دانىشپاندى دانا ادام عانا تۇسىنەدى. بۇل پىكىردىڭ دالەلدەمەسى – احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 1913 جىلى جازعان «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن ماقالاسى. مۇندا احاڭ ابايدىڭ ويشىلدىعى تۋرالى ۇلاعاتتى ءسوز ايتقان. سولاردىڭ ءبىرى – «1903-ءشى جىلى قولىما اباي سوزدەرى جازىلعان داپتەر ءتۇستى, وقىپ قاراسام, باسقا اقىنداردىڭ سوزىندەي ەمەس. ولار سوزىنەن باسقالىعى سونشا, اۋەلگى كەزدە جاتىرقاپ, كوپكە دەيىن توساڭسىپ وتىراسىڭ. ءسوزى از, ماعىناسى كوپ, تەرەڭ. بۇرىن ەستىمەگەن ادامعا, شاپشاڭ وقىپ شىقساڭ, ازىنا ءتۇسىنىپ, كوبىنىڭ ماعىناسىنا جەتە الماي قالادى.
كەي سوزدەرىن داعدىلانعان ادامدار بولماسا, مىڭ قايتارا وقىسا دا تۇسىنە المايدى. نە ماعىنادا ايتىلعانىن بىرەۋ بايانداپ ۇقتىرعاندا عانا بىلەدى. سوندىقتان اباي سوزدەرى جالپى ادامنىڭ تۇسىنۋىنە اۋىر ەكەنى راس. بىراق ول اۋىرلىق اباي ايتا الماعاننان بولعان كەمشىلىك ەمەس, وقۋشىلاردىڭ تۇسىنەرلىك دارەجەگە جەتە الماعاندىعىنان بولاتىن كەمشىلىك. ولاي بولعاندا ايىپ جازۋشىدان ەمەس, وقۋشىدا. نە نارسە جايىنان جازسا دا, اباي ءتۇبىرىن, تامىرىن, ىشكى سىرىن, قاسيەتىن جازادى. نارسەنىڭ سىرى, قاسيەتىن ءبىلىپ جازعان سوڭ, ءسوزىنىڭ ءبارى دە حالىققا تىرەلىپ, وقۋشىلاردىڭ بىلىمىنە سىن بولىپ, ەمتيحان بولىپ تابىلادى» («اباي», 1992., ت.3. 23-ب).
احاڭ وسىلايشا وي وربىتە كەلىپ, تۇسىنىككە اۋىر دەپ: «كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان», – دەپ باستالاتىن سەگىز شۋماقتان تۇراتىن ولەڭدى مىسال رەتىندە ۇسىنعان. ەندىگى جەردە وسى ولەڭدەگى كەيبىر ويلار تۋرالى ءبىراز پىكىر بىلدىرگەندى ءجون كوردىم.
«كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان»
كەلەر زامان تۇگىل, بۇگىنگى قوعامدى تۇسىنە الماي جۇرگەندەر ءۇشىن الدىنداعى زامان تۋرالى ءسوز قوزعاۋ بوس اۋرە. ءار زاماننىڭ ءوز تاۋقىمەتى, ءار ادامنىڭ ءتاڭىرى بەرگەن تاعدىرى بار. وسىنىڭ ءبارى جالعان دۇنيەنىڭ ەڭسەمىزدى باسقان جۇكتەرى. العاشقىدا تىك جۇرۋگە جاراتقان ادام بالاسىنىڭ ايۋان بولىپ كەتپەۋىنە دە قاجىر-قايرات كەرەك. تۇرمىس ەڭسەڭدى باسقاندا بۇگىندى ۇمىتىپ, ەرتەڭدى ويلاۋعا مۇرشا بار ما؟ ارينە, جوق. اباي وسى ءحالدى سەزە وتىرىپ, بۇگىنگى كۇننىڭ ءمانىن ەرتەڭگى كەلەر كۇن ارقىلى اشپاق بولعان. ابايعا كەلەر زامان سول كەز ءۇشىن ەمەس, بۇگىنگى اڭگىمەگە قاجەت بولىپ وتىر. بۇگىنگى تىرشىلىك الدىندا ءوز كەڭىستىگىن اڭعارعىسى كەلەدى. كەلەشەگى بولماسا بۇگىننىڭ ءمانى مەن ءسانى نەدە؟ حاكىم اباي وسىنداي وي يىرىمدەرىنە تۇسە كەلە الداعى كەلەر زاماندى «كوك تۇمان» دەيدى. بۇل ماسەلەدە ابايمەن كەلىسۋگە دە, كەلىسپەۋگە دە بولادى, ماسەلە وندا ەمەس. اڭگىمە تاقىرىبى – دۇنيە بولمىسى. ونى قالاي مەڭگەرىپ, ءوزىڭ قالاي ءتۇسىنىپ, وزگەلەرگە تۇسىندىرە الماقسىڭ؟ اباي تۇسىنىگى بويىنشا, الداعى زامان – تۇمان, ياعني ونىڭ ايقىن بەينەسى, ءبىتىمى بەلگىسىز, كۇڭگىرت. تەك ونىڭ بولمىسىنا بويلاي الاتىن ساۋلە – ءۇمىت. بولاشاق ءۇمىت ارقىلى عانا سەزىلمەك. ال ءۇمىت دەگەن – ادام. سەبەبى ءۇمىتسىز شايتان عانا. ءۇمىتى بار ادام, ول – ناعىز ادام. ونداي جاننىڭ بولاشاق تۋرالى وزىندىك ساناسى بولۋى ابزال. سوندىقتان دا اباي:
كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان,
ءۇمىتتى ساۋلە ەتىپ كوز كوپ قادالعان, –
دەيدى. مۇنداي فۋتۋرولوگيالىق ويعا تۇسپەگەن ويشىل بولماعان. بولاشاققا كوڭىلى كەتپەگەن جان جوق. بىراق ول تۇمان. ونداعى ىسكە اساتىن, دۇنيەگە كەلەتىن, وقيعا بولاتىن جايلار ءالى انىقتالماعان. بولاشاق سونىسىمەن قىزىقتى. ەگەر بولاشاق اپ-ايقىن, بەپ-بەلگىلى بولسا ومىردە نە قىزىق قالماقشى؟ ءومىردىڭ قىزىعى سوندا, ءبىز, الىس بولاشاق تۇگىل, ەرتەڭگى كۇنىمىزدى تولىق بىلمەيمىز. ەرتەڭ بولاتىن ءىس – بولاشاقتىڭ جۇمىسى. ەرتەڭگى ءىستىڭ سەبەبى بۇگىندە بولعانىمەن, ونىڭ كورىنۋى, سالدارى ەرتەڭدە. سوندا ادامعا ەرتەڭگىنى ءبىلۋ بۇيىرماعانى ما؟ ارينە, بۇيىرماعان. بىراق وسى قيسىندى تالايلار بۇزعىلارى كەلگەن, ول ءۇشىن نەشە ءتۇرلى ۋتوپيستىك, تاعى دا باسقا تەوريالار جاسالعان. تەوريانى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا توڭكەرىستەر (رەۆوليۋتسيا) بولعان. قالاي بولعانىمەن دە كەلەر زاماننىڭ كوك تۇمانى اشىلمادى. ساۋەگەيلىك كوك تۇماننىڭ پەردەسىن سىپىرا المادى. كەلەر كۇندى ۇعىپ, ياعني كوك تۇماندى سەيىلتەتىن – سول الداعى كەزەڭنىڭ ۇرپاقتارى, سول زاماننىڭ حاكىمدەرى. بۇگىنگىلەردىڭ مۇمكىندىكتەرى تەك قانا ۇمىتتە. ءۇمىت ادامنىڭ الدامشى ساناسى ەمەس, ونى كەلەر زامانعا باستايتىن قۋاتى. ءۇمىتى مول ادامنىڭ قۋاتى دا مول. دەمەك, كەلەر زامانعا دەگەن ىنتاسى دا ەرەكشە. ابايدىڭ ءوزى ءدال سونداي جان, «كەلەر زامان» دەگەندە ول قايداعى ءبىر دەرەكسىز ۇعىم ەمەس, ول – ادامنىڭ ءالى كەشپەگەن عۇمىرى, ونىڭ ءالى اينالىسپاعان ءىسى, ونىڭ ءالى ايتپاعان (سويلەنبەگەن) ءسوزى. كەلەر زامان – ادامنىڭ الداعى سۇرەتىن ءومىرى. وسى ءومىردىڭ سيپاتى – كوك تۇمان, ياعني بەلگىسىزدىك. بەلگىسىزدىكتى بەلگىلىگە اينالدىراتىن – ادام, ونىڭ ارەكەتى, كەلەر زامانداعى ارەكەت بەلگىسىز بولعاندىقتان ول كوك تۇمان. ونى اباي بىلايشا بەينەلەگەن: «كوپ جىلدار, كوپ كۇندى ايداپ كەلە جاتىر, سيپات جوق, سۋرەت جوق, كوزىم تالعان» (2-ت. 28-ب.).
