ەلباسىمىزدىڭ جاڭعىرۋ باستاماسى ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا, ول اداسۋعا باستايدى. بۇگىنگى سۇحباتتاسىپ وتىرعان وتستاۆكاداعى گەنەرال-مايور, ءالى دە ساپتاعى «ارداگەرلەر ۇيىمى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى ورتالىق كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بەكبولات مۇقىشەۆتىڭ بار ءومىرى اداسقانداردى قوعامعا كەرى قايتارۋعا جۇمسالىپ كەلدى. ارداقتى ارداگەر ءومىرىنىڭ 37 جىلىن ىشكى ىستەر ورگانىندا وتكىزسە, سودان كەيىنگى 18 جىلدا ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ قىم-قيعاش قىزمەتىندە ءجۇر.
– قىزمەت بارىسىندا بىرقاتار قىرقىنشى جىلعىلارمەن سىرلاس بوپ, ءومىر جولىنا ۇڭىلگەن ەدىك. ىشىندە وسالى جوق. قۇرىشتان قالانعانداي قايراتتى, قاي ىستە بولسا دا وزدەرى تىربانىپ, تالپىنىپ شىڭعا ورلەۋ, ومىرلىك ماقسات بولعانىن اڭعاردىم. وسىنىڭ سىرى نەدە؟
– ايتارى بار ما. ءبىز سۇرقيالى دا سۇم زاماننان امان قالعاندارمىز. ادام بوپ كەلگەن سوڭ ادام بوپ قالۋداعى باستى قاعيداتىمىز – ار, نامىس, جىگەر! وسى ۇشەۋى بويدا بولعاندا, ەلگە ادال قىزمەت ەتىپ, اۋلەتىنە قامقور بوپ, قانداي دا ءبىر جەتىستىككە جەتەسىڭ. ءسوز جوق, اكە مەن انانىڭ تاربيەسى دە قايراپ, سىناپ, كۇزەپ, جىگەر بەرىپ وتىراتىن. كوپ جاعداي وسىنداي تاربيەگە بايلانىستى. ەكى انا مەن ءبىر اكەدەن جالعىز بولساق تا, ءومىردىڭ ىستىق كورىگىنەن وتكەن ءوز باسىمنىڭ جاڭعىرىعىنىڭ گۋىلى قايراقتىڭ وتىنان كەم بولعان جوق.
– اۋىلدىڭ كەنشىسىنەن گەنەرال شەنىنە دەيىنگى بۇرالاڭ جولىن اڭگىمەلەپ بەرسەڭىز. كوزىقاراقتى جاستاردىڭ بىرەۋىنىڭ بولماسا, بىرەۋىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزار دەگەن وي دا جوق ەمەس.
– مەن وسى ءوڭىردىڭ ءتول تۋماسىمىن. 1940 جىلدىڭ 27 شىلدەسىندە ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ بەستوبە رۋدنيگىندە دۇنيەگە كەلدىم. وتباسىنىڭ 1932 جىلى وسىندا قونىس اۋدارۋىنىڭ سەبەبى – مۇندا جۇمىس بولدى, ارتەلدەر قۇرىلىپ, شاحتادان التىن شىعارىلدى. اكەي وسىندا جۇمىسىن باستاپ, كەيىن ارتەل باسشىسى بولدى. التىن قازباسىن ءوندىرۋدىڭ ەل ەكونوميكاسىنا پايداسى ايتپاسا دا ءمالىم. كەنت اشىلعان جىلدارى ءبىر مەتر عانا تەرەڭدىكتەن وندىرىلەتىن قازبا بۇگىندە 1000 مەترگە دەيىن قاشىپ كەتتى. اكەم باپان مۇقىش پەن ونىڭ بايبىشەسى دامەگوي قۇداسقىزى ەكەۋىنەن ومىرگە بەس-التى بالا كەلگەنىمەن, ءبارى تۋا سالا شەتىنەگەن. ومىردە قاراپ وتىرساڭ, سول ءبىر زاماندا جاس ءسابيدىڭ شەتىنەۋى ءجيى ورىن الدى. مەن – ەكى انانىڭ تەلقوزىسىمىن. 35-ءشى جىلدار بولسا كەرەك, جاس قىز, ىسمەر تىگىنشى بيعايشا الجانقىزى جۇمىس ىزدەپ وسىندا كەلەدى. كەيىن اكەم ەكەۋى ۇيلەنەدى. ونىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى. اكەمدە ۇرپاق جوق. سودان قيىن-قىستاۋدى باستان وتكەرە ءجۇرىپ, وكىنىشكە قاراي, 1948 جىلى 48 جاسىندا اكەم دۇنيەدەن وتەدى.
