اعا

قازاق حالقىندا اتام زامانىنان دانىشپاندىق ويىمەن, شىتىرمان ساتتەردەدە شىرقىراتىپ شىندىقتى ايتاتىن مىنەزىمەن حاندى دا, حالىقتىدا, تەنتەك پەن تەلىنى دە قاتىقتاي ۇيىتىپ,سوڭىنا ەرتەتىن قاريالار بولعان. ولاردى حالىق «ەل اعاسى» دەپ اساقۇرمەتپەن اتاعان.

ۇرپاقتار سول قاريالاردىڭ جازىلماي-اق حالىق جادىندا جاتالىپ قالعانسوزدەرىن بۇگىندە ماقال-ماتەل دەپ ايتىپ ءجۇر.

جالپى, ءار اۋىل, ءار ەلدە «ول كىسى نە ايتار ەكەن» دەپ, ۇلكەن-كىشى قۇلاقتۇرەتىن وسىنداي اعالار بولعانى ابزال.ولار, ارينە, ءالى دە بىرەن-ساران بار, تەك≪بۇلارعا نە جوق – اسارىن اساپ, جاسارىنجاسادى ەمەس پە≫ دەيتىن بەلسەندى بىلگىشتەردىڭ ەلەمەيتىندەرى بولماسا.بۇگىنگى جاس اكىم-قارالار ≪نە ىستەيمىز, قارا حالىقتىڭ جاعدايىن جاساپ, قايتسەك كوڭىلىنەن شىعامىز≫ دەپ اعالارمەن اقىلداسىپ, پىكىر-الىسىپ وتىراتىن بابالار ءداستۇرىن ومىرگە قايتا اكەلسە, باسشىلىقتاعى بالا-باجىر ء≪وزىم بىلەمگە≫ جول بەرىلمەس ەدى.كەيبىرەۋلەر بۇل پىكىرلەردى ≪ەسكىزاماندى اڭساۋ≫ دەپ جاقتىرمايقابىلداۋى مۇمكىن. ال, شىن مانىندەوركەنيەتتى باتىس ەلدەرى نەمەسە مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى قۇرلىق تۇرعىندارىنىڭ ≪دەموكراتيا≫ دەپ جۇرگەندەرىن ءبىزدىڭ دالانىڭ جۋسان ءيىس قاريالارى كولۋمب ساياحاتقا شىقپاس بۇرىن قالىپتاستىرىپ قويعان.≪كەڭەسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس≫دەيتىن قازاق ەلىندە ەشقاشان ەلدىك ماسەلەنى جەكە ادام شەشپەگەن. ەندەشە ناعىز دەموكراتيا دەگەن سول ەمەس پە!

