ۇلىبريتانيانىڭ كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتى باسپاسىنان قازاقستان ەلشىلىگىنىن قولداۋىمەن «شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى» اعىلشىن تىلىندە باسىلىپ شىقتى. بۇل شارا كورنەكتى عالىمنىڭ تۋعانىنا 185 جىل تولۋىنا جانە شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلعانىنا 75 جىل تولۋىنا بايلانىستىرىلدى. وسىعان وراي ءبىز وسى ينستيتۋت ديرەكتورى, ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور زيابەك قابىلدينوۆتان سۇحبات الۋدى ءجون كوردىك.
– زيابەك ەرمۇقانۇلى, ءسىز ءۇشىن شوقان شىعارمالارىنىڭ ەڭ بەدەلدى وقۋ ورنىنىڭ باسپاحاناسىنان اعىلشىن تىلىندە شىعۋىنىڭ ماڭىزى نەدە؟
– بۇل وقيعانىڭ ماڭىزى تەرەڭ. شوقانمەن بىرگە قازاق ەتنوسىنىڭ تاريحى, مادەنيەتى, سالت-داستۇرلەرى مەن رۋحاني الەمى دە الەم حالقى بۇرىنعىدان كەڭ دارەجەدە بىلە باستايدى. ونىڭ 4 ماقالاسى عانا 1865 جىلى اعىلشىنشا جاريالانعان بولاتىن. سودان بەرى قانشاما ۋاقىت ءوتتى. بۇگىن عالىم شىڭعىس حان تۇقىمى, اعارتۋشى, وتانشىل ازامات قالدىرعان رۋحاني مۇرانى تانيتىن بولادى.
ەگەر بۇگىن ديماش قۇدايبەرگەن ءوزىنىڭ قايتالانباس انىمەن الەمدى تامساندىرسا, عىلىمي قاۋىمداستىقتى 200 جىلداي ءومىر سۇرگەن شوقان ەڭبەكتەرى تاڭ قالدىراتىن بولادى. شوقاننىڭ تەرەڭ مازمۇندى ەڭبەكتەرى قازاق حالقىنىڭ قانداي حالىق ەكەنىن الەمگە جارنامالايتىن بولادى.
– ۇلى شەكسپيردىڭ تىلىنە شوقاندى اۋدارۋ يدەياسى قالاي ومىرگە كەلدى؟
– مەن ماسەلەنى الىستان باستاعىم كەلىپ وتىر. باتىس ەلدەرى مەن ورىس ساياحاتشىلارىن ۇلى دالانىڭ تاريحى, كوشپەندىلەر وركەنيەتى جانە ونىڭ كۇيرەي باستاۋى ۇدەرىسى ەرەكشە قىزىقتىردى. ولار دالا حالىقتارىنىڭ داستۇرلەرىن, ءدىنىن, شارۋاشىلىعىن, ادامگەرشىلىگىن قۇندىلىقتارىن زەرتتەدى. اسىرەسە, ۇلى دالا حالقىنىڭ اسكەري ونەرى, مارتتىگى, شىنشىلدىعى, ۇلكەندى قۇرمەتتەۋى, ادىلەتتىگى تاڭ قالدىردى. تۇرمەسى جوق, ومىرىنە ءوز ازاماتتارى قاۋىپ توندىرمەيتىن حالىقتار ۇلگىسىنە قىزىقتى.
اسىرەسە, اعىلشىن زەرتتەۋشىلەرى, اسكەريلەرى, تىڭشىلارى ۇلى دالاعا ءجيى كەلە باستادى. اعىلشىن كوپەسى, ديپلوماتى انتوني دجەنكينسون ورتا ازيا مەن قازاقستانعا ەكى رەت (1558-1559, 1562-1584) ساپار جاسايدى. ول ماڭعىستاۋ, ءۇستىرت ارقىلى بۇقار مەن حيۋاعا وتەدى. قازاق حالقىن ءوز اتى «قازاق» دەپ اتاعان ساياحاتشى ا.دجەنكينسون ەدى.
قازاقستاننىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرۋى اعىلشىن, باسقا دا زەرتتەۋشىلەرگە كەڭ ەسىك اشتى. قازاق ولكەسى جايىندا تەڭىز وفيتسەرى دجون ەلتون (1735), سۋرەتشى دجون كەستل (1738), ساۋداگەر گونالد پوك (1741-1742), كاسىپكەر الەكساندر بەركس (1838) ءوز كورگەندەرىن جازدى. وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستاندى اعىلشىن ساياحاتشىسى جانە سۋرەتشىسى توماس اتكينسون (1799-1861) جان-جاقتى زەرتتەدى. 1848-1855 جىلدار اراسىندا ول ايەلى ليۋسي اتكينسونمەن بىرگە باتىس ءسىبىر, قاراتاۋ, ىلە الاتاۋى اۋدانداردى قازاق كوشتەرىندە ءومىر ءسۇردى. ولار جەرگىلىكتى قازاقتار ءومىرى جايىندا قۇندى دەرەكتەر جيناقتادى. ولاردى قازاقتىڭ دالا مادەنيەتىنىڭ ەرەكشە سيپاتى باي مازمۇنى تاڭ قالدىردى. تاريحي ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار جيناۋمەن قوسا, اتكينسون قازاق تۇرمىسى جايىندا كوپتەگەن سۋرەتتەر بولدى. ول دالا قاۋىمىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىمەن تانىستى. 200 جىل وتكەن سوڭ اۆستراليادا تۇراتىن اتكينسوننىڭ ۇرپاقتارى ۇلى بابالارى ءجۇرىپ وتكەن ولكەلەردى اتا جولىمەن ءوتۋدى شەشەدى. وسى ەكسپەديتسيا قۇرامىندا بەلگىلى بريتان ءجۋرناليسى نيك فيلدينگ تە بولادى. نيكپەن كەزدەسۋ بارىسىندا ءبىزدىڭ ينستيتۋت جاڭا عىلىمي جوبا – شوقان مۇراسىن اعىلشىن تىلىندە جۇرتپەن تانىستىرۋ كەرەك دەپ شەشتىك. ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدى ۇلىبريتانياداعى قازاقستان ەلشىلىگى دە قولدادى. ينستيتۋت ۇجىمى 1 تومدىق شوقاننىڭ تاڭداماسى ەڭبەكتەرىن اعىلشىن جۇرتشىلدىعى ءۇشىن تۇسىندىرمەلەرىمەن دايىندادى. كىتاپتىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن تاجىريبەلى عالىم, دوتسەنت سالتانات اسانوۆا دايىنداسا, الماس جۇنىسباەۆ, بيمۇرات بۇرحانوۆ, ولجاس قۋانباي, راحمەتوللا زاكاريا سىندى جاس عالىمدار وعان قول ۇشتارىن بەرىپ, كومەكتەستى. اسىرەسە, سوڭعى ەكى جاس عالىم شەتەلدە وقىپ, اعىلشىن ءتىلىن سۋداي مەڭگەرگەن ماماندار.
– لوندوندا كىتاپتى اعىلشىن تىلىنە كىم اۋداردى؟
– اۋدارماشى كاسىپكەر, ارنايى مامان ارگا تاي كىتاپتى اعىلشىن تىلىنە اۋداردى. ارينە, قازاق-بريتان جوباسىن قولعا العان نيك فيلدينگ بۇل جۇمىستىڭ قاسىندا بولدى. ول ينستيتۋتپەن ۇدايى بايلانىستا وتىردى. بىرىككەن بريتانيا پاتشالىعى مەن سولتۇستىك يرلاندياداعى قازاقستان ەلشىسى ەرلان ىدىرىسوۆ مىرزا كىتاپتىڭ كوپ تيراجبەن باسىلىپ شىعۋىنا كومەك كورسەتتى.
– اعىلشىن تىلىندەگى باسىلىمعا شوقاننىڭ قانداي قىزىقتى ەڭبەكتەرى ەنگىزىلدى؟
– ءبىز شوقان بابامىزدىڭ قازاق تاريحىن, ەتنوگرافياسىن, گەوگرافياسىن جانە ەكونوميكا سىن كورسەتەتىن ەڭ ماڭىزدى شىعارمالارىن تاڭدادىق.
ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ سول كەزەڭدەگى الەۋمەتتىك مادەني دامۋىنا قاتىستى شوقان ەڭبەكتەرى دە جيناققا ەنگىزىلدى. ولاردىڭ ىشىندە «قىرعىز شەجىرەسى», «سوت رەفورماسى تۋرالى جازبالار», «قىرعىزدارداعى شاماندىق بەلگىلەرى», «دالا مۇسىلماندىعى تۋرالى», «قىرعىز كوشتەرى تۋرالى», «شورا باتىر» ت.ب. ماقالالارى بار. شوقاننىڭ 150-دەي قازاق جانە باسقا حالىقتار جايىندا سۋرەت قالدى. بەلگىلى شىعىستانۋشى ن.ي.ۆەسەلوۆسكي «ورىس وريەنتاليستەرى ءبىراۋىزدان شوقاننان تۇرىك حالىقتارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى وتە ماڭىزدى جانە مازمۇندى جاڭالىقتار كۇتكەن بولاتىن» – دەگەن پىكىرى ماڭىزدى. شىندىعىندا شوقان – فەنومەن. ول قىسقا عانا عۇمىرىندا ەش ۋاقىتتا ەسكەرمەيتىن, قازاق حالقىمەن بىرگە جاساي بەرەتىن رۋحاني جانە عىلىمي مۇرا قالدىرا الدى.
ءبىر عانا مىسال, ەۋروپا قوعامى قازاقتاردى قاتەلەسىپ «قىرعىزدار», «قايساقتار», «قىرعىز-قايساقتار» دەپ اتاپ ءجۇردى. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ «قازاق» دەپ اتالاتىندىعىن ەۋروپا جۇرتشىلىعىنا العاش رەت شوقان ايتتى. «قىرعىز شەجىرەسى» ماقالاسىندا ول «قىرعىز» دەپ اتالاتىن حالىققا جالپى «قازاق» اتاۋى ءتان. قازاققا قاڭلى, شانىشقىلى, كەرەي تايپالارى كىرەدى. وزدەرىن «قازاق» دەپ اتايتىن حالىق كورشىلەرى «قىرعىزدان» بولەك. كوشپەلى دالالىقتار ءوزىنىڭ قالالىق تۋىستارى وزبەكتەر, نوعايلاردان بولەكتىگىن كورسەتىپ, قازاق – ەركىن دالالىق ادام ەكەندىگىنە ماقتاندى.
جالپى شوقان تۋعان حالقىنىڭ تاريحىن, داستان-جىرلارىن جاقسى بىلگەن, زەرتتەگەن. قىرعىز حالقىنىڭ اتاقتى «ماناس» جىرىن زەرتتەپ, بۇل داستاننىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا قاتىستى وقيعالاردى, تۇلعالاردى ايتاتىنى جايىندا تۇڭعىش جازعان دا شوقان ەدى. ول بىزگە تۋىس قىرعىز حالقىنىڭ سىبەردەن الاتاۋ, تيان-شان تاۋلارى اۋدانىنا قونىس ىزدەپ كەلگەندىگىن جەتكىزدى. ءسىبىردىڭ ەنيسەي ماڭىنداعى قىرعىزدار تيان-شانداعى قىرعىز باۋىرلارىنا قوسىلادى. ءبىر حالىقتىڭ ەكى توبى بۇرىننان دا ءوزارا تىعىز شارۋاشىلىق-مادەني بايلانىستاردا بولعاندىعىن دا دالەلدەگەن شوقان ءۋاليحانوۆ.
شوقان ءوز زامانىندا-اق ليبەرال-دەموكراتيالىق كوزقاراستا بولعان. شوقان ءومىر سۇرگەن كەزدە – ول ەڭ وزىق تۇلعالاردىڭ ءبىرى ەدى. سول سەبەپتى شوقان ايتقان عىلىمي تۇجىرىمدار مەن گيپوتەزالار ءوز ماڭىزىن الەمدىك عىلىم ءۇشىن بۇگىن دە جويعان جوق. ونىڭ «ادامعا جاعداي جاسايتىن رەفورمالار عانا پايدالى» دەگەن «سوت رەفورماسى تۋرالى جازبالار» اتتى ماقالاسىندا ايتقان ويى بۇگىنگى كۇنى دە ماڭىزىن جوعالتقان جوق.
– شوقان سياقتى تۇلعانىڭ اعىلشىنتىلدى وقىرمان ءۇشىن ماڭىزى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– شوقان ەڭ الدىمەن «ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ ادامى» اتانعان شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جوشى حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. ولاردىڭ تۇقىمدارى 600 جىلداي (1224-1824 جج.) ۇلى دالانى بيلەپ-توستەدى. شىڭعىس حان الەمدە بولماعان الىپ يمپەريا قۇردى. التىن وردانىڭ (ۇلىق ۇلىسى) بيىل 750 جىلدىعىن اتاپ وتۋدەمىز. وسى يمپەريا قۇرامىنان قازاق حاندىعى شىعىپ, قالىپتاستى. ءداستۇر بويىنشا قازاق حاندىعىن شىڭعىس تۇقىمدارى بيلەدى. XVIII عاسىردا قازاق حانى ابىلاي حان بولدى. ول ۇزاق ۋاقىت قىتاي مەن رەسەي يمپەريالارى اراسىندا ءوز تاۋەلسىز ساياساتىن جۇرگىزە الدى. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزگى جاۋى جوڭعار حاندىعىن جەڭدى. ابىلاي حان شوقاننىڭ تىكەلەي ۇلكەن اتاسى بولدى. ال ءۋالي حان شوقاننىڭ ءوز اتاسى بولاتىن. اكەسى ءوز زامانىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ادامى ەدى. ول ومبى اسكەري ۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ, كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بولدى. شوقاننىڭ دوسى گريگوري پوتانين «شوقان ءۋاليحانوۆ قىرعىزداردىڭ سوڭعى تاۋەلسىز حاندارى ابىلاي حان مەن ءۋالي حاننىڭ, ءبىرىنشىسىنىڭ شوبەرەسى, ەكىنشىسىنىڭ نەمەرەسى, قىرعىز دالاسىنىڭ ءسىبىر اكىمشىلىگىنە قاراي قۇسمۇرىن شاتىندا, پەتروپاۆل قالاسىنان وڭتۇستىك-باتىس جەردە دۇنيگە كەلگەن» دەپ جازدى. شوقاننىڭ الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى بولۋى, قازاق اعارتۋشىسى جانە تۇڭعىش عالىمى بولۋى اعىلشىنتىلدى قاۋىمدى قىزىقتىرارى ءسوزسىز. شوقان الەمدى بيلەگەن «التىن تۇقىمنىڭ» وكىلى.
– «شوقاندى پاتشا وكىمەتىنىڭ تىڭشىسى, ونىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قولشوقپارى بولعان» دەگەن سياقتى تەرىس باعالايتىن پىكىرلەر ايتىلىپ قالادى. سوعان ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– شوقان قانداي قىزمەتتە, قاي جەردە بولماسىن ءوزىنىڭ ادامدىق, ادىلدىك قاسيەتتەرىن جوعالتپاعان. زاماننىڭ قيىنشىلىقتارىنا قاراماستان شوقان ءوز حالقىنىڭ ناعىز ۇلى, وتانشىل بولىپ قالا بەردى. ورىس اسكەرىندە قىزمەت ەتۋى ونى جامان ەتە المايدى. ول كەزدە وزىق ويلى كوپتەگەن قازاق ازاماتى ورىس اسكەري قىزمەتىندە بولدى. مىسالى ىشكى وردا حانى جاڭگىر حان گەنەرال-مايور شەنىن الدى. ابايدىڭ ۇلى حاليوللا اسكەري قىزمەت اتقاردى. شوقاننىڭ تۋىسى عۇبايدوللا دا ورىس گەنەرالى بولدى. كوپتەگەن قازاق سۇلتاندارى ورىس ارمياسىندا قىزمەت ەتىپ, اسكەري شەندەر الدى. سونىمەن بىرگە ولار ءوز حالقىنىڭ ءبىلىمىنىڭ, مادەنيەتىنىڭ, عىلىمىنىڭ جانە شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى. قازاق حالقىن قورعاپ, ونىڭ ءوسىپ-ءونۋىن كوكسەدى.
شوقان 1884 جىلى گەنەرال چەرنياەۆتىڭ ارمياسىندا جەرگىلىكتى مۇسىلمان حالىقتارىنا قارسى جۇرگىزىلگەن قاتال رەپرەسسيالىق شارالارعا, قىرىپ-توناۋعا قارسىلىق رەتىندە سوعىس الاڭىن تاستاپ كەتەدى. ول ومبىعا قىزمەتتىك تەكسەرىسىنە بارماي, البان رۋىنىڭ سۇلتانى تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا كەلەدى. ول تەزەك تورەنىڭ قىزىنا ۇيلەنەدى. تاريحي-ەتنوگرافيالىق ماتەريالدار جيناپ, شىعىس تۇركىستانداعى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ كوتەرىلىستەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى.
– شوقان اعارتۋشىلىق, زەرتتەۋشىلىكپەن قاتار قازاق دالاسىنداعى ساياسي ومىرگە ارالاسۋدى دا ويلادى. ونىڭ ماقساتى قاراپايىم حالىقتى شەنەۋنىكتەردىڭ ادىلەتسىزدىگىنەن قورعاۋ بولدى ەمەس پە؟
– 1862 جىلى ول قازاق جۇرتىن شەنەۋنىكتەر مەن جەرگىلىكتى باسشىلار زورلىعىنان قۇتقارۋ ماقساتىندا اتباسار سىرتقى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتاندىعىنا سايلاۋعا تۇسەدى. سايلاۋدا شوقان ۇتىلادى. سەبەبى شوقان سۇلتان بولسا, شەنەۋنىكتەر دە, جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەر دە كولدەنەڭ تابىستان قاعىلار ەدى. بۇل جايىندا شوقان ءوزىنىڭ دوسى, ۇلى ورىس جازۋشىسى فەدور دوستوەۆسكيگە جازعان حاتىندا: «مەن سۇلتان بولىپ, ءوزىمدى وتانداستارىما قىزمەت ەتۋگە ارناعىم كەلەدى. ولاردى شەنەۋنىكتەردەن قورعاسام دەدىم. ءبىلىمدى باستى – سۇلتان حالقىنا قانشالىقتى پايدا اكەلەتىندىگىن كورسەتكىم كەلدى. الايدا سايلاۋ بارىسىندا ءتۇرلى ايلا-ارەكەتتەر باستالدى. سەبەبى وبلىس بيلىگى سۇلتاننان الاتىن بىرنەشە مىڭنان ايىرىلاتىن ەدى» دەپ جازادى.
شوقان باسىم داۋىس السا دا, ونى اعا-سۇلتاندىققا جىبەرمەي تاستايدى. شوقان تۋرالى «دىننەن بەزگەن, ورىسقا بەرىلگەن» دەگەن ءتۇرلى وسەكتەر تاراتىلدى. ونىڭ ءومىرىن قاۋىپكە تىگىپ, 1858-1859 جىلداردا قاشعارعا بارعان ساپارىنىڭ ماڭىزىن جوققا شىعارۋشىلار دا تابىلدى. ال شىنىندا, شوقان ماركو پولودان كەيىن ءبىر دە ءبىر ەۋروپالىق ساياحاتشى كىرە الماعان جابىق مەملەكەتكە باردى. ونىڭ تاريحى, مادەنيەتى, گەوگرافياسى, تابيعاتى جايىندا اسا قۇندى ماتەريالدار جيناپ, الەمگە پاش ەتۋى اسا زور ەڭبەك, ەرلىك بولاتىن. ول جازعان التىشار نەمەسە قىتايدىڭ نان-لۋ (كىشى بۇقارا) پروۆينتسياسىنداعى 6 شىعىس قالاسىنىڭ جاعدايى تۋرالى سىرگەلى ەڭبەگى سول كەزدەگى سەنساتسيالىق عىلىمي جاڭالىق بولدى. شوقان ءىرى كولەمدە اقشالاي سىيلىق, قاسيەتتى ءۆلاديميردىڭ 4-دارەجەلى وردەنىن الدى. ونى وسى ەڭبەگى ءۇشىن ورىس پاتشاسى قابىلداعان بولاتىن.
– شوقاننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– 1865 جىلى ءساۋىر ايىندا شوقان جۇمباق جاعدايدا كەنەتتەن قايتىس بولادى. اكەسى شىڭعىس بالاسىنىڭ سوڭعى حاتىنداعى ءوتىنىشىن ورىنداپ, ايەلى ايسارانى كوكشەتاۋعا كوشىرىپ اكەتەدى. شوقاننىڭ زيراتىنا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى ك.پ. كاۋفماننىڭ تاپسىرماسىمەن جەرگىلىكتى ءمارمار تاسىنا «بۇل جەردە 1865 جىلى قايتىس بولعان شتابس-روتميستر شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ ورىن تاپقان» دەپ ورىسشا جازىلعان. جازۋدى وسى وڭىردە ايداۋدا جۇرگەن لەوپولد لاستوۆسكي دەگەن پولياك جازعان ەدى.
اققان جۇلدىزداي از عانا عۇمىر كەشىپ, وشپەس مۇرا قالدىرعان قازاقتىڭ ۇلى پەرەزەنتىنىڭ شىعارمالارى اعىلشىنتىلدى قاۋىمنىڭ قولىنا ءتيدى. ەندى ولار شوقان ارقىلى قازاق حالقىنىڭ, ۇلى دالا تاريحىنىڭ ءبىر كەزەڭىن بىلەتىن بولادى.
سۇحباتتاسقان ايگۇل ۋايسوۆا
