىعارا المايمىز. باستىسى, كەلگەن ءاربىر ادامدى قاتاڭ باقىلاۋ كەرەك».

كەلىسىمدە نە كورسەتىلگەن؟

ەستەرىڭىزدە بولسا, ۇكىمەتتىڭ 2022 جىلعى 7 شىلدەدەگى №464 قاۋلىسىنا سايكەس قولايلى ينۆەستيتسيالىق احۋال قالىپتاس­تىرۋ, ىسكەرلىك بايلانىستاردى ارتتىرۋ جانە ەلدىڭ تۋريستىك الەۋەتىن ودان ءارى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا قازاقستان, ءۇندىستان, يران جانە قىتاي ازاماتتارى ءۇشىن بىرجاقتى تارتىپپەن 14 كۇنگە ۆيزاسىز رەجيمىن اشتى.

«اشىق نقا» پورتالىندا قازاقستان مەن قىتاي حالىق ۇكىمەتتەرىنىڭ اراسىنداعى ۆيزالىق تالاپتاردان ءوزارا بوساتۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋ تۋرالى قاۋلى جوباسى جاريالانىپ, وندا قازاقستاندىقتار قىتايدا, ال قىتايلىقتار قازاقستاندا تۋريزم, ەمدەلۋ, حالىقارالىق تاسىمالدار, ترانزيت, سونداي-اق ىسكەرلىك ماقساتپەن بارۋعا بولاتىنى كورسەتىلدى.

سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ رەسمي وكىلى ايبەك سمادياروۆ: «ۆيزاسىز رەجيم تەك تۋريستىك جانە ىسكەرلىك ساپارلارعا عانا ارنالادى, جۇمىس ىستەۋگە قۇقىق بەرمەيدى» دەپ اتاپ ءوتتى.

ەگەر وسى ەلدەردىڭ ءبىرىنىڭ ازاماتتارى ەكىنشى تاراپ مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا كوزدەلگەن مەرزىمنەن ۇزاعىراق قالۋعا نيەت بىلدىرسە, وندا ولار مەملەكەت اۋماعىنا كىرگەنگە دەيىن ءتيىستى ۆيزاعا جۇگىنۋگە ءتيىس ەكەن.

«جۇك كولىگىن جۇرگىزۋشىلەرى ۆيزاسىز قاتىناۋى ءبىراز ماسەلەنى شەشەدى. ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق كولەمى ۇلعايىپ, وڭىرارالىق ىنتىماقتاستىق نىعايادى. قازاقستان – ورتالىق ازيادا قىتايمەن ۆيزاسىز رەجيم ورناتقان جالعىز مەملەكەت. مۇنى ءبىز ديپلوماتيالىق جەڭىس دەپ ەسەپتەيمىز» دەدى ايبەك سمادياروۆ.

الەمدىك ەكونوميكانىڭ درايۆەرى سانالاتىن قىتايمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋ وتە ماڭىزدى. الايدا ەكى ەل اراسىنداعى ۆيزاسىز رەجيمدى قىتايدا تۇراتىن قانداستار قولدانا الا ما؟ عالىم تۇرسىنحان زاكەنۇلى وسىعان الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ:

– قىتاي ۇكىمەتى ءوز پايداسىن ەشكىمگە ۇستاتپايدى. كەلىسىم بويىنشا ەكى تاراپتىڭ ازاماتتارى تەڭ قولداناتىنىن كورسەتكەنىمەن, ونداعى قانداستار مۇنداي مۇمكىندىك بەرمەۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ ۇكىمەت وسى جاعىن پىسىقتاپ قويسا جاقسى بولار ەدى, – دەدى.

P.S:جاھاندانعان زاماندا وقشاۋلانىپ وتىرا المايتىنىمىز حاق. نە كوشكە ىلەسىپ, وزىق قوعام قۇرامىز, نە شەكارانى تارس جاۋىپ, ءوز قازانىمىزدا ءوزىمىز قايناپ, وركەنيەتتىڭ باعىت-باعدارىنان جاڭىلامىز. اركىمگە قۇشاق جايىپ ءجۇرىپ جۇتىلىپ كەتۋدىڭ قاۋپى بار ەكەنىن دە ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. قازاقستان – قىتاي قارىم-قاتىناسى تۋرالى ايتقاندا ويىمىزعا ەڭ ءبىرىنشى وسى كەلەدى.