وسى تۇستا ورىندى ءبىر سۇراق تۋادى. كوپ جىلدار كوپ كۇندى ايداپ كەلە جاتسا, ونىڭ ايداۋشىسى كىم؟ ءبىز قىسقا قايىرساق, جاۋابىمىز – ۋاقىت. جىلداردى جىلجىتاتىن – ۋاقىت. ولاي بولسا, ۋاقىتتىڭ بەلگىسى نە؟ جىلدارمەن, كۇندەرمەن ادام عۇمىرىنىڭ قاتىسى قانداي؟ ولار ءبىرىنسىز-ءبىرى بولا ما, جوق پا؟ اباي ايتۋىنشا, كوپ جىلداردىڭ كوپ كۇندى ايداپ كەلە جاتۋى ادام ەركىنەن تىس, ياعني ونتولوگيالىق سيپاتتا. ال ونىمەن ادامنىڭ ۇيلەسىمدىگى سيپات (اتريبۋت), سۋرەت ارقىلى كورىنبەك. بىراق اباي كەلەر زاماننان سيپات, سۋرەت تابا الماي, كوزىم تالعان دەيدى.
ادامنىڭ قوعام, زامان تۋرالى ويلارىنداعى نەگىزگى ارقاۋى بۇگىن مەن بولاشاقتىڭ تۇتاستىعىندا. ول تۇتاستىق مانگە, مازمۇنعا تولۋى ءۇشىن كەلەر زامان بۇگىنگى زامانعا اينالۋ كەرەك, ياعني ادام عۇمىر كەشۋگە قاجەت. بۇل – اقيقاتقا باستايتىن جول. سەبەبى اقيقات دەگەنىمىزدىڭ ءوزى – ادامنىڭ عۇمىرى.
«سونىڭ ءبىرى – ارناۋلى تاۋسىنشاق كۇن»
كوپ جىلدار, كوپ كۇندەر كەلەدى, كەتەدى. ولاردان قالار نە بار؟ وتكىنشى ءومىر وكىنىشكە تولا وتەدى. بىراق سول كوپ كۇننىڭ ىشىندە ءبىر كۇن بار, ونىڭ ماڭىزى وزگەشە. ول كۇندى اباي «ارناۋلى تاۋسىنشاق كۇن» دەيدى. سول كۇنى بۇكىل عۇمىرىڭ تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيىپ كەتەردەي تارىلادى. ءومىر قاس قاعىم ساتكە اينالادى. كوپ جىل, كوپ كۇندەرىڭ سول «ارناۋلى تاۋسىنشاق كۇن» بەلگىسىنە, سيپاتىنا, سۋرەتىنە اينالماق. عۇمىردىڭ سيپاتى, سۋرەتى, ءمانى, ماعىناسى ءدال سول كۇندە ايقىندالادى. مىنە, «ارناۋلى تاۋسىنشاق كۇننىڭ» كەرەمەتى. بىراق ول كۇنگە ادام دايىندىقپەن كەلگەنى ءجون. ول كۇندى باسىنان كەشىرۋ تاعدىر ءىسى بولعانىمەن, ونى عۇمىردىڭ ماعىناسىنا, ءومىر فيلوسوفياسىنا اينالدىرۋ اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. «ءاي, قويشى, سونى باسقا تۇسكەندە كورەمىز», – دەپ قولدى ءبىر سىلتەپ جۇرە بەرۋگە دە بولادى. نەمەسە حاكىم اباي سياقتى سول «ارناۋلى تاۋسىنشاق كۇننىڭ» بولارىن بولجاپ, ءوزىن سول باعىتتا ءىس, قارەكەتكە سالۋعا دا بولادى. بۇل دا اركىمنىڭ جەكە باسىنىڭ ءىسى. بىراق «ارناۋلى تاۋسىنشاق كۇننىڭ» بولۋى ونىڭ اركىمگە تىكەلەي قاتىستى ەكەنى انىق.
