اناسىن قۇرمەتتەگەن ەل ازبايدى

قارىمدى قالامگەر, جازۋشى دۋلات يسابەكوۆتىڭ «ءاربىر ايەل – تانىلماعان پلانەتا. جاي عانا پلانەتا ەمەس, ارقايسىسى مۇڭلى پلانەتا. بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ ۇلى عالىمدارى جينالىپ, ايتەۋىر, ءبىر كەزدە الەمنىڭ قۇپيالارىن اشۋى مۇمكىن, ال بىراق ەشقانداي عىلىم, ەشقانداي دانىشپان قاراپايىم ايەل جانىنىڭ قۇپيا­سىن اشا المايدى. ايەل جانى ارقاشان جارالى. ويتكەنى ول تازا دا نازىك جارالعان, سوندىقتان اۋرۋعا تەز شالدىعادى. ايەل جانىن تازا ساقتايتىن قوعام جەر بەتىندە ءالى قۇرىلعان جوق, وعان داق تۇسىرمەي ايالاي بىلەتىن ەركەك ءالى تۋعان جوق…» دەپ تەرەڭنەن تولعاپ, تولعاقتى سىر شەرتۋى ويىمىزدى ءدوپ باسقانداي.
راسىندا, مىنا جارىق دۇنيەدە ايەلدىڭ اتقارار ءرولى – ۇشان-تەڭىز.
ول – اقىلشى, تاربيەشى, ءۇيدىڭ بەرەكە-ىرىسى, ەل مەن ەلدى ەلدەس­تىرۋشى, دانەكەرلەۋشى, ىسكەر, ءتىپتى قاھارمان دەسەك تە جاراسادى. اسىرەسە, قازاق قوعامىندا انالاردىڭ الار ورنى ەرەكشە بولعان. ويتكەنى ۇلتىمىزدىڭ بولمىس-بىتىمىندەگى, دۇنيەتانىمىنداعى بار يگى قاسيەتتەردى ءتىلىن, ءدىلىن, ءدىنىن, ادەت-عۇرپىن, سالت-ساناسىن, ۇلتتىق ءداستۇرىن بالاسىنان نەمەرەسىنە, نەمەرەسىنەن شوبەرەسىنە جەتكىزۋشى, دارىتۋشى, دامىتۋشى رەتىندە ايەل كوشباستاۋ­شى ىسپەتتى.
سولاي بولا تۇرا, ۇلتىمىزدىڭ قادىرلىسى سانالاتىن قىرىق شىراقتى ايەل-انالاردىڭ قوعامداعى ورنى الەۋمەتتىك ءۇردىسى بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالىپ وتىر. ەلىمىزدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, مادەني, ساياسي وزگەرىستەر انالار جاعدايىنا, پروبلەماسىنا نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى. جىل باسىندا مۇقىم قازاقستاندىقتاردىڭ قابىرعاسىن كۇيرەتىپ, ارقاعا ايازداي باتقان بەس پەرىشتەنىڭ ورتەنىپ كەتكەن ازالى قازاسىنان كەيىن كوپبالالى انالاردىڭ بيلىككە تالاپ قويىپ كوشەگە شىعۋى, الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن وتباسىلاردىڭ مەملەكەت تاراپىنان جەتكىلىكتى قولداۋ كورمەي وتىرعاندىعىن كورسەتتى. ودان قالدى مەملەكەت ساياساتىنداعى جۇرت كوڭىلىنەن شىقپايتىن باسقا دا كوپتەگەن ماسەلەلەردىڭ بەت-پەردەسىن اشىپ, انالاردى اشۋعا بۋلىقتىر­عانىن قالىڭ جۇرتشىلىق ۇمىتا قويعان جوق.
سول كەزدە كوپبالالى انالاردى الەۋمەتتىك قورعاۋدى كۇشەيتۋ تۋرالى تالاپتارىن بيلىككە جەتكىزۋگە تىرىسىپ, اشىق ديالوگ الاڭىنا شاقىردى. ومىرگە نارەستە كەلگەندە جانە بالانى باعىپ-كۇتۋ كەزىندە تولەنەتىن جاردەماقى كولەمىن كوبەيتۋدى, قوسىمشا تولەمدەر مەن جەڭىلدىكتەر قاراستىرۋدى, باسپانا ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋى سياقتى مىندەتتەر قويىپ ەدى.
