تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن قازاق راديوسىنىڭ 100 جىلدىق تورقالى تويىنا وراي قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى, «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى, ونداعان كىتاپتىڭ اۆتورى, بەلگىلى جۋرناليست عاليا بالتابايدى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
– عاليا قۇسايىنقىزى, راديوجۋرناليستيكاعا كەلۋىڭىزگە نە سەبەپ بولدى؟ جالپى بۇل سالادا قانشا جىل قىزمەت اتقاردىڭىز؟
– بىردە مەكتەپكە بەلگىلى اقىن, جۋرناليست مۇباراك جامانبالينوۆ اعاي كەلىپ, وقۋشىلارعا شىعارما جازعىزدى. تاقىرىبى – «قازاق ەلى». جازۋعا بەيىمى بار بالالاردى تاڭداپ الۋ ماقساتىندا كەلگەن عوي. سوڭىندا حاميدا قاپياتوۆا ەكەۋمىزدىڭ جازعان شىعارمامىزدى سىنىپ الدىندا وقىپ بەردى. «سەندەردىڭ جۋرناليستيكاعا بەيىمدەرىڭ بار ەكەن» دەپ, ءبىزدى جىگەرلەندىرىپ قويدى.
سودان مەن وبلىستىق «قىزىل تۋ» گازەتىنە مەكتەبىم جايلى ءجيى-ءجيى ماقالا جازىپ تۇردىم. مەكتەپتى بىتىرگەسىن الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم.
ال قازاق راديوسىنىڭ جانىما جاقىن سانالاتىن سەبەبى, ورتا مەكتەپتى تامامداعان سوڭ, قىزمەتىمدى ءدال وسى قازاق راديوسىنىڭ الماتىداعى ستۋدياسىنان باستادىم. جالپى تەلەراديو سالاسىندا 42 جىل جۇمىس ىستەدىم.
– كەزىندە الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە كوبىرەك قالام تەربەگەنىڭىز ءمالىم. قازاق راديوسىنىڭ پاۆلودار وبلىسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ جۇرگەن كەزىڭىزدە 20-دان استام قاريانىڭ باسپانالى بولۋىنا كومەگىڭىز ءتيىپتى. تۋعان جەرىڭىزگە سىڭىرگەن تاعى قانداي ەڭبەكتەرىڭىز بار؟
– تۇرعىن ءۇي پروبلەماسىن كوپ كوتەرگەن ءجۋرناليستىڭ ءبىرىمىن. «تۇرعىن ءۇي-91» حابارىن جۇرگىزدىم. سول جىلدارى ءتىپتى ءبىر ايدىڭ ىشىندە بىرنەشە ادام باسپاناعا يە بولدى.
اۋىلعا تاعى بىردە ات باسىن بۇرعانىمدا تۇرعىندار بالاباقشانىڭ جوقتىعىن ايتتى. راديونىڭ ارالاسۋىمەن بۇل ماسەلە دە شەشىلدى. كوماروۆ اتالىپ كەلگەن تۋعان اۋىلىمنىڭ اققايىڭ دەپ وزگەرتىلۋىنە, سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ كىتاپحاناسىنىڭ جاڭا عيماراتقا قونىس اۋدارۋىنا, وبلىستىق بالالار اۋرۋحاناسىنىڭ سالىنۋىنا, مارقۇم بيكەن ءدۇرمانوۆا ەكەۋمىز قالاداعى بۇحار جىراۋ اتىنداعى مۋزەي-ۇيىنە قول جەتكىزۋگە بارىنشا اتسالىسقانىمىز راس.
اسىرەسە پاۆلودارداعى وبلىستىق اۋرۋحانانىڭ مۇشكىل ءحالىن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. بىردە ول تۋرالى تەلەوپەراتورمەن بىرگە حابار ازىرلەۋ ءۇشىن بارعاندا ەسكى عيماراتتىڭ توبەسى تولەگەن احمەتوۆ ەكەۋمىزدىڭ الدىمىزعا وپىرىلىپ ءتۇستى. ءبىزدى ءبىر قۇداي ساقتادى. سول جاعدايدى كورگەندە كۇيىنىپ كەتتىم. اسىرەسە سونداي قاۋىپتى ورتالىقتا ەم الىپ جاتقان بالالاردىڭ تاعدىرىنا قاتتى الاڭدادىم. وسىنىڭ ءبارىن كامەراعا ءتۇسىرىپ, رەپورتەرگە جازىپ, ستۋدياعا الىپ كەلدىم. حابار وتە تەز دايىندالدى. ول ۋاقىتتا مۇنداي سوراقىلىقتار ەفيردەن اشىق ايتىلىپ, جاريالانا بەرمەيتىن. بىراق سول كۇنى كەشكى تەلەجاڭالىقتاردان سيۋجەتىمدى كورسەتىپ جىبەردىم جانە ول راديودان دا بەرىلدى. ەرتەسىنە مەنىڭ ماتەريالدارىمدى پاۆلودار وبلىستىق پارتيا كوميتەتى سۇراتىپ, ارنايى بيۋرودا قارالىپ, ناتيجەسىندە وبلىستا جاڭا بالالار اۋرۋحاناسى سالىنادى دەپ شەشىم قابىلداندى. كەلەسى جىلى اۋرۋحانا سالىندى.
– ەكىباستۇز قالاسىندا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولعان ەكەنسىز. وسىنىڭ قالاي جۇزەگە اسىرىلعانىن ايتىپ بەرىڭىزشى.
– ەكىباستۇز قالاسىندا 1986 جىلى ءبىر عانا قازاق مەكتەبى بولاتىن. 1-سىنىپ وقۋشىلارى جۋىناتىن, ال 7-سىنىپتاعىلار بۇرىنعى اجەتحانانىڭ ورنىندا اشىلعان بولمەدە وقىتىلىپ جاتتى. سونى مەن ءوز كوزىممەن كوردىم. نامىسىما قاتتى ءتيدى. ءوز جەرىمىزدە تۇرىپ, قازاق سىنىبىنا جاعداي جاساي الماعانىمىزعا قاتتى كۇيىندىم. سودان راديو مەن تەلەۆيدەنيەگە بۇل تۋرالى ارنايى حابار دايىندادىم. وبلىستان بۇل حابارلارىم وتپەي قالدى. دايىن حابارلاردى باسشىلاردىڭ رۇقساتىنسىز, بىردەن الماتىنىڭ تەلەراديوكوميتەتىنە جولدادىم. مۇنى تىڭداپ كورگەن ساعات اشىمباەۆتىڭ: «ءوز ەلىمىزدە وتىرىپ, قازاق بالالارى نەگە اجەتحانا بولعان ورىندا ءبىلىم الۋى ءتيىس؟» دەگەن اڭگىمەسىن پاۆلودارلىق ديكتور قارلىعاش جاكەتاەۆا ءوز قۇلاعىمەن ەستىپتى. كەيىن وسى جايدى بىزگە ايتىپ كەلدى.
سول حابار ىلە-شالا رەسپۋبليكالىق ەفيردەن بەرىلىپ, تەلەارنادان كورسەتىلدى. سودان مەنى قۋدالاۋ باستالدى. مەنى ۇلتشىل, ەكسترەميست, «فالسيفيكاتسيا فاكتوۆ» دەپ ايىپتاعان ماقالالار جاريالاندى. ونى باسقان 40 مىڭ وقىرمانى بار الگى باسىلىمنىڭ ادامدارى ەكىگە ءبولىندى. سول ەكى ارادا جاڭاعى باسىلىمنىڭ باسشىسى جوعارعى كەڭەسكە داپۋتاتتىققا كانديدات بولىپ ۇسىنىلىپ, الماتىدا وتەتىن جۋرناليستەردىڭ كونفەرەنتسياسىنا باراتىن بولدى.
مەنىڭ اتىما كىر كەلتىرگەن باسىلىم باسشىسىنىڭ بەتپەردەسىن اشۋ ءۇشىن مەن دە الماتىعا جول ءجۇرىپ كەتتىم. الدىمەن «سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنىڭ باس رەداكتورى شەرحان مۇرتازانىڭ قابىلداۋىندا بولدىم. شەراعا مەنى ورتالىق كوميتەتتىڭ ناسيحات بولىمىندەگى كامالباي ماردانوۆقا جىبەردى. ءابىش كەكىلباەۆپەن جولىقتىردى. سودان كونفەرەنتسياعا دەلەگات بولماسام دا مەن جۋرناليستەردىڭ كونفەرەنتسياسىنا قاتىساتىن بولدىم. ەرتەڭىنە جۋرناليستەردىڭ كونفەرەنتسياسىنا كەلسەم, جاڭاعى گازەتتى روتوپرينتكە كوبەيتىپ, بارلىق دەلەگاتتىڭ الدىنا قويىپ ۇلگەرىپتى. بۇكىل رەسپۋبليكادان جينالعان جۋرناليستەر مەن جايلى جازىلعان ماقالانى وقىپ وتىر. كونفەرەنتسيادا 8-ءشى بولىپ مەن سويلەدىم. ىزاعا بۋلىعىپ كەلگەن مەن ەكى تىلدە سايرادىم: «دەپۋتاتتىققا كانديدات پاۆەل ونوپريەنكو جۋرناليست رەتىندە مەنى قولداۋدىڭ ورنىنا, ءوز گازەتى ارقىلى جازعىرىپ, «ەكسترەميست» دەگەن ايىپ تاعىپ وتىر. ول حالىق قالاۋلىسى بولۋعا لايىق ادام ەمەس» دەدىم. زال دۋ قول شاپالاقتادى.
وسى جەردە شەرحان مۇرتازا اعامىز: «سەن قالاي عانا ەكىباستۇزدا قازاق گازەتىن شىعارۋعا كومەكتەسەم دەيسىڭ؟ ەكونوميكاسى شارىقتاپ تۇرعان اتاقتى ەكىباستۇزدا ءبىر عانا قازاق مەكتەبى بار, بالالار جايدىڭ تاپشىلىعىنان اجەتحانادان كلاسس جاساپ وقىتىلىپ جاتىر دەپ ارىپتەسىڭ بالتاباي حانىم پروبلەما كوتەرىپ جاتسا, سەن ءوز گازەتىڭ ارقىلى ونى «ەكسترەميست» دەپ ايىپتايسىڭ» دەپ گازەت باسشىسىن ءوز ورنىنا قويدى. ءسويتىپ مەن الماتىدان جەڭىسپەن ورالدىم. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان پاۆلودارعا جۋرناليستەر كەلىپ, ارنايى حابار دايىندادى, ولاردىڭ دا كومەگى ءتيدى. سونداعى تىلەۋلەس, جاناشىر بولعان بارلىق ارىپتەستەرىمە العىسىم شەكسىز. مىنە, سودان كوپ ۋاقىت وتپەي ەكىباستۇزدا ەكى بىردەي قازاق مەكتەبى اشىلدى. سول مەكتەپتەردى اشۋعا ارنايى ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاتىسىپ, قىزىل لەنتانى كەسىپ جاتقاندا, كوزىمە ەرىكسىز جاس ءۇيىرىلدى. قۋانىشتىڭ كوز جاسى ۇمىتىلمايدى.
– «قازاق تەاترى ورتەنسە دە, ونەرى ورتەنگەن جوق» دەگەن سىني ماقالاڭىز دا قازاق ساحنا ونەرىنىڭ قايتا جاندانۋىنا تۇرتكى بولعان جوق پا؟!
– سوعىس جىلدارى پاۆلودارداعى قازاق تەاترى ورتەنىپ كەتىپتى. ول جايىندا ەل اراسىندا ءارتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمە تاراعان. بىرەۋلەر ادەيى, قاساقانا ورتەلگەن دەگەندى العا تارتادى. قالاي بولعان كۇندە دە ايتەۋىر پاۆلودارعا قازاق تەاترىنىڭ كەرەكتىگى باسى اشىق ماسەلە ەدى. بۇل تۋرالى دا تەلەراديوحابارىن ازىرلەدىم. ناتيجەسىندە ءبىر جىلدان سوڭ, پاۆلوداردا قازاق تەاترى بوي كوتەردى.