ءاۋ باستان قارا قازاندى بىرگە قايناتىپ جاتقان قوس انا مەنى «قاناتتىعا قاقتىرماي, تۇمسىقتىعا شوقتىرماي», وزدەرى تاربيەلەپ, ءوسىردى. نەگىزىندە تاربيەنىڭ ءبارىن ۇلكەن انام دامەگويدەن الدىم. ءوز انام بيعايشا تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن وكىمەت جۇمىسىندا بولدى. سوعىس جىلدارى سىقسيما كەروسين شامىمەن كۇپايكە, كۇرتەشە تىگىپ, مايدانعا جونەلتەدى. جاپوندىق تۇتقىنداردىڭ كۇشىمەن كومىر شىققان بوگەنبايدا تەتس ىسكە قوسىلىپ, جارىق كوزى سودان بەستوبە, جولىمبەتكە تارادى. انامدى باسقا دا, «انانى ءبىتىرىپ كەت, مىنانى ىستەپ كەت» دەپ كولحوز شارۋاسىنان بوساتپايدى. 1966 جىلى دامەگوي انامىزدى ارۋلاپ اقتىق ساپارعا جونەلتتىك. وندا مەن 36 جاستا ەدىم.
ءوز انام بيعايشا ومىرىنە ريزا بوپ, نەمەرە, شوبەرە ءسۇيىپ, 103 جاسىندا استانادا قايتىس بوپ, بەستوبەگە اكەيدىڭ قاسىنا اپارىپ جەرلەدىك.1958 جىلى ورتا مەكتەپتى ءتامامداعان سوڭ جاعدايدىڭ جوقتىعىنان ەلدە قالىپ, قارا جۇمىسقا, ارتەل بار, سوعان جەگىلدىك.
ەڭبەك جولىمنىڭ باسىندا دا, كەيىن دە جاقسى جاندارعا ءجيى جولىقتىم. ول جونىندە ءالى تالاي ورالاتىن بولامىن. سونىڭ ءبىرى – بەستوبەدەگى ەڭبەك جولىمدى جاڭا باستاعانداعى شاحتا باسقارۋشىسى ەۆگەني مازۋردىڭ قامقورلىعى. ول بۋىنى قاتپاعان مەنى جەردىڭ استىنا تۇسىرمەي, ۇستىندەگى جۇمىسقا قوستى. از دا بولسا تابىس تاۋىپ, تۇرمىس كوتەرىلىپ قالدى. جالاقىمدى تۇگەلدەي شەشەمنىڭ قولىنا اكەپ بەرەمىن. ساعان, «مەن جەتىممىن, مەن جاسپىن دەپ» بوزداپ وتىرساڭ, ەشكىم ەشتەڭە بەرمەيتىنى ءمالىم. «ادامنان سۇراعانشا, اللادان سۇرا» دەگەن دە بار. تۇپكى نەگىزى – جالقاۋ بولما, ەڭبەك ەت, جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىن.
«تالابى تاۋداي جاس» دەپ كوپ ۇزاماي كوزگە تۇسكەن بولارمىن, كەنىش كومسومول ۇيىمىنىڭ جولداماسىمەن ميليتسيا ورگانىنا قىزمەتكە جىبەردى. بۇل كەزدە قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن سىرتتاي بىتىرگەنمىن. زاڭ سالاسىنداعى قىم-قيات 37 جىلعا سوزىلعان قىزمەتىم ۋچاسكەلىك ۋاكىل, اعا ۋاكىل بوپ, ءبولىم جانە اۋداندىق, وبلىستىق ىشكى ىستەر ورگاندارىن باسقارىپ, ساتىلاپ كوتەرىلۋىممەن, ارى قاراي توقتاماي ورىلە بەردى. ەڭ اۋىر ۋچاسكە – قىلمىستى ىزدەستىرۋ بولىمدەرىندە ۇزاعىراق ءجۇردىم.
تالاي سىندارلى شاقتا سىر بەرمەسەم كەرەك, ابدەن سىناقتان ءوتىپ, تاجىريبە جيناقتاعان, ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىم اشىلعان دەدى مە ەكەن, لايىقتى كادر دەپ تاۋىپ, مەنى 1980 جىلى شورتاندى اۋداندىق ميليتسيا ءبولىمىنىڭ باستىعىنان ماسكەۋدەگى ىشكى ىستەر مينيسترلىگى اكادەمياسىنىڭ كۇندىزگى ەكىجىلدىق بولىمىنە وقۋعا جىبەردى. ودان سوڭ اقمولا وبلىستىق قىلمىستى ىزدەستىرۋ ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارلىعىنان مينيسترلىك جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان تورعاي وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسى باستىعىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارلىعىنا تاعايىندادى.
– ارينە, ورگانداعى سوقتىقپالى-سوقپاقتى جولدا ءومىر مەن ءولىم بەتپە-بەت كەلەتىن تۇستار از بولمايدى. ەستە قالعان ءبىر ساتتەردى ەسكە ءتۇسىرىپ كورسەڭىز.
– ارقالىقتا تورعاي وبلىسى 1988 جىلى ءبىرىنشى رەت جابىلعانعا دەيىن قىزمەت جاسادىم. سول كەزدە وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مەملەكەت قايراتكەرى ورازبەك قۋانىشەۆ بولاتىن. جارىقتىقتىڭ, ەستۋىمشە, تالاي ادامعا شاراپاتى ءتيدى. ونى ايتىپ وتىرعانىم مىنا سەبەپتەن.
1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ دۇربەلەڭى كىمدى شارپىمادى. ارقمپي-ءدىڭ ستۋدەنتتەرى مەن وقىتۋشىلارى توپ-توپ بوپ جالاۋلاتىپ-الاۋلاتىپ ۇدەرە كوتەرىلىپ كوشەگە شىعىپ كەتتى. مەن وقيعاعا وراي جەدەل قۇرىلعان شتابتى باسقاردىم. نە ىستەۋ كەرەك؟ ول كەزدە ىرگەدەگى دەرجاۆين قالاسىندا كەڭەستىك اسكەري پوليگون بار, ولاردىڭ جاساقتارى, ارنايى جاساقتالعان پوليتسيا ناريادى ءمۇلت كەتسە, لاپ بەرۋگە دايىن تۇر. جاستارعا ايتتىم, «سەندەر تەرەزە سىندىرىپ, بىرەۋدى جارالاپ, تەككە كۇيىپ كەتەسىڭدەر. ايتارلارىڭ بولسا, اشىق ايتىڭدار, تىڭدايىق». اقىرىنداپ ايتىپ, اۋپىرىمدەپ كوندىرىپ, قالاداعى ساياسي-اعارتۋ ۇيىنە كىرگىزدىك. ساباعا تۇسكەندەي بولدى. كەلەسى كۇنى وبكومنىڭ سپيتسىن دەگەن حاتشىسى ءۇش ارىپكە, «مىناۋ مۇقىشەۆتى بايقاڭدار, انالارعا جاقتاس» دەگەن ەمەۋىرىن تانىتادى. سودان نە كەرەك, ماعان «سەن اۋعانستانعا اتتاشەنىڭ كەڭەسشىسى بوپ باراسىڭ» دەپ جان-جاقتى تەكسەرىپ, ءجۇز پايىز دايىنداپ قويدى. ونى ەستىگەن انام مەن زايىبىم ۋ-شۋ بوپ, «سەن ودان امان كەلەسىڭ بە, جوق پا؟» دەپ جىلاپ جاتىر.