ءبىر قۋانتارلىعى, قازىرگى تاڭدا وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋعا مەملەكەت تاراپىنان ايرىقشا باسىمدىق بەرىلىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە, ەلوردا اكىمدىگى وتباسى قۇندىلىقتارىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋ مەن قولداۋ, وتباسىلىق قارىم-قاتىناستىڭ ءداستۇرىن جانە مادەنيە­تىن ساقتاۋ ماقساتىندا جۇيەلى جۇمىس­تار جۇرگىزىپ, ماڭىزدى جوبالاردى ىسكە اسىرۋعا بەت بۇردى. جىل سايىن وتكىزىلەتىن ءداستۇرلى «مەرەيلى وتباسى» ۇلتتىق بايقاۋى وتباسى قۇندىلىقتارىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان الەۋمەتتىك جوبانىڭ ءبىر كورىنىسى بولماق.
جاقىندا نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمدىگىنىڭ باستاماسىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى جانىنداعى ايەلدەر ىستەرى جانە وتباسىلىق-دەموگرافيالىق ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسياسى, «اتامەكەن» ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ قولداۋىمەن تۇڭعىش رەت «وتباسى فورۋمى» ءوتتى.
فورۋمنىڭ باستى ماقساتى – قوردالانىپ قالعان انالار پروبلەماسىنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋ, وتباسى مارتەبەسىن نىعايتۋ جانە ايەلدەردىڭ كاسىبي شىڭدالۋىنا اتسالىسۋ ­بولدى.
نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى باقتيار ماكەن «باس قالامىزدا ايەلدەر قاۋىمىنىڭ باسىن قوسىپ ءبىرىنشى رەت ۇيىمداس­تىرىلعان فورۋمداعى كوزدەگەنىمىز – مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس ۇكىمەتپەن بىرلەسە وتىرىپ, جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان رەتىندە الەۋمەتتىك سالاداعى قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەردى شەشۋ. مۇقتاج ايەلدەرگە قولداۋ كورسەتىپ, تىعىرىقتان شىعار باعىت-باعدار بەرۋگە مۇرىندىق بولۋ. ءتيىستى اقپاراتتىق دەمەۋ كورسەتىپ, اقىل-كەڭەس ايتۋ. جاسىراتىنى جوق, كەيبىر كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلدانعىسى كەلەتىن ايەلدەر شارۋانىڭ باسىن نەدەن باستارىن, قايدا بارارىن بىلمەي دال بولادى. وسىندايدا ءجون سىلتەپ جىبەرەتىن ماماندار كەڭەسى بار. قازىر كوبىسىنىڭ ماسەلەسى تۇرعىن ءۇي بولىپ تۇر. بىزدە كوپتەگەن مەملەكەتتىك باعدارلامالار بار. ايتالىق, «باقىتتى وتباسى», «نۇرلى جەر», «7-20-25» دەگەن. جالعىزباستى, تۇرمىسى تومەن وتباسىلارعا ارنالعان «مەكتەپكە جول» باعدارلاماسى دا ىسكە قوسىلدى. بۇل فورۋمنىڭ ەرەكشەلىگى – ەرەۋىلگە شىققان انالاردىڭ ءبارىن جيناپ اقىلداسۋ. ءساتىن سالسا, كۇزگە قاراي وتباسى قۇندىلىعىن دامىتۋ ماقساتىندا «وتباسى» ­ورتالىعىن اشپاقشىمىز» دەپ ويىن ورتاعا سالدى.
شىنتۋايتىنا كەلگەندە, نارىق زامانىندا قوعام مەن مەملەكەت ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ جۇرگەن ايەلدەر قاۋىمى جەتەرلىك. ولار مەملەكەتتىك قىزمەتتە, بيزنەستە, دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن وقۋ-اعارتۋ جۇيەسىندە ت.ب. سالالاردا دا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ, ەل ىرىزدىعىن ەسەلەپ ءجۇر. ەلوردادا 96021 جەكە كاسىپكەر بولسا, سونىڭ 50350-ءى ايەلدەر ەكەن. دەمەك, 52,3 پايىزىن قۇرايدى.
استاناداعى «دامۋ» قورى ارقىلى ءارتۇرلى باعىتتاعى جوبالارعا قارجىلاي قولداۋ دا كورسەتىلۋدە. ماسەلەن, سوڭعى ءتورت جىل ارالىعىندا 182 بيزنەس جوباعا اقشا بولىنگەنى قۇپتارلىق جايت. اكىمدىك تاراپىنان شارۋاسىن دوڭگەلەتۋ ماقساتىندا ۇسىنعان جوباسىنا قارجىلاي كومەككە قول جەتكىزگەن 182 كاسىپكەردىڭ 76-ى ايەلدەر قاۋىمى ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك.
دەمەك, ساۋدا سالاسىنىڭ قىر-سىرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن مەڭگەرىپ, ءوندىرىسىن دامىتا وتىرىپ, تاۋار مەن قىزمەت ءتۇرىن ۇلعايتۋ ارقىلى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرىپ جۇرگەن ايەلدەر قاۋىمىنىڭ ىسىنە سۇيسىنبەسكە بولماس.
قولداعى بار مالىمەتكە جۇگىنسەك, نۇر-سۇلتان قالاسىندا 15 مىڭعا جۋىق كوپبالالى وتباسى تۇرىپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە 47963-ءى – «كۇمىس القا», «التىن القا» توسبەلگىسىن يەلەنگەن انالار. ايتا كەتۋ كەرەك, بيىل كوپبالالى انالارعا بەرىلەتىن اي سايىنعى جاردەم­اقى كولەمى 768 تەڭگەگە ارتىپ, 16 160 تەڭگەنى قۇرادى. وندا دا بۇل قاراجات – «كۇمىس القا», «التىن القا» العان كوپبالالى انالار, «باتىر انا» اتاعىن العاندار, ءى جانە ءىى دەڭگەيلى وردەندەرمەن ماراپاتتالعان ايەلدەر, ­ى جانە ءىى دارەجەلى «انا داڭقى» ­وردەنىمەن ماراپاتتالعان ايەلدەرگە عانا تيەسىلى ەكەن دە, بەس بالاسى بار انالاردىڭ الاتىنى 10 مىڭ تەڭگە كورىنەدى. بۇل, ارينە, تەڭىزگە قۇيعان تامشىمەن بىردەي. ەر-توقىمى ­باۋىرىنا تۇسكەن نارىقتىڭ قىمباتشىلىق قىسپاعىندا وسىنشا جاردەماقى تالعاجاۋ ەتۋگە دە جەتكىلىكسىز ەكەنى تۇسىنىكتى.
دەگەنمەن دە كوپبالالى وتباسىلاردى الەۋمەتتىك قولداۋ ماقساتىندا قوسىمشا 1,3 ملرد تەڭگە قارجى قاراستىرىلىپ وتىرعانى – كوڭىلگە دەمەۋ. جىل باسىنان بەرى «نۇرلى جەر» باعدارلاماسى نەگىزىندە 24 كوپبالالى وتباسى تۇراقتى باسپاناعا قول جەتكىزسە, 1000 وتباسىعا تۇرعىن ءۇي سەرتيفيكاتىن تاپسىرۋ جوسپاردا تۇر.
القالى جيىننىڭ قوناعى, انالار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ­انياش بايسالبەكوۆادان سىر سۋىرتپاقتاعانىمىز­دا «انالاردىڭ, ايەلدەردىڭ جۇگى اۋىر. بۇگىن جاقسى ءىس-شارا ۇيىمداس­تىرىلىپ, تۇساۋىن كەسكەلى وتىر. كومەك, جاردەم سۇراعان ادامدار ءوزىنىڭ كەرەكتى جاۋابىن وسى جەردەن الادى دەگەن ويدامىن. قازىرگى زاماندا كوپ بالانى اسىراپ-باعۋ وڭاي ەمەس. مۇنى اتا-انالار دا جاقسى تۇسىنەدى. سوندىقتان اركەز مەملەكەتتەن قولداۋ كۇتەدى. الايدا ءبىزدىڭ ەلدەگى كوپبالالى وتباسىلارعا بەرىلەتىن جاردەماقى جەتكىلىكسىز. سونىڭ سالدارىنان ءدال قازىر كوپبالالى انالاردىڭ تالايى شاراسىزدىقتان شىرىلداپ ءجۇر» دەپ اعىنان جارىلسا كوپبالالى انا, كاسىپكەر اسەل سەيىتقاليقىزى: «مەن التى بالانىڭ اناسىمىن. نۇر-سۇلتان قالاسى اكىمدىگى ۇيىمداستىرعان ىزگى شارا «وتباسى» فورۋمى ۇلكەن ءىستىڭ باستاۋى بولايىن دەپ تۇر. ارينە, ماسەلەنىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. وتكەندە ەرەۋىلگە شىققان انالار وسى ۋاقىتقا دەيىن شەنەۋ­نىكتەر تۇرعىندارمەن كەڭەسپەي, ءوز قالاۋىنشا شەشىم قابىلداپ, قۇر داڭعازا ماقتانعا قوماقتى قارجى شاشىپ, حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قاجەتتىلىگىنە كەلگەندە اقشا ۇنەمدەي قالاتىن ساياساتقا نارازىلىعىن ءبىلدىردى. الايدا ۇكىمەت تاراپىنان بىلتىر كوپبالالى انالاردى قولداۋعا 19 ملرد تەڭگە اقشا ءبولىنىپتى. ءبىز ودان حابارسىز ەكەنبىز. ەندى-ەندى ءبىلىپ جاتىرمىز. الداعى ۋاقىتتا كوپ­بالالى انالارمەن تىعىز ­قارىم-قاتىناس ورنايدى دەگەن ءۇمىت بار» دەپ ويىن ەش بۇكپەسىز جايىپ سالدى.
ءسوزىمىزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى – ايەل قوعامنىڭ تىرەگى, مەملەكەت دامۋىنىڭ تۇعىرى. سوندىقتان دا بولار, تۇركى دۇنيەسىن تەرەڭ زەرتتەگەن تاريحشى-عالىم لەۆ گۋميلەۆ «تۇركىلەر ايەلدەردى سال سەرىلەردەي ادەيى قاتتى قۇرمەتتەيتىن. بالاسى ۇيگە كىرگەسىن اۋەلى شەشەسىنە ءيىلىپ, ءتاجىم ەتكەن, سودان كەيىن بارىپ اكەسىنە سالەم بەرگەن. ورحون جازۋىندا دا ولارعا اجال قاۋپى تونگەندە, كۇلتەگىننىڭ ولاردى جانقيارلىقپەن قورعاپ قالعانى زور شابىتپەن جىر­لانادى… تۇركىلەردە اناسىنىڭ شىققان تەگىنە ايىرىقشا ءمان بەرىلگەن» دەگەن قاناتتى ءسوزى حالقىمىزدىڭ اناعا دەگەن قۇرمەتى قانداي بولعانىن اڭعارتىپ تۇرعان جوق پا؟! ەندەشە, وتباسىنىڭ قۇتى مەن ىرىسى, ۇيىتقىسى مەن جىلۋى ايەل اناعا دەگەن ءىلتيپات قاشاندا جوعارى ­بولۋى كەرەك. باس قالادا وتكەن «وتباسى فورۋمى» وسىنىڭ ايعاعى بولسا كەرەك. وتباسىن نىعايتۋعا باعىتتالعان تۇجىرىمدى ويلار ورتاعا سالىنىپ, جۇزەگە اسادى دەگەن ­نيەتتەمىز. ەڭ باستىسى, ­­سەڭ قوزعالدى.