اشارشىلىقتىڭ العىشارتى جانە سەبەپتەرى
1921-1922 جىلدارى قازاقستاندى جاپپاي اشارشىلىق شارپىپ ءوتتى. ول – ازامات سوعىسىنان كەيىن شارۋاشىلىقتىڭ كۇيرەۋى سالدارىنان بولعان جاعداي. جاعدايدى ازىق-تۇلىك سالىعى مەن تابيعي اپات, قولايسىز اۋا رايى سالدارىنان ورىن العان جۇت ودان سايىن ۋشىقتىردى. اقمولا ءوڭىرى رەسەيدىڭ جاڭا استىق ولكەسى رەتىندە قاراستىرىلىپ, جەرگىلىكتى حالىقتىڭ استىعىن رەسەيگە جونەلتىپ وتىرۋى اشتتىققا ۇشىراۋىنىڭ ءبىر سەبەبى بولدى.
بۇل جەردە پاتشا وكىمەتى قۇلاعانىمەن جانە ەسكى قۇرىلىس جويىلعانىمەن, رەسەيدىڭ ىشكى ولكەلەرىنەن قازاقستانعا شارۋالاردى قونىس اۋدارۋدىڭ جالعاسقانىن دا ەسكەرۋ كەرەك. جەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى بايقالدى. ۋەزگە جەرسىز مىڭداعان كەلىمسەكتەردىڭ جينالۋى ازىق-تۇلىك جاعدايىن ودان بەتەر قيىنداتتى. جاعداي قونىس اۋدارۋشى شارۋالار ءۇشىن ۋەزدىڭ جابىلعانى تۋرالى قاۋلىنىڭ شىعۋىن دا تۇزەي قويمادى. ۋەزگە كوشىپ كەلۋگە تىيىم سالۋ تۋرالى ارنايى نۇسقاۋ دا, قارۋلانعان بوگەۋشى وتريادتىڭ بولۋى دا جاعدايدى جاقسارتا المادى.
تۇقىمدىق ءداننىڭ از بولۋى, جۇمىس كولىگىنىڭ بولماۋى جانە شىققان استىقتارىن ءبارىبىر تارتىپ الاتىنىن بىلگەن كوپتەگەن شارۋالار ەگىستىكتەرىن تاستاپ كەتىپ وتىردى. بۇل ەگىس القابىنىڭ قىسقارۋىنا سەبەپشى بولدى. مىسالى, 1923 جىلى اقمولا ۋەزىندە ەگىستىك جەرلەر 1917 جىلمەن سالىستىرعاندا 2 ەسەگە دەيىن قىسقارعان.
ەگەر 1921 جىلى ۋەزدە 74 مىڭ ادام اشارشىلىققا ۇشىراعان بولسا, 1922 جىلى اقمولا گۋبەرنياسىندا ولاردىڭ سانى 472 مىڭ ادامعا جەتكەن, باسىم بولىگى اقمولا ۋەزىنىڭ ەنشىسىندە ەدى.
كۇرەس قالاي ءجۇردى؟
اشارشىلىقپەن كۇرەس جاڭا ۇكىمەتكە سىن بولدى. 1921 جىلى 21 شىلدەدە بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ اشتىقپەن كۇرەس جونىندەگى كوميسسياسى قۇرىلادى, توراعاسى بولىپ م.كالينين تاعايىندالادى, قازاقستاندا مۇنداي كوميسسيانى س.مەڭدەشەۆ باسقارادى.
1921 جىلى 1 قىركۇيەكتە كازاكوۆتىڭ توراعالىعىمەن اشارشىلىققا ۇشىراعاندارعا كومەك كورسەتۋ اقمولا ۋەزدىك كوميسسياسى قۇرىلادى. ارنايى قور قۇرىلادى. بىراق قور دۇرىس جيناقتالمادى. ويتكەنى بۇل ۋاقىتتا ولكەدە ازىق-تۇلىك سالىعىن سالۋ ناۋقانى بەلسەندى تۇردە ءجۇرىپ جاتقان بولاتىن. حالىقتا ازىق-تۇلىك قورى تاۋسىلۋعا جاقىن قالعان بولاتىن. كوميسسيا قالادا 150 ادامعا ارنالعان اسحانا اشتى.