«ارناۋلى تاۋسىنشاق كۇن» تۋرالى ابايعا دەيىن دە, ودان كەيىن دە اڭگىمە كوپ بولعان. ءدىننىڭ دە نەگىزگى قازىعى وسى تاۋسىنشاق كۇنگە نەگىزدەلگەن. سول كۇنى پەندە دۇنيە كىرىنەن, كۇنادان تازارۋى كەرەك. بۇل – حريستياندا, يسلامدا بار ءداستۇر. پەندە بولعان سوڭ كۇناسىز جان بولمايدى. پەندەنىڭ كۇناسىن مويىندايتىن كۇنى – وسى تاۋسىنشاق كۇنى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن, وسى كۇنى ادام بۇل ءومىردىڭ ءمانىن تۇسىنبەك, سوندا قانداي تۇسىنىك بولۋى مۇمكىن؟ بىلىمدىلەردىڭ ايتۋىنشا, بۇل كۇنى ادام ءومىردىڭ ءمانى ونىڭ مانسىزدىگىندە ەكەنىن ۇعىنسا كەرەك. بۇل سانا تۋرالى باتىستا كوپتەگەن فيلوسوفيالىق اعىمدار بار, سولاردىڭ كورنەكتىسى – ەكزيستەنتسياليزم. ونىڭ ەكى باعىتى بار: اتەيستىك جانە ءدىني سارىندا. مۇنىڭ ءبارى زيالى قاۋىمعا بەلگىلى. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز «تاۋسىنشاق كۇن» مەن ءومىردىڭ ءمانىنىڭ بايلانىسى. ءومىر ءمانى ادامعا قۇپيا, ول ءوز سىرىن وسى سوڭعى ساتتە ءسال عانا اشپاقشى. بىراق سول ساتتە, ۋاقىتى جەتكەندە ءولىمدى دۇرىس قابىلداۋدىڭ ءوزى دە عۇمىرلىق سانانى قاجەت ەتپەك. قىسقاسى, ادام ءوزىنىڭ جانى مەن ءتانى اجىراساتىن ساتىنە دايىندىقپەن كەلگەنى ابزال. ابايدىڭ ايتپاعى دا سول, كوپ كۇندەر كەلەر-كەتەر, بىراق سونىڭ ءبىرى اقىرعى كۇن بولار, سونى قابىلداۋعا زەردەڭ جەتە مە دەگەن ساۋال. سەبەبى ول كۇننەن كەيىنگى كەزدە ادام ساناسى توقتالىپ, وزگە سانالى ءومىر سۇرە باستايدى, ال ونىڭ قۇپياسى تەك ءبىر اللاعا ايان. «تاۋسىنشاق كۇن» – ءومىر مەن ءولىمنىڭ شەكاراسى, عۇمىردىڭ ولشەمدىك بەلگىسى. ءومىردىڭ ولىمگە, عۇمىردىڭ وزگە عۇمىرعا اينالۋى – كۇن مەن ءتۇننىڭ بولۋى ءارى الماسۋى سياقتى ادامنىڭ وزىنە, ەركىنە تاۋەلسىز شارالار. يسلام دىنىندە مۇندايلاردى اللا ءامىرى دەيمىز, ال اتەيستىك تۇسىنىكتە تابيعاتتىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى. قالاي دەسەك تە قاتەلىك جوق, سەبەبى اللانىڭ ءامىرى دە, تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعى دا ادامعا قاتىسسىز ونتولوگيالىق مازمۇنداعى شىندىق. قايسىسى بولسىن ءوز سىرى وزىندە, ءوز قۇپياسى وزىندەگى سۋبستانتسيالار. كانت مۇنداي ىستەردى «وزىندىك زات» دەپ اتاعان. ءمان مەن