نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ مادەنيەت باسقارماسىنا قارايتىن ەلوردا ىرگەسىندەگى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە توتاليتاريزم قۇرباندارىنىڭ «الجير» مەموريالدى مۇراجاي-كەشەنىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى, تۇڭعىش ديرەكتورى, مادەنيەت سالاسىنىڭ بىلگىر مامانى, ۇلتىمىزدىڭ سالت-داستۇرلەرى جايىنداعى بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى, قوعام قايراتكەرى ءاپريزا قۇسايىنوۆانىڭ تۋعانىنا 70 جىل تولىپ وتىر. وكىنىشكە قاراي, جارقىن بەينەسى جۇرتتىڭ جادىندا قالعان جان ەلىمىزگە اۋىر ىندەت كەلگەندە سونىڭ قۇرىعىنا ءىلىندى. فانيدەن باقيعا كوشكەنىنە دە ەكى جىلعا جۋىقتاپ قالدى. كەشەگى اقمولا – بۇگىنگى استانامىزدىڭ تاريحىندا ايقىن ءىز قالدىرعان تۇلعانىڭ ىرگەلى ىستەرىن جاڭعىرتۋدى ءجون كوردىك.
اقمولا وبلىسىنىڭ تسەلينوگراد اۋدانى توڭكەرىس اۋىلىندا مۇعالىمدەر وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ءاپريزا قۇسايىنقىزى اتا-انانىڭ جولىن قۋىپ, س.سەيفۋللين اتىنداعى تسەلينوگراد پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ, ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمى ماماندىعىن الدى. قالالىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ بولىمشەسىندە ەڭبەك جولىن باستاعان ول كەيىننەن جاستارمەن جۇمىس ىستەدى. قالالىق, وبلىستىق كومسومول كوميتەتى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولا ءجۇرىپ, جاستاردى تاربيەلەدى. كەيىننەن تسەلينوگراد قالالىق جانە سوۆەت اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ بولىمشە مەڭگەرۋشىسى بولدى. ال 1990 جىلدان ءومىرىنىڭ وتىز جىلىن مادەنيەت سالاسىنا ارنادى. سوڭعى دەمى بىتكەنشە وسى سالادا ءارتۇرلى قىزمەت اتقاردى.
1992 جىلى تسەلينوگراد قالاسىنا بايىرعى اقمولا اتاۋى قايتارىلعانى بەلگىلى. سول ۋاقىتتا ءاپريزا قۇسايىنقىزى شاھاردىڭ مادەنيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەدى. بۇل تاۋەلسىزدىگىن ەندى العان قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق جاڭعىرۋ, رۋحاني تۇلەۋ كەزەڭى بولدى. اقمولا قالاسى دا ودان تىس قالعان جوق. بەلگىلى جازۋشى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى الدان سمايىلدىڭ جەتەكشىلىگىمەن وعان «ءتىل جانە مادەنيەت» قوعامى ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ارينە, قالا مەن وبلىس باسشىلىعىنىڭ قولداۋىنسىز ءىس بىتپەس ەدى. قازاقتىڭ, باعىنا وراي, سول كەزەڭدە شاھار جانە وبلىس تىزگىنى ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ قولىندا بولدى. بۇعان الدان زەينوللاۇلىنىڭ كوپ تومدىق شىعارمالارىنىڭ «جارالى جىلدار دابىلى» اتالاتىن ءىV تومىنان الىنعان مىنا ءۇزىندى دالەل:
«ءتىل جانە مادەنيەت» قوعامىنىڭ ۇدايى جۇرگىزىپ جاتقان ەكىنشى ءبىر قىزمەتى – ۇلتتىق مادەنيەت پەن سالت-داستۇرلەردى جاڭارتۋ, قازاقتىڭ ارداقتى ۇلدارىنىڭ ەسىمدەرىن قادىرلەۋ, ۇلت بولىپ ساقتالىپ قالۋىمىزعا ايرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەرىن تاريحتىڭ ساحناسىنا قايتا شىعارۋ. وبلىس, قالا باسشىلارىنان شىن جاناشىرلىق تانىتقان قايسار وماروۆتىڭ, سۆەتلانا جالماعامبەتوۆانىڭ, جانات تۇگەلباەۆتىڭ, امانجول بولەكباەۆتىڭ, امانكەلدى كۇدىربەكۇلىنىڭ بۇل سالادا سىڭىرگەن ەڭبەگى ولشەۋسىز. اقمولا وبلىستىق جانە قالالىق مادەنيەت بولىمدەرىنەن دۇيسەن مۇسابەكوۆ پەن ءاپريزا قۇسايىنوۆانىڭ, قازاق تەاترىنان جاقىپ وماروۆتىڭ ەسىمدەرىن ايرىقشا اتار ەدىم. ويتكەنى مەن ولاردىڭ الگى بايقاۋلاردى وتكىزەر كەزدە كۇندىز-ءتۇنى قالاي جۇگىرگەنىن, قالاي قاجىپ شارشاعانىن, جوقتان بار جاساي بىلگەنىن جاقسى بىلەمىن. ولار وزدەرىن-وزدەرى العا ۇسىنبايدى, ەڭبەگىن ساتپايدى, قازاقتىڭ قاجىمايتىن قازاناتى سەكىلدى ءومىردى العا وزدىرا بەرەدى».
ەلوردامىز الاتاۋ باۋرايىنان ارقا توسىنە كوشىرىلگەندە جاڭا استانانىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋ ماقساتى قويىلدى. وسى سالادا تاجىريبەسى مول, قالانى بىلەتىن ءاپريزا قۇسايىنقىزى استانا قالاسى مادەنيەت باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىندالدى. ال باسقارما باسشىسى تىلەۋعالي قىشقاشباەۆ ەدى.
– ءاپريزا قۇسايىنقىزى مەن كەلگەنگە دەيىن دە قالانىڭ مادەنيەت سالاسىندا جۇمىس ىستەدى. استانا كوشپەي تۇرعاندا-اق شاھاردىڭ باسشىلىعىندا ءجۇردى. ەرەكشە اتاپ وتەرلىك جوباسى – قىمىزمۇرىندىق. وسى ءداستۇرىمىزدى جاڭعىرتىپ, ءوزى ۇيىمداستىرىپ, وتكىزەتىن. بىرگە ەكى-ءۇش اي قىزمەت جاسادىق. سوسىن ول كىسى قالانىڭ مادەنيەت جانە دەمالىس ساياباعىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىنە اۋىسىپ كەتتى. بۇل مەكەمەنى دە ءبىراز دامىتتى. قولعا قانداي ءىستى السا دا, ۇلتتىق باعىتقا بۇراتىن. ءوزى سونداي اقكوڭىل, قازاق دەگەندە ءىش-باۋىرى ەزىلىپ تۇراتىن, ۇلكەنگە ىزەت كورسەتىپ, كىشىگە قامقورلىعىن ايامايتىن جان ەدى. ەلوردا مادەنيەتىنە زور ەڭبەك ءسىڭىردى, – دەپ ەسكە الادى ارىپتەسىن تىلەۋعالي اشىربەكۇلى.
ءاپريزا قۇسايىنقىزى كەيىننەن قالانىڭ بايىرعى ونەر ورداسى – م.گوركي اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق ورىس دراما تەاترىن باسقاردى. مۇعالىمدىككە قوسا ەكونوميست-مەنەدجەر ماماندىعىن الدى. 2007 جىلدىڭ 27 اقپانىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «الجير» مەموريالدى مۇراجاي-كەشەنىن اشۋ تۋرالى جارلىعى شىقتى. ارادا ءۇش اي وتكەندە 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ەلوردادان 40 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان اقمولا وبلىسى تسەلينوگراد اۋدانى اقمول اۋىلىندا مۋزەيدىڭ اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى. مادەني وشاقتىڭ العاشقى ديرەكتورى بولىپ ءاپريزا قۇسايىنوۆا تاعايىندالدى.
باسشى ۇجىمىن جۇمىلدىرىپ, مۇراجاي جۇمىسىن جولعا قويۋ, قالىپتاستىرۋ, جادىگەرلەردى جيناۋ ىسىنە بىلەگىن سىبانا كىرىستى. جان-جاققا ءىسساپار ۇيىمداستىرىلدى. العاشقى سونداي ءىسساپار الماتى قالاسىندا ءوتتى. وندا مۋزەي قىزمەتكەرلەرى «الجير» تۇتقىندارى ءۋازيپا كۇلەنوۆا, ماريا دانيلەنكو جانە ىلياس جانسۇگىروۆتىڭ پەرزەنتتەرى سايات پەن يلفامەن, قازاقستاننىڭ تۇڭعىش بانكيرى تورەبەك وسمانوۆتىڭ قىزى زارەمامەن, «الجير»-دە 18 جىل ايداۋدا وتكىزگەن ءازيزا رىسقۇلوۆا مەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ كىندىگىنەن جارالعان بيولوگ عالىم ساۋلە تۇرارقىزىمەن كەزدەستى.
سودان كەيىنگى ءىسساپارلار سانكت-پەتەربۋرگ, كالينينگراد, ماسكەۋ, ورىنبور جانە ەلىمىزدىڭ قالالارىندا جالعاستى. سونىڭ بارىسىندا تالاي قۇندى قۇجاتتار مەن جادىگەرلەر جيناقتالدى. اتاپ ايتقاندا, مۋزەي قورى شاكتاي ءتاتىموۆا, دامەش ەرمەكوۆا-جۇرگەنوۆا, زۋفنين نۇرماقوۆا سىندى «الجير» تۇتقىندارىنىڭ جەكە زاتتارىمەن تولىقتىرىلدى. تاشكەنت ساپارى كەزىندە وزبەكستان مۇراعاتىنان, مەملەكەتتىك تاريح جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مۇراجايىنان الاش قايراتكەرلەرى ءاليحان بوكەيحان, احمەت بايتۇرسىنۇلى, مۇستافا شوقاي, جاقىپ اقباەۆ, ت. ب. ارداقتىلارىمىزدىڭ ارحيۆتىك قۇجاتتارى جينالدى. ءاپريزا قۇسايىنوۆا مۋزەي ديرەكتورى ۋاقىتىسىندا وسىنداي ءىسساپارلار از بولمادى. مۇراجاي قورى دا تولىعا ءتۇستى.
2013 جىلدىڭ جازىندا ەلوردادا «استانا وپەرا» مەملەكەتتىك وپەرا جانە بالەت تەاترى اشىلدى. سونىمەن قاتار ونەر وشاعىنىڭ مۋزەيى جۇمىسىن باستادى. ونىڭ باسشىلىعىنا ءاپريزا قۇسايىنقىزى تاعايىندالدى. وندا دا «الجير»-دەگىدەي جۇمىس قولعا الىندى. ايىرماشىلىعى, كورنەكتى ونەر قايراتكەرلەرى ۇستاعان زاتتار جيناقتالا باستادى.
– 2003 جىلى استانا قالاسىنىڭ مادەنيەت باسقارماسىندا قىزمەت ىستەدىم. ءاپريزا اپايمەن سول كەزدەن تانىسپىن. اپاي «استانا وپەرا» تەاترىنىڭ مۋزەيىنە كەلگەن سوڭ, مەنى سوندا جۇمىسقا شاقىردى. كوبىنەسە الماتىعا بارىپ, اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى, ا.سەلەزنەۆ اتىنداعى حورەوگرافيالىق ۋچيليششە سياقتى مادەني وشاقتاردان, سونداعى ارحيۆتەردەن ساحنا مايتالماندارىنا تيەسىلى بولعان جادىگەرلەردى, فوتوسۋرەتتەردى جينادىق. ءاپريزا قۇسايىنقىزى مۋزەي ءىسىنىڭ مىقتى مامانى ەدى. وسىنىڭ الدىندا بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا تۇركى جانە سلاۆيان ۇلتتارىنىڭ مۋزەيىن ۇيىمداستىردى. تۋعان انامداي قامقورلىعىن ۇمىتپايمىن, – دەيدى سۋرەتشى رەنات ەلۋباەۆ.
ءاپريزا قۇسايىنقىزىنىڭ باسشىلىعى كەزىندە «استانا وپەرا» تەاترىنىڭ مۋزەيىنە اكەلىنگەن قۇندى جادىگەرلەردىڭ ءبىرى – قانابەك جانە كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ پيانينوسى. تەاتر مۋزەيى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ, روزا باعلانوۆا, ەرمەك سەركەباەۆ, ءازىربايجان مامبەتوۆ, ەركەعالي راحماديەۆ, روزا جامانوۆا, مىڭجاسار ماڭعىتاەۆ, بيبىگۇل تولەگەنوۆا, الىبەك دىنىشەۆ, نۇرجامال ۇسەنباەۆا, مايرا مۇحامەدقىزى سىندى ونەر تارلاندارىنىڭ ساحنالىق كيىمدەرىمەن تولىقتى. مۋزەي باسشىسى كورمەلەردى دە ۇيىمداستىرىپ تۇراتىن. سونىڭ ءبىرى «ساحنا شەجىرەسى» اتاۋىمەن ءوتتى.
ءاپريزا قۇسايىنقىزى قوعامدىق جۇمىسپەن دە بەلسەندى اينالىستى. «استانا ايەلدەرى» قوعامدىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى, «استانا-بايتەرەك» ايەلدەر كلۋبىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى, يۋنەسكو جانە يسەسكو ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى, رەسەي فەدەراتسياسى حالىقارالىق پسيحولوگيا عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى بولىپ, «مادەنيەت قايراتكەرى» توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالدى. «ناۋرىز», «قازاقتىڭ سالتى مەن داستۇرلەرى», «قىمىزمۇرىندىق», «قىرىق باتا» كىتاپتارىن جازدى. «الجير» تاريحى جايىندا «تاعدىرلاردى بىرىكتىرگەن قازاقستان» اتتى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جارىق كورگەن كىتاپتىڭ باس رەداكتورى بولدى.