1922 جىلى شىلدەدە بىرقاتار مۇشەلەرىن اقمولا وبلىسىنىڭ باسقا ۋەزدەرىنە جىبەرگەندىگىنەن كوميسسيانىڭ العاشقى قۇرامى وزگەرتىلەدى. كوميسسيا قۇرامىنا ۋەزد باسقارماسىنىڭ ءارتۇرلى بولىمشەلەرىنەن سۋحوملينوۆ, كوگۋتەنكو, الەەۆ, دەميحوۆ, ابۋباكيروۆ, تەلجانوۆ, بولعانباەۆ سەكىلدى جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر كىرەدى. وسى قۇرامداعى كوميسسيا تەز ارادا اقمولادا – 8, اقمولا ۋەزى بويىنشا 2 بالالار ءۇيىن اشادى.
ءۇي-جايسىز قالعان ەرەسەك بالالاردى شارۋالار ۇيىنە, اۋرۋ كەلىمسەكتەردى قالا اۋرۋحانالارىنا ورنالاستىردى. بۇل ۋاقىتتا اقمولا ۋەزىندەگى اشارشىلىققا ۇشىراعاندار سانى 121880 ادامعا جەتكەن. اش ادامدار ۋەزدەن قالاعا قاراي شۇبىرىپ, قالاداعى جاعدايدى ودان ءارى شيەلەنىستىردى.
ورتالىقتان, ءتىپتى, شىركەۋدەگى التىن جانە كۇمىس زاتتاردى الۋعا رۇقسات ەتىلگەن نۇسقاۋلار كەلدى. ولاردان تۇسكەن قارجىعا باسقا ايماقتاردان نان ساتىپ الىندى.
رەسەي مەن قازاقستاننىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىنان اش ادامداردىڭ اعىلىپ كەلۋىنە بايلانىستى ۋەزد بەن گۋبەرنيادا اشارشىلىققا ۇشىراعانداردىڭ سانى ارتتى.
سول ۋاقىتتاعى ۇگىت-ناسيحات ءۇندەۋحاتىنىڭ بىرىندە مىنانداي مالىمەت بار: «اشتىققا ۇشىراعان حالىقتىڭ سانى كۇننەن-كۇنگە ارتىپ بارادى. اشتىققا ۇشىراعان بوسقىن بالالار, جەتىمدەر مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانى كوبەيۋدە. اش ادامداردى قۇتقارۋ ءۇشىن مول قارجى, بۇكىل حالىقتان جىلۋ جيناۋ قاجەت. اشتىقپەن كۇرەستى ءبىر كوميسسيانىڭ موينىنا ارتا سالۋعا بولمايدى. تەك بارلىعىمىز بىرىگىپ, جاپپاي كومەكتەسكەندە عانا اش ادامداردى قۇتقارا الامىز» دەگەن.
دارمەنى كەتكەن جۇرت امان قالۋدىڭ جولىن ويلاستىردى. اقمولا ۋەزىندە مالسىز قالعان قازاق اۋىلىنداعى اشارشىلىق وتە قورقىنىشتى بولاتىن. س.مەڭدەشەۆ: «دالالارداعى قىستاقتاردا قازاقتار وتباسىلارمەن بىرگە ءۇن-ءتۇنسىز كوز جۇمىپ جاتىر» دەپ جازدى. اشارشىلىققا ۇشىراعان ادامدار قالاعا توپتاپ اعىلىپ جاتتى. اقمولا اش بالالار مەن جەتىمدەرگە تولىپ كەتتى. حالىق جەمىس اعاشتارىنىڭ تامىرىن, اعاش جاپىراقتارىن, وڭدەلگەن مال مەن جابايى اڭ تەرىلەرىن قايناتىپ جەپ جاتتى. جەر-جەردە مىسىقتار مەن يتتەردى, ادامداردى جەۋ وقيعالارى دا كەزدەستى.
اشتىقپەن كۇرەس ماقساتىندا اقمولا گۋبەرنياسىنىڭ توتەنشە كوميسسياسى سالىقتاردىڭ بىرنەشە ءتۇرىن ەنگىزدى. بىرىنشىدەن, اي سايىن قىزمەتكەرلەر مەن جۇمىسشىلارعا نان ونىمدەرىن وتكىزۋ مىندەتتەلدى (كىمدە-كىم 60 قاداق ۇن السا, ونىڭ 2 قاداعىن, ال 80 قاداق السا, 3 قاداعىن بەرىپ وتىردى). ەكىنشىدەن, بارلىق كاسىپورىندار اي سايىن ەڭبەكاقىنىڭ 5 پايىز مولشەرىندە سالىق تولەپ وتىردى. ۇشىنشىدەن, قالاداعى بارلىق مونشالارعا سالىق سالىندى. تورتىنشىدەن, «تىيىم سالىنعان جەرلەردە تەمەكى تارتۋ جانە شەكىلدەۋىك شاعۋ ايىبى 25000 سومعا دەيىن كوتەرىلدى». بەسىنشىدەن, «بيكس» جانە «لوتو» ويىندارىن ويناۋ سالىعى 15000000 سومعا دەيىن ارتتى. سالىقتان قاشقاندار مەن ونى ۋاقىتىندا وتەمەگەندەرگە ەداۋىر ايىپپۇل سالىندى.
1922 جىلى 15 ساۋىردە ۋەزد بەن قالادا «ادام ەتىن جەۋگە دەيىن جەتكەن اشارشىلىق» ورىن العان سوڭ, اشىققان حالىققا كومەك كورسەتۋ ماقساتىندا ءۇش اپتالىق شارالار ۇيىمداستىرىلدى. اشارشىلىققا ۇشىراعان اۋدانداردى جاعدايى اناعۇرلىم وڭدى اۋداندارعا بەكىتۋ ۇسىنىلدى.
پاناسىز بالالار ءۇشىن بالالار ءۇيى مەن جەتىمدەر ءۇيى اشىلدى. مىسالى, 1922 جىلى قازاندا اقمولادا كۇنىنە 500 ادامعا تۇسكى اس دايىندايتىن اسحانا اشىلدى. 1923 جىلى اۋقاتتى ادامداردىڭ قارجىسىنا 70 بالاعا ارنالعان جەتىمدەر ءۇيى اشىلدى. اش بالالارعا كيىم تىگۋگە ماتالار ءبولىندى.
اشارشىلىق زارداپتارى قانداي؟
1923 جىلعا قاراي اشارشىلىقتىڭ زارداپتارىمەن كۇرەس باستالدى. اش ادامداردىڭ تەمىرجولداردا اقىسىز جۇرۋىنە تىيىم سالىندى. ال ءوزىنىڭ تۇرعىلىقتى مەكەنىنە كەرى قايتۋ ءۇشىن ۋەزدىك قوردان اقشا الۋعا رۇقسات بەرىلدى. وتە قىسقا مەرزىمدە اقمولادان قازاقستاننىڭ باسقا ۋەزدەرىنە, وبلىستارى مەن ايماقتارىنا 15000-عا جۋىق ادام جىبەرىلدى.
اشارشىلىققا ۇشىراعان ادامداردىڭ ءبىر گۋبەرنيادان ەكىنشى گۋبەرنياعا ەركىن تۇردە جۇرۋىنە تىيىم سالىندى. بۇل شارا «جۇقپالى ىندەتتىڭ تارالۋىنىڭ الدىن الۋعا جانە تەمىرجول بەكەتتەرىندە ادامداردىڭ توپتاسۋىنا جول بەرمەۋگە» بايلانىستى قابىلدانعان ەدى.
جاعدايى جاقسىراق گۋبەرنيالارعا اش ادامدارعا ءبىر رەتتىك قانا كومەك كورسەتىپ قويماي, جۇيەلى تۇردە جاعداي جاساپ تۇرۋ ۇسىنىلدى. ءاربىر قالا, سەلو, اۋىل اقمولا قالاسى مەن ۋەزىندەگى اشارشىلىققا ۇشىراعان حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن قامقورلىعىنا الۋى ءتيىس بولدى.
بىرتىندەپ اشتىق باسەڭسي باستادى. جەرگىلىكتى ۇكىمەت اشارشىلىقتى توقتاتا الدى. بىراق جەكەلەگەن ايماقتاردا اشتىقتىڭ بەلگىلەرى كەلەسى جىلدارى دا بايقالىپ جاتتى. 1923 جىلى اقپاندا كوميسسيانىڭ قاراۋىنا بالالار ءۇيىندەگى 105 بالا, شارۋالار ۇيىنە تۇراقتاعان 4-70 جاس ارالىعىنداعى 125 ادام قارادى. بالالار ءۇيى كوپەس كوزۋليننىڭ ۇيىنە, شارۋالار ءۇيى كوپەس قوسشىعۇلوۆتىڭ ۇيىنە ورنالاستى.
اقمولاعا بوسقىندار توپتارىنىڭ جينالۋى ءارتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ تارالۋىنا اكەلىپ, جۇمىسسىزدىقتى كۇشەيتەدى دەپ ەسەپتەدى. ودان بولەك, اقمولادا مەملەكەتتىك اپپاراتتا جانە زاۋىت, فابريكالار جۇمىسشىلارى قاتارىندا قىسقارتۋلار ءجۇرىپ, جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى ءوستى. جۇمىسسىزدار سول كەزدىڭ تىلىمەن ايتقاندا, «ءوز ەڭبەگىن كادەگە جاراتار مۇمكىندىكتەرى بولماعان سوڭ شاشىراپ, ازعىنداپ كەتۋدە». ولاردىڭ كوبىنىڭ باسپاناسى دا, ىشەر تاماعى دا, ءتىپتى پانالايتىن جىلى جەرلەرى دە بولمادى.
جەرگىلىكتى ۇكىمەت جۇمىسسىزداردى قوعامدىق جۇمىسقا پايدالانۋ ارقىلى بۇل جاعدايدان شىعۋدىڭ جولىن تاپتى, بىراق ول جۇمىستار ماۋسىمدىق, قىسقا مەرزىمدىك بولاتىن.
1922-1923 جىلدارى قىستا اشىلعان ۋاقىتشا تۇنەيتىن باسپانالار قارجىنىڭ جوقتىعىنان جابىلىپ قالدى.
تىيىم سالىنعانىنا قاراماستان, قازاقتاردىڭ جيناقى مەكەندەگەن اۋداندارىنا رەسەيدەن شارۋا-كەلىمسەكتەردىڭ كەلۋى جالعاسا بەردى. سوندىقتان ورىن اۋىستىرۋلارعا تىيىم سالىنعاندىقتان, ەندى ەشكىمگە قايتا كوشىپ كەتۋگە جانە جەر تەلىمىن بەرۋگە كومەك كورسەتىلمەيتىندىگى تۋرالى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى.
1924 جىلعى اشتىق
اشتىقتىڭ جاڭا لەبى 1924 جىلدىڭ باسىندا قايتا سەزىلدى. اقمولا ۋەزدىك اتقارۋ كوميتەتى بۇل جاعداي تۋرالى بىردەن ورىنبوردى حاباردار ەتتى. مىسالى, 1924 جىلى 1 ساۋىردە اقمولا, وعان جاقىن ايماقتار مەن قازاقتار كوپ تۇراتىن قاراعاندى, نۇرا, زاحاروۆسك, اسان قايعى, سارىارقا, سارىسۋ, قورعالجىن بولىستارىندا اشارشىلىق ورىن الدى. اشارشىلىققا ۇشىراعان قازاقتار سانى 12 مىڭ شاماسىندا بولدى. ءجۇز شاقتى ولگەن ادام تىركەلدى. سول كەزدەردەگى مالىمەتتەردە: «اشتىققا ۇشىراعان كەلىمسەكتەر توپ-توبىمەن ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە كەلىپ كومەك سۇراۋدا» دەلىنگەن.
قازاق اۋىلدارىنا اشتىقتىڭ ناقتى دەڭگەيىن كوزبەن كورىپ كەلۋ ءۇشىن العازين, وماروۆ ءجانە بولعانباەۆ جىبەرىلەدى. ولار جەرگىلىكتى بايلاردان اشىققاندارعا قاراجات جيناي الاتىن بەدەلدى ادامدار بولۋعا ءتيىس بولدى. مىسالى, باعانالى اۋدانىندا قازاقتاردىڭ 50 پايىزى اشتىققا ۇشىرادى. ول جەرگە 2000 پۇت تۇقىم جىبەرىلدى.
الىنعان مالىمەتتەر بويىنشا اقمولا ۋەزىندەگى اشتىققا ۇشىراعاندار سانى 1924 جىلى 17 مامىردا 30 مىڭ ادامدى قۇرادى. گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى ولكەلىك ورتالىقتان بىرقاتار وڭتۇستىك اۋدانداردى اشتىققا ۇشىراعان ايماقتار دەپ تانۋدى سۇرادى. پەتروپاۆلوۆسكىدەن ارتىق قالعان استىق جىبەرىلدى. ونىڭ 70 پايىزى اقمولا قالاسى مەن اقمولا ۋەزىنە جىبەرىلدى. اقمولادان اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارداعى جاعدايدى انىقتاۋ ءۇشىن فيلينوۆ پەن جانعازين جىبەرىلدى. ال گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى ستارودۋبتسەۆ ورىنبور مەن ماسكەۋدەن قوسىمشا كومەك سۇراۋ ءۇشىن اتتانادى. ول 15000 سوم قايتارىمدى, پايىزسىز قارىز اقشا مەن ماسكەۋدەن اش بالالارعا كومەك رەتىندە بەرىلگەن 6000 سوم اكەلە الدى.
قوسىمشا تەكسەرىس بارىسىندا انىقتالعانداي, «اشارشىلىققا ۇشىراعانداردىڭ نەگىزگى كوپشىلىگى قازاقتار ەكەن. قازىرگى ۋاقىتتا ولاردىڭ قولىندا ەشتەڭە جوق». ەكى جۇزگە جۋىق قازاق بالالارى اسىراۋعا الىندى. وسىنداي تاسىلمەن كەڭەس وكىمەتى 1921-1922 جىلدارى جانە كەيىنگى بولعان اشارشىلىقتىڭ بەتىن تەز ارادا قايتارۋعا تىرىستى. وسىلايشا, كەڭەس وكىمەتى 1921-1922 جىلدارى اشارشىلىق پەن ونىڭ زارداپتارىمەن كۇرەستى.
ايتا كەتەر جايت, قازاقستاندا دا, اقمولا ۋەزىندە دە تۋرا 10 جىلدان كەيىن جاعداي قايتالاندى. بىراق بۇل جولى قانىشەر گولوششەكين مەن ونىڭ ورتالىقتان كەلگەن جاقتاستارىنىڭ قولدان جاساعان اشارشىلىق زۇلماتىنىڭ بەتىن قايتارۋ مۇمكىن بولمادى. 1931-1932 جىلدارداعى اشارشىلىقتان قازاق حالقىنىڭ 50 پايىزى جانە 200 مىڭعا جۋىق وزگە ەتنوس وكىلدەرى قىرىلدى.
زيابەك قابىلدينوۆ,
ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى
تاريح جانە ەتنولوگيا
ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى
