«قازاقتى اۆتونوميا قىلساق, قاراوتكەل – الاشتىڭ ورتاسى, سوندا ۋنيۆەرسيتەت سالىپ, قازاقتىڭ ۇل-قىزىن وقىتساق, «قوزى كورپەش – باياندى» شىعارعان, شوقان, اباي, احمەت, مىرجاقىپتى تاپقان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ەۋروپا سوندا بىلەر ەدى-اۋ».
ءاليحان بوكەيحانوۆ
ۇشىنشى مىڭجىلدىقتا قازاق ەلىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان استانا قالاسىن الاشتىڭ ورتاسىنا بالاۋدىڭ تاريحي استارى بار. تاۋەلسىزدىك جىلدارى «الاش مۇراسى» سەرياسىمەن كوپتەگەن قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جارىق كوردى. سونىڭ ءبىرى – «ءاليحان بوكەيحانوۆ. شىعارمالار» (الماتى, 1994) جيناعى. اليحان بوكەيحان «گريگوري نيكولاەۆيچ پوتانين» دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا قازاق اۆتونومياسى تۋرالى گ.ءپوتانيننىڭ «قازاقتى اۆتونوميا قىلساق, قاراوتكەل – الاشتىڭ ورتاسى, سوندا ۋنيۆەرسيتەت سالىپ, قازاقتىڭ ۇل-قىزىن وقىتساق, «قوزى كورپەش – باياندى» شىعارعان, شوقان, اباي, احمەت, مىرجاقىپتى تاپقان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ەۋروپا سوندا بىلەر ەدى-اۋ» دەگەن سوزىمەن التى الاشتىڭ ارمانىن جەتكىزەدى. باعىمىزعا قاراي, بۇل ارماننىڭ ورىندالۋى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. وسىلايشا, تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق الماتىدان اقمولاعا (استانا) تابان تىرەدىك, باتىل قادامدار جاسالدى. ايتالىق, ايگىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىمەن يىقتاس ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قۇرىلدى. سويتىپ, 1996-1997 وقۋ جىلىنان باستاپ استانا ومىرىنە جان بىتىرگەن قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىن وسى ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا جينادىق. ەلوردادا قايناعان تىرشىلىك, جاڭا ءومىر باستالدى.
استانانى الاشتىڭ ورتاسىنا اينالدىرۋ يدەياسى ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ تا كوكەيىندە جۇرگەن ارمان ەدى. وعان ونىڭ «قازاقستان ءۇشىن اقمولانىڭ ورنى ەرەكشە… ماعان سالسا, شىركىن استانا بولار جەر – قازاقستاننىڭ كىندىك ورتالىعى, باتىسقا دا, شىعىسقا دا, سولتۇستىككە دە, وڭتۇستىككە دە قاشىقتىعى بىردەي, جەتپىس جەتى جولدىڭ تورابىندا تۇرعان اقمولا ەمەس پە…» دەگەن ءسوزى دالەل. بۇل جەر تۋرالى ءوز زامانىندا اسان قايعى دا ەسىلدىڭ بويىن كورىپ, «التى كۇندە ات سەمىرتىپ مىنەتىن جەر ەكەن» دەپتى.
بۇرىن قاراوتكەل, اقمولا, تسەلينوگراد اتالعان قازىرگى استانا قالاسى ەلباسىنىڭ نازارىنا ىلىكتى. مەملەكەتتىڭ جاڭا استاناسىنا لايىقتى جەردى انىقتاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. رەسپۋبليكانىڭ بارلىق اۋماعى مۇقيات زەرتتەلدى. سولاردىڭ ىشىندە قاراعاندى, جەزقازعان, اقتوبە قالالارى دا بولدى. اقىرى, 32 ۇستانىم تۇرعىسىنان جۇرگىزىلگەن تالداۋ جۇمىستارى اقمولا قالاسىنا توقتادى.
گەوگرافيالىق تۇرعىدان العاندا, توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان بۇل قالا وڭتۇستىك قازاقستان, ورال, باتىس ءسىبىر, ەدىل جاعالاۋى جانە رەسەيدىڭ ورتالىعىنداعى قالالارمەن بايلانىسىپ جاتتى. سوندىقتان, حالىقتىڭ كوشى-قونىن ەلدىڭ باسقا ايماقتارىنا اۋىستىرۋدىڭ ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك تيىمدىلىگى جانە جاڭا استانانىڭ ءىرى ونەركاسىپ ورتالىقتارىنا جاقىن بولۋ جاعى قاراستىرىلدى.