قۇبىلىس تۇرلەنە-تۇرلەنە قايسىسى قۇبىلىس, قايسىسى ءمان ەكەنى دە اجىراتىلماي, ءبىزدىڭ ولاردى ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرىن قولدانا بەرەتىن ءداستۇرىمىز بار. وعان ەڭ ايعاقتى مىسال – سوتسياليستىك قوعام, ول ادامنىڭ ءمانى ەمەس, ونىڭ قۇبىلىس رەتىندەگى كورىنىسىن عانا بىلدىرە الاتىن الەۋمەتتىك مۇمكىندىك ەكەن. ءبىز بولساق, ول ادامنىڭ ءمانىن اشادى دەپ كەلدىك. ادامنىڭ تاپتارعا, توپقا ءبولىنىپ, سارالانىپ ءىس, قىزمەت, قارەكەت اتقارۋى ونىڭ ءمانى ەمەس, سىرتقى قۇبىلىسى. ادامنىڭ ءمانى جەكە ءوز بولمىسىندا, مىنەزىندە, قارەكەتىندە, ىسىندە. ال ادام وزگەلەرگە ەلىكتەپ جاساعان ارەكەتىنەن ەشقاشان دا وزىنە مۇرا تاپپايدى. وزگەلەر ارەكەتى وزگەرەدى, توزادى, سول كەزدە ەلىكتەگەن جاننىڭ جەكە باسىنىڭ داعدارىسى باستالادى. ادام ەڭ الدىمەن وزىنە سەنۋى, ءوزىنىڭ, اباي ايتقانداي, اقىلى مەن قايراتىنا سەنىپ, ءوز جۇرەگىن تىڭداۋى كەرەك. ادام سونشاما كۇردەلى, ءتۇپسىز, تەرەڭ تۇڭعيىق, ال وسىنداي زاتتى (سۋبستانتسيانى) كلاسسيفيكاتسيالىق توپتامالىق (ونى ءبىز تاپتىق دەپ كەلدىك – ع.ە.) سيپاتتارمەن ەشقاشان دا انىقتاي المايمىز. مۇنداي ءتاسىل تەك ساياسات ءۇشىن عانا قاجەت. ساياسات ادامنىڭ ءمانى ەمەس, ادامدى قۇبىلىس رەتىندە عانا قاراستىراتىن سانا.
سونىمەن «تاۋسىنشاق كۇن» تۋاتىن ءسات ادامنىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەك. سوندا تۋاتىن سانا ادام عۇمىرىنىڭ تولعاندىعى, وتكىنشىلىگى, تۇراقسىزدىعى, شەكتەۋلىگى, قايىرىلىپ قايتپايتىن قاتىگەزدىگى تۋرالى بولسا كەرەك. ادام عۇمىرى ءوز جاراتۋشىسى الدىندا جاۋاپكەرشىلىك پەن جاۋاپسىزدىقتان تۇرسا كەرەك. ءوز قارەكەت, ىسىنە جاۋاپ بەرە الاتىن جاننىڭ ساناسى بيىك, ءوز ىسىنە جاۋاپ بەرە المايتىندار – ناداندار, بىراق وسىلاردىڭ وسىلاي بولۋى دا اللا امىرىنە بايلانىستى دەگەن پىكىردەمىن, سەبەبى «تاۋسىنشاق كۇندە» اقىلى داريا كەمەڭگەر مەن ءومىرى دالباسالىقپەن وتكەن پاقىر تەڭەلەدى, بىردەي قينالادى, وتكەن ءومىردىڭ ورالمايتىنىنا بىردەي وكىنەدى, جارىق دۇنيەنى قيمايدى, دامەلەنەدى. تاعدىر – تارازىعا تارتىلمايتىن, ولشەنبەيتىن, اقىلعا سىيمايتىن, سىرى بىزگە بەيمالىم قۇدىرەت. تاعدىردىڭ جازۋى دەگەن سول, اباي ايتقان «تاۋسىنشاق كۇن».