ويدا جوقتا و.قۋانىشەۆ شاقىردى. باردىم. بارىنەن حاباردار ەكەن. «نە ويىڭ بار؟» دەدى. «ويلاعاندا, ورازبەك سۇلتانۇلى, قان توگىلىپ جاتقان جەرگە سوقا باسىم بولسا ويلانباس ەدىم. شيەتتەي بالا-شاعا, قارت انام بار دەگەندەيىن…» ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى, رەتىن كەلتىرىپ مەنى قۇتقارىپ قالدى.كوپ ۇزاماي وبلىس تاراپ, باتىس قازاقستان وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىنا باستىق بولىپ تاعايىندالدىم.
– گەنەرال شەندى بەكبولات باپانۇلىنىڭ ەندىگى كاسىبي زەينەتكەرلىكتەن سوڭعى رەسپۋبليكالىق زەينەتكەرلەر ۇيىمىنداعى قىزمەتىنە اۋىسساق.
– ءيا, ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ جۇمىسىنا قالاي ارالاسا باستاعانىمدى قىسقاشا اڭگىمەلەي كەتەيىن. الدىمەن, ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارداگەرلەر
ۇيىمىنا كەلدىم. وندا ولار الماتىدا بولدى. كەيىن رەسپۋبليكالىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ ءتاي-ءتاي باسار تۇسىندا ماقتاي ساعديەۆ سەكىلدى بىلىكتى باسشىنىڭ قالاۋىمەن قاناتتاسا قىزمەت ەتتىم. جالپى ارداگەرلەرمەن جۇمىس جاساپ وتىرعانىما – 18 جىل. سودان بەرى سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرىنىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسىپ كەلەمىن.
– بۇرىندارى رەسپۋبليكالىق ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ بەدەلى وتە جوعارى بوپ, مازاسىز كۇي كەشىپ جاتۋشى ەدى. قازىرگى تاڭدا مامىراجاي تىنىشتىق, بىرىزدىلىك قالىپتاسقان ىسپەتتى. رەسپۋبليكالىق ۇيىم قاراپايىم ارداگەر باتىپ كىرە المايتىن توبەدەگى بۇلتقا اينالعان جوق پا؟ مۇنىڭ سەبەبىن نەدەن ىزدەۋگە بولادى؟
– جوق, ولاي ەمەس, راس, زامان وزگەردى, جاعداي تۇزەلدى. نەگە جوعارىعا سابىلۋشى ەدى؟ ارداگەرلەرگە زەينەتاقى ۋاقىتىندا تولەنبەي, ءتىپتى, جولداردى بەكىتىپ, ەرەۋىلدەتىپ تە كەتتى. وندا تۇرمىس تا, كوڭىل-كۇي احۋالى دا باسقاشا بولاتىن.
قازىر ەلىمىزدە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى تۇزەلە باستادى. بىزگە كەلەم دەۋشىلەرگە ەسىگىمىز ءاردايىم اشىق. جاقىندا ءبىر ۇلكەن اپاي كەلدى كومەك سۇراپ. اكەسى سوعىستا قايتىپ, قارالى حابارى عانا كەلەدى. «جەتىمىن جىلاتپاعان, جەسىرىن قاڭعىتپاعان ەلمىز» عوي. امەڭگەرلىك جولمەن ءبىر-ەكى بالامەن قالعان جەڭگەسىن ارتىڭدا قالعان ىنىسىنە قوسادى. كوپ ۇزاماي ول دا مايدانعا اتتانىپ, قارالى حابار كەلەدى. اعايىندىلاردىڭ سۇيەگى قالعان جەردىڭ تابىلۋىنا بايلانىستى سوعان بارىپ, ەلدەن ءبىر ۋىس توپىراق سالسام دەيدى. كومەك قاجەت. ەكى اكەنىڭ دە زيراتى ءبىر ماڭدا – پولشا مەن ۋكراينا شەكاراسىندا. سودان دەرەۋ ءبىر كاسىپكەردى شاقىرىپ, جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ ەك, ءبىر سوزگە كەلمەستەن جاڭاعى اناعا جاردەم بەردى. وسىنداي شارالاردىڭ ءبارىن ۇكىمەتتىڭ ەمەس, كاسىپكەرلەردىڭ كومەگىمەن شەشەمىز. ولارعا مىڭ العىس!