مەملەكەتىمىز تاۋەلسىزدىك تۋىن جەلبىرەتىپ,الەمگە ءماشھۇر بولعان بۇگىنگى زاماندا ەل اراسىندا اعا اتانار مىرزاتاي جولداسبەكوۆ, كەنجەعالي ساعاديەۆ, ءابىش كەكىلباەۆ سەكىلدى ازاماتتار, قۇدايعا شۇكىر, بارشىلىق.ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان زامانىمىزدىڭ ابىزى مىرزاتاي اعامىزدى مەن العاش رەت ول كىسى ءبىلىم ءمينيسترى كەزىندە كورگەن ەدىم. سول كەزدەگى استانامىز الماتىدا №12 قازاق ورتا مەكتەبى, سوسىن, رەسپۋبليكانىڭ ءار ايماعىنداعى مالشىلاردىڭ بالالارى وقيتىن №2 مەكتەپ-ينتەرنات قانا بار ەدى. قازاقتار بالالارىن قازاق مەكتەبىنە بەرگىسى كەلگەنمەن, الگى ەكى وقۋ ورنىاۋزى-مۇرنىنان شىققان, باسقا بارارجەر, باسار تاۋ جوق. بالالارىمىز ءبىر كلاسستا وقيتىن ءادي ءشارىپوۆ, شوناسماحانۇلى سەكىلدى اعالار كەڭەسەكەلىپ: ≪مينيسترگە فاريزا بارسىن,جاعدايدى تۇسىندىرسىن≫, – دەپ شەشىستى.بۇل كۇندە مينيسترلەرگە, اكىمدەرگەكىرۋ دەگەن قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن وتكەندەي ء(ازىر ءوزىمىز بارىپ كورگەنىمىزجوق, ايتۋشىلار سولاي دەسەدى) قيىن عوي. پالەندەي شەن-شەكپەنىم جوق,≪بالالار گازەتىنىڭ رەداكتورى عوي≫دەپ شىكىرەيمەي, مينيستر ورنىنانتۇرىپ قارسى الدى. سۇڭعاق بويلى, ماڭدايى جارقىراعان, ەرتە دۇنيە تاريحىنداعى گرەك قۇدايلارىنا ۇقساعان قىر مۇرىندى سۇلۋ كىسىنىڭ الدىنا جاسقانىڭقىراپ كىرگەنىممەن, جانارىنان شاشىراعان مەيىرىمدى كورگەسىن جۇرەگىم ورنىنا ءتۇستى.

≪باسقا قازاق مەكتەبىن اشتىرامىن≫دەمەگەنمەن, №12 مەكتەپتى كەڭەيتۋگە,ءسويتىپ, بالا سانىن وسىرۋگە كومەكتەسەتىنىنايتىپ, مينيستر شىن ىقىلاسپەنشىعارىپ سالعان كۇنى كەشەگىدەي كوز الدىمدا.

الماتىدان جىراقتا وقىعاسىن استانانىڭ اتىشۋلى ۋنيۆەرسيتەتىندە اۋىزدانعانداردان ءبىر ساتى تومەن تۇرعانداي سەزىنەتىنمىن. ≪تالدىقورعاندا پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا مىرزاتايجولداسبەكوۆ دەگەن رەكتور بار,ۇلتجاندى عاجاپ ازامات≫ دەگەندى بۇرىن ەستيتىنبىز. سول عاجاپ ادامنىڭ ءبىلىم ءمينيسترى بولىپ كەلگەنىنە قۋانعاندار ادەبيەت ماڭىنداعى ۇلكەن-كىشىلەردىڭ اراسىندا كوپ ەدى. سولكەزدەسۋدەن كەيىن مىرزاتاي اعامىزدىڭەڭبەكتەرىنە دەن قوياتىن بولدىم.

ول جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ جۇرگەندە-اق تۇركى حالقىنىڭ, ونىڭ ىشىندە قازاق ۇلتىنىڭ جەر بەتىندە نە زاماننان ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىن دالەلدەۋدى ماقسات ەتكەن ەكەن. ورحون-ەنيسەي جازۋلارىنا ءۇڭىلۋىنىڭ سەبەبى دە سوندىقتان بولسا كەرەك.

ء≪بارى مەنىڭ عانا ەڭبەگىم≫ دەمەي,وسى جولعا تۇسكەن كەيىنگىلەردى قولداپ-قورعاشتاپ, ولاردى ناسيحاتتاۋعا اعامىزدىڭ پەيىل كەڭدىگى جەتتى.