«مەن» ولمەسكە تاعدىر جوق اۋەل باستان»
ءولىم مەن ءومىر (ماڭگىلىك) – بۇل عالامنىڭ الىمساقتان شەشۋىن تابا الماي كەلە جاتقان ەڭ وزەكتى ماسەلەسى. وسى پروبلەما توڭىرەگىندە قانشاما دىندەر, فيلوسوفيالىق جۇيەلەر, تەوريالار جاسالمادى دەسەڭشى. عالىمداردىڭ, حاكىمدەردىڭ ءبارى-ءبارى ءومىر, ءولىم تۋرالى تاماشا ويلار ايتتى. ءبارى وسى نارسەلەردىڭ سەبەبىن ىزدەستىردى, بىراق تولىق جاۋاپ بەرگەن ەشقايسىسى بولعان جوق. بۇل ماسەلەگە اباي دا جاۋاپ بەرمەگەن, تىپتەن الدىنا ونداي ماقسات تا قويماعان. ونىڭ ايتپاعى – ساناداعى «مەن» جانە «مەنىكى» دەگەڭدەردى ءبىر-بىرىنەن ايىرىپ بەرۋ. «مەن» دەگەندى قاراپايىم ماندە ەمەس, فيلوسوفيالىق, دۇنيەتانىمدىق قۇنارلى ۇعىم رەتىندە قاراستىرعان قازاقتان شىققان ابايدان وزگە ويشىلدى مەن بىلمەيمىن.
اباي «كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان», – دەپ باستالاتىن سەگىز شۋماقتى ولەڭنىڭ ءۇشىنشى شۋماعىندا «مەن» جانە «مەنىكى» دەگەنگە تۇسىنىك بەرگەن. اۋەلى ابايدىڭ «مەن» دەگەنىنە توقتالايىق. ول: «اقىل مەن جان – مەن ءوزىم», – دەيدى. سوندا «مەن» دەگەن – اقىل مەن جاننىڭ سينتەزى. بۇل دۇرىس, بىراق ناقتىلى تۇسىنىكتى قاجەت ەتەدى. نەگە دەيسىز عوي؟ بىرىنشىدەن, اقىل مەن جان دەگەننىڭ ءوزى نە؟ اقىل تۋرالى كوپ جازدىق, كوپ ايتتىق. ول – ادامنىڭ زەردەسىنىڭ, وي قابىلەتىنىڭ ولشەمى. ادەتتە دۇرىس شەشىم قابىلداپ, الدەنەنى كورە بىلگەندەردى «اقىلدى ادام» دەپ جاتامىز. ال «جان» جۇمباق, ول تۋرالى تولىق تۇسىنىك قالىپتاسپاعان. تىلىمىزدە «شىبىن جان», «جانىم جارالى», «جانىمداي جاقسى كورەمىن» دەگەن, ت.ب. تۇسىنىكتەر بار. بۇلار – قاراپايىم قاتىناستاردا قولدانىلاتىن ءسوز تىركەستەرى, بۇلاردا دۇنيەتانىمدىق نە فيلوسوفيالىق سيپات جوق. «جان» تۋرالى ەڭ قۇنارلى تۇسىنىك – ونىڭ ءتىرى ادامعا قاتىستى ايتىلاتىنى, ياعني ادام دۇنيەدەن وتكەندە ونىڭ كەۋدەسىنەن جانى شىعىپ كەتەدى. ءتىرى ادامنىڭ جانى بار. ءتىپتى ادامدى قايتىس بولدى دەگەندە انىقتاۋشى رەتىندە قولدانىلاتىن ۇعىم – «جان». ال اباي اقىل مەن جاندى «مەن» دەگەن ۇعىممەن انىقتاي وتىرىپ: «…مەن» ولمەسكە تاعدىر جوق اۋەل باستان», – دەپ, ونى ماڭگىلىكتىڭ ولشەمى رەتىندە قولدانعان. سوندا قالاي بولعانى؟ اقىلدىڭ دا, جاننىڭ دا ماڭگىلىك بولعانى ما؟ راس, اقىل دا, جان دا ماڭگىلىك دەيىك, بىراق ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورمالارى قانداي بولماق؟ اقىل جانسىز, ال جان اقىلسىز بولا ما؟ ول جاعىن اباي ايتپاعان.
ەكىنشىدەن, «مەن» دەگەن ۇعىمدى اقىل مەن جاننىڭ بىرلىگى بەرە الا ما دەگەن ماسەلە. ولاي دەيتىنىم, اقىل مەن جاننىڭ ءبىر-بىرىنە قارىم-قاتىناسى, بايلانىسى ءبىر جاعداي بولسا, وسى قارىم-قاتىناسقا «مەنىكى»-ءنىڭ قاتىسى جانە بار. اباي بۇل ماسەلەنىڭ باسىن قۇراپ: «اقىل مەن جان – مەن ءوزىم, ءتان مەنىكى», – دەگەن. ول ءتاندى «مەنىكى» دەپ, جاننان ءبولىپ الادى. ادام ءتىرى بولعان كەزدە ءتان مەن جان بىرگە, بۇلاردىڭ ءبولىنۋى ءومىردىڭ سوڭىندا بولماق. اقىن وسى ءحالدى بايانداپ وتىر. ويىمىز تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن شۋماقتى تولىق كەلتىرەيىك
اقىل مەن جان – مەن ءوزىم, ءتان – مەنىكى,
«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ماعىناسى – ەكى.