– ءوزىمىز قاتىسقان ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ وتىزجىلدىق سالتاناتتى جيىنىندا مەملەكەتتىك حاتشى گ.ابدىحالىقوۆا سىزگە «التىن بارىس» توسبەلگىسىن تاپسىردى. پاراقتاپ وتىرمىز, رەسپۋبليكالىق «قۇرمەت كىتابىنا» ەسىمىڭىز التىن ارىپپەن جازىلىپتى. قۇتتى بولسىن!«ايتپاسام ءجونىمدى ءوزىم, بىلەدى كىم» دەگەندەيىن, كوپ جايعا قانىقتىق. سىزگە قۇرمەتپەن قاراپ, جادىڭىزدىڭ مىقتىلىعىنا تاڭعالا وتىرىپ, ءار ءسوزىڭىزدى اماناتتاي ساقتاپ, شاما كەلگەنشە سول قالپىندا وقىرمانعا جەتكىزۋدى ءجون سانادىم.
– راحمەت!
– كۇن-ءتۇن قاتىپ, مۇز جاستانىپ, تۇزدە جۇرگەندە وتباسىڭدا جىلىلىق بولماسا, جارىڭىز قاس-قاباعىڭىزعا قاراماسا, كۇيىڭىز بولماس تا ەدى عوي…
– دۇرىس ايتاسىز. وتباسىنىڭ قولداۋى بولماسا قيىن عوي. قىزىلتۋ اۋدانىنداعى چاپاي اۋىلىنىڭ قىزى التىن ماقۇلقىزى ەكەۋمىز جاستايىمىزدان قوسىلدىق. قۋانىشتا دا, قيىندىقتا دا ماڭگى بىرگەمىز. ءتورت ۇل, ءبىر قىزىمىز بار. ءبارى دە استانادا. نەمەرەلەرىم ءوسىپ جاتىر.
– قۇداي بەرگەن ەكەن!
– ءتاۋبا!
– ادەتتە, سىزدەي ماماندىقتىڭ يەسىن سوزگە جوق, قاتاڭ بۇيرىق بەرۋشى, ءوزى دە سۋىق, ءسوزى دە سۋىق ادام دەپ تانۋشى ەدىك. ونەرگە, ادەبيەتكە قالاي قارايسىز؟
– وتە جاقسى قارايمىن. كەزىندە م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىن بىرنەشە رەت وقىپ شىقتىم. دومبىرامەن ءان سالعاندى ۇناتامىن. فاريزا حانىمنىڭ تەرەڭ مازمۇندى ولەڭدەرىن ءوز «رەپەرتۋارىما» ەنگىزگەنمىن. قولدان كەلسە, «سەگىز قىرلى, ءبىر سىرلى» بولعانعا نە جەتسىن.
– ۇزاق جىلدارعى قىزمەتىڭىزدە ىشكى ىستەر ورگانىندا بولسىن, قازىرگى ارداگەرلەر ۇيىمىندا بولسىن ەڭبەگىڭىز جانىپ كەلەدى. الداعى ۋاقىتتا دا ابىرويىڭىز اسىپ, مەرەيىڭىز وسە بەرسىن.
مايرا شوكەن, قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