1994 جىلعى شىلدەدە ەلباسى جوعارعى كەڭەستىڭ دەپۋتاتتارى الدىندا استانانى الماتىدان اقمولا قالاسىنا كوشىرۋ تۋرالى شەشىمىن جاريا ەتتى. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە ءارتۇرلى قوعامدىق پىكىرلەر دە قالىپتاستى. سونىڭ ىشىندە الماتى قالاسىنىڭ سەيسميكالىق قاۋپى, قىتايمەن شەكارا, اقمولا وبلىسىن قازاقتاندىرۋ ماسەلەلەرى ءجيى-ءجيى كوتەرىلدى. سونداي-اق, الماتى قالاسى تۇرعىندارىنىڭ تىعىز ورنالاسۋى دا ۇلكەن پروبلەماعا اينالدى. باستاپقىدا 400 مىڭ تۇرعىنعا شاقتالىپ سالىنعان قالادا, سول كەزدە 1,5 ميلليونعا جۋىق ادام تۇرعان. بۇل ەسەپتەگىدەن 3,5 ەسەگە كوپ, جاڭا قۇرىلىستار سالۋ مۇمكىندىگى از دەگەن ءسوز ەدى. قالانىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارى دا جەتىپ ارتىلاتىن. جالپى, استانانى كوشىرۋدىڭ تاكتيكالىق,ستراتەگيالىق جانە ساياسي استارى تەرەڭ بولاتىن. ۋاقىتتىڭ ءوزى الماتى قالاسىنىڭ زاماناۋي تالاپتارعا سايكەسسىزدىگىن بايقاتتى. مىسالى, اقمولامەن سالىستىرعاندا الماتىدا قۇرىلىستار سالۋ 2,5-3 ەسە قىمباتقا تۇسەتىنى انىقتالدى. اقىرى, ارنايى قۇرىلعان كوميسسيا ورتاق شەشىمگە كەلدى. وسىلايشا, 1994 جىلى باستالعان استانانى كوشىرۋ ماسەلەسىنە 1997 جىلى نۇكتە قويىلدى. بۇل جىل تاۋەلسىزدىك تاريحىندا ءۇش ءىرى وقيعاسىمەن: «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ» جىلى; ەكىنشىسى – استانانىڭ كوشىرىلۋى; ءۇشىنشىسى – ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا داڭعىل جول سالعان «قازاقستان – 2030» ستراتەگيالىق باعدارلاماسىنىڭ قابىلدانۋىمەن ەستە قالدى.
استانانى كوشىرۋ ۇدەرىسى 2000 جىلعا دەيىن سوزىلدى. اراعا ەكى جىل سالعاننان كەيىن, مۇندا قالانىڭ سيمۆولىنا اينالعان بيىكتىگى 97 مەتردى قۇرايتىن «بايتەرەك» مونۋمەنتى بوي كوتەردى. بۇل بيىكتىك – جاڭا استانانىڭ نەگىزى قالانعان 1997 جىلدى بىلدىرەدى. الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي, قاي كەزەڭدە بولماسىن, قالا الەمى – جەرگىلىكتى حالىقتى رۋ-تايپالىق سانادان ارىلتىپ, ۇلتتىق ساناسىنىڭ وسۋىنە قىزمەت ەتكەن, ەلىن وركەنيەتكە سۇيرەگەن. بۇگىندە استانا قالاسى – ىسكەر, تالانتتى ءارى كاسىبي ادامداردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىر.
استانا قالاسىنىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالساق, سارىارقا قازاقتارى ەسىل وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان, كوشپەلى ەل-جۇرت اتتىلى – جاياۋ وتە بەرەتىن تايازداۋ تۇسىن قاراوتكەل دەپ اتاعان. «اقمولا»اتاۋى ورتا عاسىرلاردا پايدا بولعان, 1830 جىلى نەگىزى قالانعان. جاۋگەرشىلىك زاماندا «اقمولا اسكەري بەكىنىسى» اتانعان ەلدىمەكەنگە 1862 جىلى قالا مارتەبەسى بەرىلگەن.
بەرگى تاريحىنداعى تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ كەزىندە اقمولا وبلىسىمەن بىرگە اقمولا قالاسى دا وزگەرىسكە ۇشىرايدى. 1954 جىلدىڭ كوكتەمىندە اقمولاعا تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ العاشقى ەشەلونى كەلەدى. دەرەكتەر اقمولا وبلىسىنا 270 مىڭ ادامنىڭ كەلگەنىن ايعاقتايدى.
اقمولا 1960 جىلدىڭ اياعىندا قۇرىلعان تىڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى بولعان. 1961 جىلدىڭ ناۋرىزىندا قالانىڭ اتاۋى تسەلينوگراد بولىپ وزگەرتىلەدى…
تىڭ يگەرۋ جىلدارى اقمولا وبلىسىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ جولىندا كۇرەسكەن ارىستارىمىز از بولماعان.
سولاردىڭ بىرەگەيى – كەزىندە د.قوناەۆ «…جۇرەگىن ادامدىكى ەمەس, ارىستاندىكىنە» تەڭەگەن قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى جۇمابەك تاشەنوۆ.ونىڭ ۇلتشىلدىعى مەن كۇرەسكەرلىگى تۋرالى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا كوپ جازىلدى. ول 1960 جىلداردا تىڭ ولكەسىن رەسەي فەدەراتسياسىنا قوسۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەندە, «مەن ءوزىم اقمولادا تۋىپ-ءوستىم, مەنىڭ اتا-انامنىڭ, اتا-بابامنىڭ جانى وسى جەردە جاي تاپقان. ەندى وسى جەردى بىزدەن الىپ, رەسەيگە بەرگەلى وتىرسىزدار» دەپ, مۇندايمەن «ەشبىر قازاق كەلىسپەيتىنىن» اشىق بىلدىرگەن.
ال, وڭتۇستىكتەگى ءۇش اۋداننىڭ جەرىن وزبەكستانعا بەرۋ تۋرالى ماسەلەدە كسرو-نىڭ باس حاتشىسى ن.حرۋششەۆتىڭ ءوزىن تويتارىپ تاستاعان. ونىڭ «كسرو ءبىرتۇتاس مەملەكەت, قاي رەسپۋبليكاعا قانداي جەردى بەرۋ كەرەكتىگىن ءبىز سىزدەن سۇراماي-اق شەشە الامىز» دەگەن سوزىنە «ولاي بولسا, بۇل – كسرو كونستيتۋتسياسىنا قارسى شىققاندارىڭىز. ال, وندا ءاربىر رەسپۋبليكانىڭ تەرريتورياسى ونىڭ بۇلجىماس مەنشىگى دەلىنگەن. بەكىتىلگەن كونستيتۋتسيانىڭ تالابى ورەسكەل بۇزىلسا,ءبىز حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ارالاسۋىن سۇراۋعا قاقىمىز بار» دەگەن ءۋاجىن العا تارتقان. جىلىمىق كەزەڭ بولعانمەن, شيەلەنىسكەن جەر داۋىندا ماسكەۋدەگى «بىرىنشىگە» اشىق قارسىلاسۋ –شىنىندا دا «جۇرەگىندە تۇگى بار» ادامنىڭ قولىنان كەلەتىن ارەكەت ەدى. مىنە, وسىنداي «يمپەريالىق» وي-سانادان تولىق ارىلۋ – استانانى اقمولاعا كوشىرۋدەن كەيىن عانا مۇمكىن بولدى. 1994 جىلى ارقا توسىندەگى قالاعا اقمولا اتاۋى قايتارىلدى. ال, ەلباسىنىڭ «اقمولا قالاسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى دەپ جاريالاۋ تۋرالى» جارلىعى (20.10.1997) نەگىزىندە 1998 جىلدىڭ 6 مامىرىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى استانا قالاسى بولىپ اتالدى. قازىرگى كەزدە الماتى, سارىارقا, ەسىل اۋداندارىنان تۇراتىن استانا قالاسىنىڭ جەر اۋماعى قۇلاشىن كەڭگە جايدى, قالا حالقىنىڭ سانى ىشكى كوشى-قون ايىرىمى ەسەبىنەن كوبەيىپ كەلەدى. 2009 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا استانا قالاسىندا 613,6 مىڭ ادام ەسەپكە الىنسا, 2012 جىلى 743 مىڭ ادام تىركەلگەن. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قۇرامى تۋرالى دەرەكتەردە قازاقتار 65,2, ورىستار 23,8, تاتارلار 1,7, ۋكرايندار 2,9, نەمىستەر 1,5 جانە باسقالارى 4,9 پايىزدىق كورسەتكىشتى قۇرايدى.
قالالار تاريحىندا استانالار اكىمشىلىك ورتالىعى عانا ەمەس, ەركىندىك پەن دەموكراتيانىڭ, جالپى ۇلتتىق جاڭارۋدىڭ ورتالىعى بولعان. وعان ەلباسىنىڭ «ءبىز استانانى مۇلدە جاڭادان سالدىق. ونى كوشىرۋگە بايلانىستى بولعان بارلىق پروبلەمالاردى جۇرەگىمىزدەن وتكىزدىك. بۇل ارمان ەدى. ەندى ول – تاماشا قالا, قازاقستاننىڭ ماقتانىشى جانە جۇرەگى…» دەۋى – ناقتى ايعاق.
1999 جىلى يۋنەسكو شەشىمىمەن «الەم قالاسى» مارتەبەسىن الدى, دۇنيە جۇزىندەگى جەتەكشى ەلدەرمەن تىعىز بايلانىس ورناتقان. استانانىڭ 20 باۋىرلاس قالاسى بار. ءىرى رەسمي كەزدەسۋلەردى ايتپاعاندا, مادەنيەت پەن ونەر, ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنداعى ءىس-شارالاردىڭ ءبارى استانا قالاسىندا وتەدى. وسىنداي جاھاندىق ۇدەرىستەردىڭ قايناعان ورتاسىندا تىرشىلىك ەتۋ – جاستار ءۇشىن ماقتانۋعا تۇرارلىق ەرەكشە قۇبىلىس. ويتكەنى, بولاشاق استانادان باستالادى.
كۇلپاش Iلياسوۆا,
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى, دوتسەنت