«مەن» ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل باستان,
«مەنىكى» ولسە ءولسىن, وعان بەكى.
(28-ب.)
ادام باسىنا «ارناۋلى تاۋسىنشاق كۇن» تونگەندە «مەن» مەن «مەنىكىنىڭ» ماعىناسى وزگەرىپ سالا بەرەدى. ءتان ولەدى, ياعني «مەنىكى» ولەدى, جان مەن اقىل «مەنگە» اينالىپ عۇمىر كەشەدى. بۇعان تاعدىردىڭ دا كۇشى جەتپەك ەمەس. ابايدىڭ «مەن» دەپ وتىرعانى ادامنىڭ رۋحى بولسا كەرەك. رۋح ماڭگىلىك.
اباي «مەن» دەگەندى ايتقاندا ەشقانداي ليريكالىق گەروي ەمەس, ناقتىلى ءوز مانىندە ايتىپ وتىر. اباي سياقتى جانداردىڭ «مەنى» ەشقاشان ولمەك ەمەس. بۇل – ادامزات بولمىسىنىڭ زاڭدىلىعى. سوندىقتان ولاردىڭ تابيعاتى, ءتانى ولگەنىمەن «مەنى» ولمەيدى. ول قۋات ۇرپاقتارعا قاجەت. مۇنداي زاڭدىلىقسىز ادامزات بولمىسىندا وزگەرىس ءۇردىسى بولماس ەدى.
«كوپتىڭ ءبارىن كوپ دەمە, كوپ تە بولەك»
«كوپ» – دەگەنىمىز الەۋمەتتىك فيلوسوفيانىڭ ۇعىمى. اباي «كوپ»-ءتى ۇعىم رەتىندە قولدانعان. عىلىمدا «كوپ»-ءتىڭ بىرنەشە بالامالارى بار, ولار: قوعام, تاپ, الەۋمەتتىك توپ, ۇجىم, كاستا, توبىر (تولپا), بۇقارا, جۇرت, ت.ب. ساياسي ماقساتقا بايلانىستى عالىمدار وسى تۇسىنىكتەردى ءوز قاجەتتىلىكتەرىنە جاراتقان. اباي بولسا ءبىر سوزبەن عانا ءوز ويىن بىلدىرگەن, ول – «كوپ» دەگەن ۇعىم. كوپتىڭ باعىتىن, حاكىم پىكىرىنشە, انىقتايتىن – «ەدينيتسا», ياعني دارا تۇلعا. كوپتىڭ ىسىنە ناعىز مازمۇن بەرگەن وسى – ەدينيتسا. بىراق كوپ كەي جاعدايلاردا تۇلعاسىز (ەدينيتساسىز) ارەكەت ەتە بەرمەك. مۇنداي جاعدايدا ونىڭ ارەكەتىنەن جاقسىلىق كۇتپەڭىز. سەبەبى كوپتىڭ ساناسى توبىرلىق سيپاتتا. توبىر – توقتاۋسىز اققان جويقىن كۇش, ول جولىنداعىسىن بۇزىپ-جارىپ, قيراتۋدان وزگەنى ماقسات ەتپەيدى. قيراتۋ, بۇزۋ قىزىعى وزىنە ەرەكشە تۇسىنىكتەردى قالىپتاستىرادى, ول رەۆوليۋتسياعا اپارىپ سوعادى. بۇل – اپات فيلوسوفياسى. الايدا اپاتتىڭ دا ادامداردى وزىنە تارتاتىن تىلسىم قۋاتى بار. ادام قيراتۋعا بىلەك سىبانىپ كىرىسكەندە, ول ءوزىنىڭ تابيعاتىن وزگەرتىپ, وزىنە ءتان سانا ورنىنا, وزگەلەردىڭ ساناسىن سىيعىزىپ, ەكى ءتۇرلى سانا كەڭىستىگىندە ءومىر كەشەدى. رەتىنە بايلانىستى ىسكە باسشى بوپ ءوز ساناسى كورىنسە, كەيدە ونىڭ ورنىن وزگە سانا باسادى, ءسويتىپ ءبىر ادام ەكىگە جارىلىپ كۇن كەشكەندە, ونىڭ بويىندا