ەلىمىزدە القابيلەر سوتى 2007 جىلدان بەرى قولدانىلىپ كەلەدى. مۇنداعى نەگىزگى ماقسات – سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋعا ازاماتتاردى كوبىرەك قاتىستىرۋ, ءسويتىپ, زاڭ ۇستەمدىگىنىڭ سالتانات قۇرۋىنا قول جەتكىزۋ. مىنە, وسى باعىتتا باس قالامىزدا قانداي وڭ قادامدار مەن ورىن الىپ وتىرعان قيىندىقتار بار؟ بۇگىن ءبىز وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە استانا قالاسىنىڭ قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتىنىڭ توراعاسى ءادىلحان شايحيسلاموۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
– ءادىلحان شايحيسلامۇلى, قازىرگى كەزدە ەلوردادا القابيلەر سوتىنىڭ جۇمىسى قاي دەڭگەيدە؟
– ەلباسىنىڭ بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋ تۇرعىسىنداعى 100 ناقتى قادام ۇلت جوسپارىندا القابيلەر مىندەتتى تۇردە قاتىساتىن قىلمىستىق ىستەر ساناتتارىن زاڭ جۇزىندە ايقىنداۋ كەرەكتىگى تۋرالى تۇجىرىم ايتىلعان بولاتىن. وسى تۇرعىدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 75-بابىنا سايكەس سوتتى القابيلەردىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزۋ كەيىنگى كەزدە تاجىريبەدە كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلەدى.
القابيلەردىڭ قاتىسۋىمەن سوت ءىسىن جۇرگىزۋ سۋديالاردىڭ مىندەتتەرى مەن ولارعا جۇكتەلگەن جۇمىستىڭ وراسان زور قيىندىقتارى تۋرالى حالىق اراسىندا شىنايى پىكىر قالىپتاستىرىپ, بۇقارانىڭ سوت جۇيەسىنە دەگەن سەنىمىن نىعايتا تۇسەدى. سونىمەن قاتار, القابيلەر ينستيتۋتى — قوعامنىڭ دامۋ دەڭگەيىن انىقتاۋدىڭ دا وزىندىك باعىت-باعدارى ىسپەتتى.
ازاماتتىق قوعامنىڭ, قۇقىقتىق تانىمنىڭ دامۋىنا جانە ەلىمىزدەگى سوت جۇيەسىنىڭ دەموكراتيالانۋىنا, سوت تالقىلاۋىنىڭ جارىسپالىلىعىنقامتاماسىز ەتۋگە بايلانىستى القابيلەر ينستيتۋتىنىڭ ءرولىن نىعايتۋ ماسەلەسى بۇگىندە بۇرىنعىدان داوزەكتى بولا ءتۇستى. سوندىقتان القابيلەر سوتى ينستيتۋتىن جەتىلدىرە ءتۇسۋدىڭ الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جاعىنا ايىرىقشا ءمان بەرىلىپ وتىر.
القابيلەر القاسىن قالىپتاستىرۋ – ۇيىمداستىرۋشىلىق تا, پروتسەسسۋالدىق تا شارالاردى تۇتاس قامتيتىن كۇردەلى ۇدەرىس. 2010 جىلدان بەرى رەسپۋبليكادا اسا اۋىر قىلمىستاردى القابيلەردىڭ قاتىسۋىمەن قارايتىن مامانداندىرىلعان سوتتار قۇرىلدى.
2016 جىلعى زاڭعا ەنگىزىلگەن جاڭارتۋلارعا سايكەس القابيلەر قاتىساتىن سوتتاردىڭ قاراۋىنداعى ىستەردىڭ اياسى ۇلعايىپ, قوسىمشا ءتورت قۇراممەن تولىقتىرىلدى. بۇرىن ولاردىڭ الدىنا اتۋ جازاسىنا كەسۋ مەن ءومىر بويىنا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا تارتىلعانداردىڭ تاعدىرىن شەشۋ تالابى قويىلسا, ەندى ادام ۇرلاپ, اۋىر حالگە ۇشىراتۋ جانە جاسوسپىرىمدەردى زورلاۋ قىلمىسى بويىنشا دا ولار كىنالىلەرگە ۇكىم شىعارۋعا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اتسالىسا الادى.
– ال, القابيلەر سوتىن كىمدەر جاساقتايدى؟ وسى توڭىرەكتە قانداي تۇيتكىلدى ماسەلەلەر بار؟
– قازىرگى قولدانىستاعى زاڭعا سايكەس, القابيلەر ءماجىلىسىن وتكىزۋ ءۇشىن ۇمىتكەرلەردىڭ ءتىزىمىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار بەرەدى. سول ۇمىتكەردىڭ جاسى جيىرما بەسكە تولعان, بۇرىن سوتتالماعان جانە جۇيكەسى ساۋ, مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەمەگەن ادام بولۋى كەرەك. سونىمەن قاتار, القابيلەر سوتىنا ۇمىتكەرلەرتىزىمىنە ازاماتتاردى ەنگiزۋدە شىعۋ تەگiنە, الەۋمەتتiك, لاۋازىمدىق جانە مۇلىكتىك جاعدايىنا, جىنىسىنا, ناسiلiنە, ۇلتىنا, تiلiنە, دiنگە كوزقاراسىنا, نانىم-سەنىمىنە, تۇرعىلىقتى جەرiنە نەمەسە باسقا دا كەز كەلگەن ءمان-جايلارعا بايلانىستىقاندايدا ءبىر شەك قويۋعا جول بەرiلمەيدى.
القابيلەردى جاساقتاۋداعى نەگىزگى قيىندىقتاردىڭ ءبىرى – ءىستى قاراۋ ءۇشىن سوتقا شاقىرىلعان ازاماتتاردىڭ كوبىنە كەلمەي قالۋى.
القابيلەر القاسىنىڭ قاتىسۋىمەن قارالاتىن قىلمىستىق ءىس سوتقا كەلىپ تۇسكەن كەزدە جالپى ءتىزىمنىڭ ىشىنەن 200-300 ۇمىتكەر شاقىرىلسا, كەيدە سونىڭ نەبارى 25-35-ءى, ياعني 10%-ى عانا قاتىسادى.
مۇنداعى باستى سەبەپ – سالعىرتتىق بولىپ وتىر. كوبىنەسە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار جاساعان تىزىمدەردە القابيگە ۇمىتكەردىڭ مەكەنجايى دۇرىس كورسەتىلمەيدى نەمەسە ولار سول مەكەنجايدا تۇرمايتىن بولىپ شىعادى.
ول ول ما, كەيبىر جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار القابيگە ۇمىتكەرلەر تىزىمىنە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرىن, بۇرىنعى اسكەري قىزمەتشىلەردى نەمەسە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى ەنگىزىپ, زاڭعا قايشى ارەكەتتەرگە بارادى. ءتىپتى, جاسى جيىرما بەسكە تولماعاندار دا ەنىپ كەتەتىن جايلار بولدى.
ايتا بەرسە, مۇنداي جۇمىسقا نەمقۇرايلى قاراۋ, جاۋاپسىزدىقتار سياقتى ولقىلىقتار جەتىپ ارتىلادى.
كەي جاعدايدا جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ۇمىتكەرلەردى وزدەرىمەن كەلىسپەي, تىزىمگە سىرتتايەنگىزىپ, ءتىپتى ول ادامعا ەسكەرتۋدى دە ۇمىتىپ كەتىپ جاتادى. ازاماتتار ءوزىنىڭ وسىنداي تىزىمگە ەنگىزىلگەنىن ىرىكتەۋ ءۇشىن سوتقا شاقىرىلعان كەزدە ءبىر-اق بىلەدى.
كەي ۇمىتكەردىڭ القابيلەر سوتىناقاتىسقىسى كەلمەيتىنىن اشىق ايتىپ, سەبەپسىز باس تارتاتىن جاعدايلارى دا كەزدەسەدى. ال ەندى ءبىرى ءتىپتى القابيدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيدى. ولاردى ۇمىتكەر رەتىندە تىزىمگە ەنگىزگەنىمەن, ءىستىڭ بايىبىنا بارمايدى, سوت تورەلىگىنە قاتىسۋى ولاردىڭ ازاماتتىق بورىشى ەكەنىن تۇسىنبەيدى.
وسى ايتىلعان جاعدايلار القابيگە ۇمىتكەرلەردىڭ قۇرامىن جاساقتاۋدا ايتارلىقتاي قيىندىقتار تۋىنداتادى.
– القابيلەر سوتىنا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر قاجەت دەيسىز عوي…
– ءىستى قاراۋ ءۇشىن القابيلەر سوتىنا ازاماتتاردىڭ سەبەپسىز كەلمەۋى – ءبىزدىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىمىز بەن قۇقىقتىق تانىمىمىزدىڭ ءالى دە تومەن ەكەندىگىن دە بايقاتادى. وسى ءتۇيىندى كەشەندى تۇردە, جان-جاقتى شەشۋ جولدارىن قاراستىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىز.
ول ءۇشىن اۋەلى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا القابيلەر سوتى ينستيتۋتى تۋرالى كەڭىرەك ناسيحات جۇمىستارى جۇرگىزىلۋى كەرەك. بۇل تۇرعىدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى سوتىنىڭ سۋدياسى ا.قۇرىقباەۆتىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ جانىنانالقابيلەردىڭ ءتىزىمىن جاسايتىن تۇراقتى كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسى كوڭىلگە قونادى.
ءارى وسى ءتىزىمنىڭ تولىق بولۋى ءۇشىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ لاۋازىمدى ادامدارىنا ناقتى جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلۋى كەرەك.
ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا, جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار القابيگە ۇمىتكەرلەردىڭ تىزىمدەرىن بۇرىن سايلانعاندار نەگىزىندە ەمەس, مەكەمەلەر مەن ۇيىمدار بەرەتىن ناقتى ادامداردىڭ ءتىزىمى نەگىزىندە جاساۋعا مىندەتتەلگەنى ءجون.
بۇل سوتقا القابيلەردى ازاماتتىق ۇستانىمى ايقىن, شىن نيەتىمەن وسى جۇمىستى اتقارعىسى كەلەتىن ناقتى ادامداردان ىرىكتەۋىنە كومەكتەسەر ەدى.
سوتتالۋشىعا ءوز ءىسىن القابيلەرگە قاراتۋ قۇقىعىنىڭ ۇسىنىلۋى اتا زاڭىمىزداعى ازاماتتىڭ ءومىرى, قۇقى مەن بوستاندىقتارى ەلىمىزدىڭ باستى قۇندىلىعى ەكەنىن بىلدىرەدى.القابيلەر وكىلەتتىگىمەن ادىلەتتى سوتقا قول جەتكىزۋگە بولادى. ءارى بۇل سوت بيلىگىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە, سوت تورەلىگىنىڭ ادىلدىگىنە اكەلەدى. حالىق وكىلدەرى بار, ياعني القابيلەردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن سوت ماجىلىستەرى ارقىلى حالىقتىڭ سوتقا دەگەن سەنىمى دە نىعايا تۇسەرى انىق.
سۇحباتتاسقان گاۋھاراي ەسىموۆا