قاندى قاراقشى ەرماكتىڭ ەسكەرتكىشى مەن ءبىر قالانىڭ اتىن وزگەرتۋگە بايلانىستى قانشاما سىن حابارلارىم بۇگىندە تاريحتىڭ ەنشىسىنە ەندى. مارقۇم شەرحان مۇرتازا اعا: «قاراقشى ەرماكتىڭ ەسكەرتكىشىن الىپ تاستاۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ وتىرعان ءجۋرناليستىڭ دە, وسى حاباردا سويلەپ تۇرعان ادامنىڭ دا جۇرەگىنىڭ تۇگى بار ەكەن» دەپ ريزا بولىپتى. شىنىندا دا, كەڭەستەر وداعىنىڭ دۇركىرەپ تۇرعان تۇسىندا مۇنداي ماسەلەنى كوتەرۋ ەرلىكپەن بارا-بار ەدى.
– تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى ءبىراز مەكەمەلەر جابىلىپ, قازاق راديوسىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعانداي ەدى. بۇل تىعىرىقتان قالاي شىقتىڭىزدار؟
– مەملەكەت بارلىق مەكەمەگە قاراجات تاۋىپ بەرە المايتىن الماعايىپ زاماندى باستان كەشتىك. بىراق قالاي بولعاندا دا سول ۋاقىتتاعى قازاق راديوسىنىڭ باسشىلىعى مەن ۇجىمنىڭ العا قويعان ماقساتى ءبىزدى بۇل تىعىرىقتان سۇرىندىرمەي الىپ شىقتى. سول جولدا تاۋەكەلگە بەل بۋعا تۋرا كەلدى. مەنىڭ استاناداعى فيليالدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىم. بارلىق وبلىستاعى مەنشىكتى تىلشىلەر قىسقارتىلىپ, وبلىستىق راديولار جابىلىپ جاتقان كەز. ءتىپتى «شالقار» راديوسى دا جابىلىپ قالدى. مەن قاتارداعى ءتىلشىمىن. سوندا دا راديونى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن دەپۋتاتتارعا شىعىپ, سول جايىندا ماسەلە كوتەرىپ, حابار جاسادىم. بىراق ول حابار ەفيردەن بەرىلمەدى. دەگەنمەن وسى ماسەلەنىڭ دەپۋتاتتىق مىنبەردە كوتەرىلۋىن سۇراپ, سول كەزدەگى دەپۋتاتتار فاريزا وڭعارسىنوۆا مەن ءورازالى سابدەنوۆكە شىقتىم. ولار ءبىزدى قولدادى. ءتىپتى وبلىستاردان دا قولداۋ حاتتار ۇيىمداستىردىق. سودان ول ماسەلە جوعارى جاقتا بىرنەشە مارتە كوتەرىلىپ, راديو باسشىلىعىنىڭ بەلسەندىلىگى ناتيجەسىندە قازاق راديوسى ساقتالىپ قالدى.
پاۆلودار وبلىستىق راديوسىن ساقتاپ قالۋ جولىندا دا ءبىراز تەر توككەن جايىم بار. وبلىستىق راديوعا باسشى بولىپ كەلسەم, راديودا كوك تيىن اقشا جوق, 4-5 قىزمەتكەر مەن نەسيەگە العان ەسكى ۆولگا عانا بار. قۇجات وبلىستىق تەلەارنا مەن راديو بولىنگەن كەزدە تەلەارنانىڭ ەنشىسىندە قالعان كورىنەدى. راديودا ءجونى دۇرىس تەحنيكالىق قۇرال-جابدىقتار جوق. سودان ءمان-جايدى تۇسىنگەن سوڭ كوپ توسىلمادىم. ءبىرىنشى كەزەكتە سول كەزدەگى وبلىس اكىمى دانيال احمەتوۆكە كىرىپ, قاراجات ءبولۋدى سۇرادىم. باسقا دا قاجەتتىلىكتەرگە جەكە قولداۋشىلار ىزدەدىم. ءبىرىنشى جىلى راديو جيىلىكتى تەندەر ارقىلى پاۆلودار قالاسىنا, سوسىن وبلىستىڭ بارلىق اۋداندارىنا, ال ءۇشىنشى جىلى وبلىستىڭ بۇكىل اۋىلدارىنا جەڭىپ الدىق. ءسويتىپ شارۋامىز العا باسىپ, قيىندىقتى ارتقا تاستادىق. بۇگىندە وسى راديو كۇللى وبلىس اۋماعىنىڭ 94 پايىزىن قامتيدى. سول كەزدە وڭىردەن ساقتالىپ قالعان جالعىز وبلىستىق راديو ءبىزبىز. ءۇش جىل قاتارىنان قازاق راديوسى مەن پاۆلودار وبلىستىق راديوسىنان رەسپۋبليكالىق اقىندار ءمۇشايراسىن ۇيىمداستىرۋعا ۇيىتقى بولدىق.
قاي قيىندىقتى دا كۇرەسكەرلىك پەن قايسارلىق جەڭىپ شىعادى. ال جۋرناليسكە قانداي قاسيەت كەرەك دەگەنگە كەلسەك, ول حالىققا ءاردايىم جاقىن ءجۇرىپ, ادالدىقتى تۋ ەتۋى كەرەك. ەلدىڭ مۇڭىن, حالىقتىڭ جوعىن جوقتاۋى كەرەك, كوپ ىزدەنۋى كەرەك.
ەلدىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن شەشۋگە اتسالىسپاعان ءجۋرناليستى ءوز باسىم تۇسىنبەيمىن. سوسىن شىنشىلدىق قاجەت. بولعان وقيعانى ءدال ۋاقىتىندا, ناقتى دالەلدەرمەن كوپشىلىككە جەتكىزۋ ءوز الدىنا, سونىمەن قاتار جۋرناليست حالىقتىڭ ادامى ەكەنىن ۇمىتپاۋى ءلازىم. ول – اينالاسىندا بولىپ جاتقان كەمشىلىكتەرگە كوز جۇمىپ قاراپ وتىرا المايتىن ادام.
– ومىرلىك ۇستانىمىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.
– ءومىر ءسۇرۋدىڭ ەكى ءتۇرلى جولى بار. ءبىرى – تەك كۇندەلىكتى بولىپ جاتقان تىرشىلىگىڭە ءدان ريزا قالپىڭدا قالا بەرۋ, ال ەكىنشىسى – سوڭىما جاقسى ءسوز, ىزگىلىكتى ءىز قالدىرسام دەگەن ماقساتتاعى عۇمىر. سانالى جان باقىتتى ەشقاشان دۇنيەلىك بايلىققا بالامايدى. ومىرىمدە ارتىق اقشا جيناپ, بايلىققا قىزىققان ەمەسپىن. قاراپايىم عانا ءۇيىم بار, بالالارىم دا كوز مايىن تاۋىسىپ, ادال ەڭبەكپەن ەسەيدى. باسشىلىق قىزمەتتە جۇرگەن كەزىمدە جۋرناليستەردى قابىلەت-قارىمىنا قاراپ قىزمەتكە الدىم. ادالدىق ۇستانىمىنان اينىمادىم. بەكەر شاشىلىپ جاتقان بايلىعىمىز جوق دەگەنىمىزبەن, رۋحاني قازىنامىز كول-كوسىر. ەڭ باستىسى, قايدا جۇرسەم دە, تۋعان جەرىمنەن الىستاپ كەتپەدىم. ونىڭ ۇزىلگەن ءبىر ساباق ءجىبىن كورسەم, سونىسىن جالعاۋعا تىرىستىم. مايدانگەر جەرلەسىم احمەتۋالي اقساقال: «ەلىڭە قىزمەت ەتىپ, تۋعان جەرىڭە تۋىڭدى تىك» دەپ تىلەك ايتىپ ەدى. وسى اماناتقا بارىنشا ادال بولۋعا تىرىسىپ باقتىم. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ نىعايۋىنا ءبىر كىسىدەي ۇلەسىمدى قوستىم.
اڭگىمەلەسكەن قاراشاش توقسانباي