ادامعا دەگەن وشپەندىلىك وتى تۇتانىپ, جەكە ءوزى تۋرالى وي ايتقاندى جاۋ ساناۋدى ادەتكە اينالدىرادى. مۇنداي سانانىڭ اتى – فاناتيزم. توبىرلىق سانا – كوپتىڭ ساناسى. توبىردا ءاۋ باستا ىزگى تىلەك بولعانىمەن, وعان جەتۋدىڭ جولىندا, توبىر ادامشىلىققا مۇلدەم جاتپايتىن ارەكەتتەرگە بارۋى ابدەن مۇمكىن. ىزگى ىسكە جەتۋدە ىزگىلىكتى تالاپ ەتۋدى توبىر قايدان ءبىلسىن؟! اۋىز سۋدى ىزدەپ ءجۇرىپ, توپان سۋدى قاپتاتاتىن دا وسى توبىرلار. توبىر دەگەن نە؟ ەڭ قىسقا تۇسىنىك, توپ بولىپ جۇرەتىندەر – توبىرلار. مۇنى ءبىز كەزىندە كوللەكتيۆيزم دەگەنبىز. سوندا ادامدار نەگە توپتاسا باستايدى, سەبەبى توپ ادامدى باسقارۋ جەڭىل, سوندىقتان ولاردى ارنايى وسىلايشا توپتاستىرۋشىلار بولادى, بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن, بويىن ۇرەي بيلەگەن ەرىكتى ىسكە ەرىك, قايراتى جوقتار توپشىل بولادى. قارا كوبەيتىپ بوي كورسەتۋ مارتتىك ەمەس, ۇرەيدىڭ ءبىر فورماسى. ۇشىنشىدەن, «ەدينيتسا» باستاعان توپ بولادى, بۇل وزگە نارسە. توبىردىڭ قۋاتى ارلى, اقىلدى ادامنىڭ ەركىندە بولسا, ىزگى ىسكە جەتۋدىڭ دە ىزگى جولى تابىلارى انىق. عادىلەتتى پاتشا دەگەن – وسىندايدان تۋعان تۇسىنىك.
عادالات پەن مارحامات – كوپ ازىعى,
قايدا كورسەڭ, بولىپ باق سوعان كومەك, –
دەيدى اباي.
ادىلدىك كوپ ءۇشىن قاجەت. ەل بيلەۋشى, ەڭ الدىمەن, كوپكە ادىلەتتى بولۋى مىندەت. ولاي بولماعاندا ەل بۇزىلادى, كوپ توبىرعا اينالىپ, حالىق ازىپ-توزادى. سوندا حالىقتى توزدىرۋشى كۇش ءوز ىشىندە ەكەنىن ەل باسشىلارى بىلمەك كەرەك. اباي وسى شۋماقتىڭ ەكىنشى جولىندا:
كوپ يت جەڭىپ, كوك ءيتتى كۇندە جەمەك, – دەيدى.
ياعني, كوپ كوپتىگىن جاساپ, جالعىزدى (دارا تۇلعانى) كۇندە ازاپقا سالماق. سوندا كوپتىڭ كوپشىلىگىنەن نە قايىر, نە ءۇمىت؟! جۇگەنسىز كەتكەن كوپتەن ەش ءۇمىت جوق. ماسەلە سوندا, كوپتى اۋەل باستان ادامشىلىق جولىندا ۇستاۋ كەرەك, ويتپەگەندە وزىنە اقىل سالعان دارا دانانى, ابايدىڭ ناقتىلاپ ايتقانىنداي, «كوپ ءيتتىڭ كۇندە جەۋى» انىق ءىس. وعان ادام بالاسى تاريحىنان كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى, ونى, وقىرمان, ءوزىڭىز دە بىلەسىز.
عاريفوللا ەسىم,
ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى,
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