قولىنا قالام العان قارشاداي كەزىنەن ەلدىڭ بىرلىگى, ازاماتتارىمىزدىڭ تاتۋلىعى,ۇرپاقتاردىڭ ءبىلىم مەن ونەرگە ۇمتىلىسى ۇلت عۇمىرىن ۇزارتاتىن نەگىزگى تىرەك ەكەنىن مىرزاتاي اعامىز جازۋداي جازىپ, ايتۋداي ايتىپ كەلەدى.تارىداي شاشىلىپ, جەر شارىنىڭ ءار ايماعىن مەكەن ەتۋگە ماجبۇربولعان ۇلتىمىز وكىلدەرىن اتامەكەن تورىنە جيىپ, قازاقتاردىڭ العاشقى قۇرىلتايىن وتكىزۋ يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ دا ەل باسشىلىعىندا جۇرگەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ ەنشىسىنە ءتيىپ ەدى. كەيىن ەلباسىنىڭ قولداۋشىسى بولىپ, تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن نىعايتۋعا اتسالىسقان جاستاردى مىرزەكەڭ ماڭايىنا توپتاستىرىپ, ۇلاعاتتى ۇستاز بولدى, كىسى تانيتىن قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا تالاي ازاماتتاردى تاربيەلەدى.

ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن ۇران ەتىپ, ۇلتىمىزدىڭ ەركىندىگىن اڭساعان, ءسويتىپ, ۇلتتىق يدەيانىڭ قۇرباندىعى بولعان,اقتاڭداق جىلدارداعى الاش باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرىن ۇرپاقتارعا تانىمال ەتۋگە اتسالىسقان, كەيىن ساياساتتىڭ سارى الا قىلىشى تۋراپ تاستاعان سالت-داستۇرلەرىنە قان جۇگىرتىپ, جانبىتىرۋگە جانىن سالعان ازاماتتاردىڭ باسىندا وسى اعامىز جۇرگەنىن بۇل كۇندە بىرەۋ ءبىلىپ, بىرەۋ بىلمەۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى, ءبىز تاريحىمىزعا كوز سالمايتىن, كەزىندە كىمنىڭ كىم بولعانىن ەسكەرۋگە سالاق حالىقپىز.ءتىلى بولەك, ءدىنى بولەك بىرەۋ كەلسە,ءسۇرىنىپ-جىعىلىپ ولارعا تاعزىم ەتۋگە بارمىز, ≪اۋىلداعىنىڭ اۋزى ساسىق≫دەپ ءوزىمىزدىڭ داناگوي دانىشپاندارىمىزدى ىسىرىپ تاستايمىز.

ءبىزدىڭ تاعى ءبىر قاسىرەتىمىز, بىرەۋلەردىڭ پىكىرىمەن ادام تاعدىرىن شەشۋگە دايىن تۇرامىز. مىسالى, جولداسبەكوۆ گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نەگىزىن قالاپ, ارقا مەن شىعىستان, باتىس پەن تۇستىكتەن ≪وسى قالايى جوق≫ عىلىم ساڭلاقتارىن ەل استاناسىنا جينادى. ءتىپتى, كەزىندە قىتاي اسىپ كەتكەن قانداستارىمىزدىڭ كوزى اشىق دەگەن ءۇرىم-بۇتاعىنا دەيىن ۋنيۆەرسيتەتتەن ورىن بەردى.

ء≪بىلىم مەن ونەر قاتار جۇرسە عانا,ەلدىڭ مەرەيىن تانىتادى≫ دەپ تاعى داجان-جاقتان ونەرلى جاستاردى اكەلدى. ولاردىڭ باس-باسىنا استانادان باسپانا الىپ بەرەم دەپ تالاي بوساعانى اتتادى.

وكىنىشكە قاراي, بىرەۋلەردىڭ جالاسىمەن ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنەن كەتكەنى كوكىرەك كوزى اشىق زيالى جاس-كارىنىڭ كوڭىلىنە مۇڭ, قاباعىنا كىربىڭ ءتۇسىردى. كەيدە ادامنىڭ ءومىر بويعى ادالدىعى, ەتكەن ەڭبەگى باعالانباي, كورە الماعانداردىڭ بىلاپىت سوزىمەن تاعدىرى تالقىعا تۇسكەندە ء≪اي, بۇلارىڭ دۇرىس ەمەس قوي!≫ دەۋگە جارامايمىز. وسىندايدا جالاشىلدارعا قولداناتىن جازانىڭ جوقتىعى وكىنىشتى.

ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن ادامدار بولادى. ولار قانداي سايدا تۇرسا دا,حالىققا تاۋدىڭ باسىندا وتىرعاندار مەن قاتار وتىرعانداي كورىنەدى. ءبىزدىڭ مىرزاتاي اعامىز – وسىنداي تۇلعا.

مۇنداي ادامداردى قوعام قاي جەرگە لاقتىرىپ تاستاسا دا, ولار اركىمگە كىنا تاعىپ, ىزا مەن كەككە بۋلىعىپ, وركوكىرەكتىكتىڭ زارىمەن ۋلانبايدى. كەرىسىنشە, ايتەۋىر وزىنە جۇمىس تاۋىپ,جۇرگەن ورتاسىنا ادامگەرشىلىكتىڭ شۋاعىن شاشىپ جۇرەدى.

ءبىزدىڭ مىرزاتاي اعامىز – ءدال وسىنداي ادام. بۇرىن استانادا پرەزيدەنتتىڭ مادەنيەت ورتالىعى دەگەندى سىرتىنان كورگەنىمىز بولماسا, ىشىندە نە بولىپ جاتقانىن, نەمەن اينالىساتىنىن بىلمەيتىن ەدىك.

جولداسبەكوۆ سول ورتالىققا باسشى بولىپ تاعايىندالىپ كەلگەسىن ول جەر شىن مانىندەگى رۋحاني ورتالىققا اينالدى: حالىق تەاترلارعا ەمەس, سول ورتالىققا ءجيى جينالاتىن بولدى.

جان-جاقتان كەرەمەت انشىلەر مەن جىراۋلار, تەرمەشىلەر مەن كۇيشىلەر شاقىرىلدى. حالىق تەاترى, تاريحىمىزدىڭ جادىگەرلەرىنەن مۇراجاي اشىلدى. مىرزەكەڭ, ايتەۋىر, وزىنە شارۋاتاۋىپ الاتىن ادەتىمەن ورتالىقتىڭ جانىنان ەسكى قورعانداردان تابىلعانالتىن, كۇمىس بۇيىمداردى وڭدەپ قالپىنا كەلتىرەتىن, ۇلتتىق بۇيىمدار جاسايتىن لابراتوريا اشتى. ءار ايماققا سۇراۋ سالىپ ءجۇرىپ ابىلايحان, قازىبەك ءبيدىڭ شاپاندارىنىڭ سۇلباسىن تاۋىپ, ولاردى ساقتاپ كەلگەن قاريالارعا ات سابىلتىپ ءوزى بارىپ, ولارمەن مۇراجاي مۇرالارىن تولىقتىردى. سونداي-اق, مادەني ورتالىقتىڭ كىتاپحاناسىن اشتى.

وتكەن جولى ءبىر ارىپتەسىم تەلەفون شالىپ, اڭگىمە اراسىندا:

– مىرزەكەڭ مەملەكەتتىك سىيلىقتى قاشان الىپ ەدى, ەسىڭدە مە؟ دەدى.

– ول كىسى «پاراسات» وردەنىنەن باسقا ەشقانداي سىيلىق العان جوق قوي, دەدىم.

– قوي, ولاي بولماس! مۇمكىن ەلباسىنىڭ «بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم» سىيلىعىن العان بولار؟..

ومىردە تاڭدانارلىق جايتتار كوپ قوي.سىيلىق الماسا دا, قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىندا مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ەسىمى التىن ارىپپەن جازىلاتىنى شىندىق.

مىرزاتاي اعا بىلىمدارلىعى, ىزدەنىمپازدىعى, كەيىنگىلەرگە قامكورلىعى, اعا ۇرپاققا ادالدىعى ءوز الدىنا, انشىعاراتىن اۋەسقوي كومپوزيتورلىعى, دومبىرانى بىلاي قويعاندا, بايانمەن اككاردەوندا ويناعانىن كورگەندە حالقىمىزدىڭ «سەگىز قىرلى, ءبىرسىرلى» دەيتىنى ويىڭا ورالادى.

مىرزاتاي اعامىزدىڭ ءار جىلدارى ورالدا, اقتاۋدا, اتىراۋدا, جامبىل وبلىسىندا وتكەن كەزدەسۋلەرىن كورۋ مارتەبەسىنە يە بولعان ەدىم. حالىقتىڭ ول كىسىگە دەگەن ىقىلاسى, ونەگەلى ءسوز, ۇلاعاتتى وي-پىكىرى, جاستاردىڭدا, جاسامىستاردىڭ دا كوڭىلىنەن شىققانىن كورگەنمىن.

ۇلگىلى اۋلەتتىڭ عانا ەمەس, ۇلتىمىزدىڭ اعاسىنا اينالعان مىرزاتاي جولداسبەكوۆ سۇيىكتى جۇبايى ءماريا اپاي ەكەۋى ءوز زامانداستارىنىڭ الدىڭعى ساپىندا جۇرگەن پەرزەنتتەر تاربيەلەپ,بۇل كۇندە اتا-اجە دەپ ەركەلەيتىن نەمەرەلەردىڭ كۇلكىسىنە قۋانىپ,شۇكىرشىلىك ەتۋدە.

مىرزاتاي اعامىز 75 جاسقا تولىپ وتىر. بۇل عالامدىق ولشەممەن قاراعاندا ونشا ۇلكەن جاس ەمەس. ءوزىنىڭ قوعامدىق بەلسەندىلىگى, تىنىم كورمەيتىن ەڭبەكقورلىعى, ادامعا دەگەن تىلەۋقورلىعى جانە حالقىنىڭ وعان دەگەن ماحابباتى اعامىزعا جاستىق قۋات بەرىپ, سوڭىندا كەلە جاتقان ءىنى-قارىنداستارى, قالىڭ ەلى قازاعى سۇينەتىن تاۋ تۇلعا كۇيىندە امان جۇرگەي!

اعانىڭ 70 جاسقا تولعان تويى ۇستىندەتاراز قالاسىندا وقىعان ولەڭىممەن ول كىسىگە دەگەن تىلەۋلەس كوڭىلىمنىڭ قاراسوزىن اياقتايمىن.

ۋا, تاراز!

سەن بەردىڭ ەلگە – ونەگە, جاسقا – سانا,

ءسوز جەتپەس سەنى قالاي ماقتاسا دا.

قازاققا مىرزا-اعاداي ۇل سىيلاعان

ارمىسىڭ, قاسيەتتى اقبوساعا!

تارازىم, اتىڭ ۇلگى ەل ىشىنە,

ءسۇيسىنىپ كوزىڭدى سال جەمىسىڭە:

باياعى ارمان قۋعان ءبىر قۇلىنىڭ

ورالدى تارلونبوز بوپ جەلىسىنە!

اعاجان, ءومىرىڭىز-جاتقان اڭىز,

اڭىزدان عاسىرلارعا ساقتالادى ءىز.

قادىرىن قارىنداستىڭ بىلەتۇعىن

اسقارتاۋ اعا بار دەپ ماقتانامىز.

بۇل عاسىر قاسيەتىمدى تارامدادى,

كەڭدىك تە تارتىلعانداي ادامداعى.

ءسىز عانا اتى مىرزا, زاتى مىرزا,

ايتپەسە, اكىمدەردىڭ ساراڭ ءبارى.

تارازىم – تالبەسىگى قازاعىمنىڭ,

تارتساڭ دا زامانداردىڭ ازابىن مىڭ,

تاريحتا قالار ماڭگى عاجاپ ۇلگىڭ.

قۇنارىن قۇرعاتپاعاي دەپ تىلەدىم

كيەلى توپىراعى تارازىمنىڭ!

فاريزا وڭعارسىنوۆا,
اقىن, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى