ءوزى ىرگە قالاعالى بەرى اقمولا اتانىپ كەلگەن قالا 1961 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ءبىر ساتتە-اق اياق استىنان «تسەلينوگراد» اتانىپ شىعا كەلدى. سونىڭ الدىندا, 1960 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانىندا عانا بۇعان جاناما سەبەپتى بولسا دا, رەسپۋبليكادا تاعى ءبىر اسا ماڭىزدى وقيعا ورىن الدى. سول كۇنى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ قازاقستان قۇرامىندا ورتالىعى اقمولا قالاسى بولىپ بەلگىلەنگەن تىڭ ولكەسىن قۇرۋ جونىندەگى جارلىعى شىقتى.
ولكە, جارلىققا ساي, باسىندا رەسپۋبليكانىڭ كوكشەتاۋ, قوستاناي, پاۆلودار جانە سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىن بىرىكتىردى. ونىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى بۇرىنعى اقمولا وبلىسى تاراتىلدى. بىراق 1961 جىلعى 24 ساۋىردە ول تسەلينوگراد وبلىسى بولىپ قايتا اشىلىپ, ولكە قۇرامىنا كىردى. ءسويتىپ, قازاقستانداعى ەڭ ءىرى اكىمشىلىك باسقارۋ قۇرىلىمى بولىپ تانىلعان بۇل ايماققا 5 وبلىس, 51 اۋدان قارادى.
سول ارالىقتا قۇرىلعانىنا 40 جىل مەرزىم تولىپ وتىرعان قازاقستان ەكىنشى جەتىجىلدىق جوسپار كەزەڭىن اياقتاپ جاتتى. وسىعان وراي, قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى ەڭبەكشىلەردى ونەركاسىپتى دامىتۋ, اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالالارىندا, عىلىم مەن مادەنيەت جۇيەلەرىندە ءۇشىنشى جەتىجىلدىقتىڭ تاپسىرمالارىن ويداعىداي ورىنداۋ جانە اسىرا ورىنداۋ جولىندا سوتسياليستىك جارىستى ورىستەتۋگە شاقىرعان ۇندەۋ جاريالادى.
اقمولا وبلىسىنىڭ ءبىرىنشى پارتيالىق كونفەرەنتسياسى تىڭ ولكەسىنىڭ رەزەرۆتەرى تولىق ىسكە قوسىلماعانىن, جەردى يگەرۋ مادەنيەتىنىڭ ءالى تومەن ەكەندىگىن اتاپ كورسەتتى. دەلەگاتتار تىڭگەرلەردىڭ يگىلىگىنە اينالۋ ءۇشىن ۇزدىك شارۋاشىلىقتاردىڭ, بولىمشەلەردىڭ, باقتاشىلاردىڭ, شوپانداردىڭ, ساۋىنشىلار مەن قۇرىلىسشىلاردىڭ وزىق تاجىريبەلەرىن تاراتۋ كەرەكتىگى تۋرالى ءسوز قوزعادى. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ولكەگە قاراستى وبلىستاردا ەگىنشى-مەحانيزاتورلار 1,5 ەسەگە وسكەن. بىراق ۋچيليششەلەردە اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارىن باسقاراتىن كادرلار ءالى دە از دايىندالادى. كونفەرەنتسيادا تەحنيكالاردى ەگىس-دالا جۇمىستارىنا تارتۋدى جەدەلدەتۋ ءۇشىن اۋدان ورتالىقتارىندا جوندەۋ تسەحتارىن اشۋ جونىندە ۇسىنىس جاسالدى.
تىڭ ولكەسى كەڭەس وداعىنىڭ شىعىس قاپتالىنداعى قولايلى وڭىرلەردە وركەن جايدى. ونىڭ نەگىزگى تابيعي قازىنالارى قاتارىندا ەگىسكە جارامدى قۇنارلى جەرلەر, ءشوپ دايىنداۋ باعىتىنداعى جانە جايىلىمدىق تاناپتار, تەمىر جانە مىس, بوكسيت, اسبەست, تاس كومىر جانە تۇز سەكىلدى قازبا بايلىقتارى, مينەرالدى كولدەر مەن دالا جاعدايىنداعى تازا اۋا رايى بولدى. ول ەلدىڭ ورال تاۋلارى, كۋزباسس جانە قاراعاندى دەپ اتالاتىن ءۇش ءىرى يندۋستريالى اۋدانىنىڭ ورتاسىنان ورىن الدى. ولكە باتىس قيىرى – وڭتۇستىك ورال مەن شىعىسىنداعى قۇلىندى دالاسىنا دەيىنگى اۋماقتى اتىراپتا كوسىلىپ جاتتى. ول باتىستان شىعىسقا دەيىنگى 1300 شاقىرىمدى جايلاپ, تەرىستىكتەن تۇستىككە دەيىنگى 900 شاقىرىم الاپقا سوزىلدى. ولكەنىڭ تەمىر جول بويلارىندا ورنالاسۋى ونىڭ ورتا ازيامەن, شىعىس ەۋروپا ايماعىمەن جانە باتىس ءسىبىر وڭىرىمەن جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتۋىنا مۇمكىندىك بەردى.
1954 جىلدان 1961 جىلعا دەيىن قازاقستان اۋماعىندا 18 ملن گەكتار ەگىستىك القاپ يگەرىلدى. وسى جىلداردا مۇندا 500-دەن استام جاڭا كەڭشارلار قۇرىلدى. ولكە, سول جىلدارى جازىلعانداي, رەسپۋبليكادا وندىرىلەتىن استىقتىڭ, نەگىزىنەن, جازدىق بيدايدىڭ 80 پايىزىن بەرىپ تۇردى. الايدا 1956 جىلى ءبىرىنشى رەت وتان قامباسىنا 1 ميلليون پۇت استىق قۇيۋعا قول جەتكىزگەن تىڭ دالاسى, تۇپتەپ كەلگەندە, ءوزىنىڭ ءاۋ باسىندا العا قويىلعان مىندەتتەرىن تولىق اقتاي المادى. وندا جىل ساناپ ءونىم كولەمىنىڭ تۇسە باستاعانىنان بولەك, وداق بيۋدجەتىنەن الىپ, جاراتقان اقشاسىنىڭ مولشەرى بارا-بارا استرونوميالىق دەڭگەيگە دەيىن جەتىپ, تەك كول-كوسىر شىعىن مەن ىسىراپتىڭ ورداسىنا اينالىپ كەتتى. بۇعان قازاقستاندا تىڭ يگەرۋدىڭ ەشقانداي جوسپارسىز, الدىن الا جاسالعان جوبا-ەسەپسىز, ناۋقانشىلدىقپەن قاۋىرت قولعا الىنعانىنىڭ دا سەبەبى بولماي قالعان جوق. بۇل تۋرالى كەيىن ارنايى ءسوز ەتەمىز.
تىڭ ولكەسى 600 مىڭ شاقىرىم شارشى اۋداندى جايلادى. ول رەسپۋبليكا جەرىنىڭ 21 پايىز بولىگىن الىپ, حالقىنىڭ 31 پايىزىن قامتىدى. تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى سلاۆيان ناسىلىنەن قۇرالدى. 1959 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ءوڭىردى 2 ملن 753 مىڭ ادام مەكەندەدى. بۇلاردىڭ 46,2 پايىزى – ورىستار, 14 پايىزى – ۋكرايندار, 12,1 پايىزى نەمىستەر بولسا, قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى نەبارى 29,1 پايىزدى كورسەتتى. مۇنداي دەموگرافيالىق ولقىلىق قازاقستاندا 1926-1939 جىلدارى جۇرگىزىلگەن كۇشتەپ تاركىلەۋ, ۇجىمداستىرۋ جانە قۋعىن-سۇرگىن, سول جىلدارى كەڭ قانات جايعان رەسەيدىڭ ورتالىق وبلىستارىنان ورىستاردى كوپتەپ كوشىرىپ اكەلۋ ساياساتى سالدارىنان ورىن الدى. وسى 13 جىلدىڭ كولەمىندە رەسپۋبليكادا قازاقتاردىڭ سانى 869 مىڭ ادامعا, ياعني 21,9 پايىزعا ازايدى. مۇنىڭ سالقىنى 1959 جىلعى ساناققا دا قاتتى اسەر ەتتى. بۇل كەزدە قازاقستانداعى ورىستار – 4 ملن 14 مىڭعا, ۋكرايندار 762 مىڭعا كوبەيىپ, جالپى حالىقتىڭ 51 پايىزىن تولتىردى. قازاقتار 30,2 پايىزدىق كورسەتكىشپەن 2 ملن 794 مىڭ ادامعا شاقتالىپ, 1926 جىلعى 3 ملن 617 مىڭدىق مەجەگە دە, 58, 82 پايىزدىق دەڭگەيگە دە جەتە المادى. اتالعان كەزەڭدە قانداستارىمىزدىڭ ولكەدەگى مولشەرى 18,7 پايىزعا دەيىن ءتۇسىپ كەتتى.
تىڭ ولكەسى ورتالىعىنىڭ اتاۋى وزگەرەر الدىندا, 1961 جىلعى ناۋرىز ايىندا بۇل اتىراپقا سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نيكيتا حرۋششەۆ تاعى كەلدى. بۇل نيكيتا سەرگەەۆيچتىڭ قازاقستانعا, سونىڭ ىشىندە ونىڭ استىقتى وبلىستارىنا ەكىنشى مارتە ات باسىن تىرەۋى ەدى. ول ءبىرىنشى رەت رەسپۋبليكا اۋماعىنا 1956 جىلدىڭ جازىندا كەلىپ كەتكەن.
ن.حرۋششەۆ 2 ناۋرىزدا سۆەردلوۆسكىدە, 8 ناۋرىزدا نوۆوسىبىردە اۋىل شارۋاشىلىعى وزاتتارىمەن كەزدەسۋ وتكىزىپ العان سوڭ, 11 ناۋرىز كۇنى كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ قيالى دەگەن بەكەتىنە ۇشاعىن قوندىردى. بۇدان ءارى وبلىستاعى «قانتەمىر» دەگەن كەڭشارعا ايالداپ, 12-سىندە اقمولا قالاسىنا كەلىپ كىدىردى.
وسى ساپارى بارىسىندا نيكيتا حرۋششەۆ قاسىندا تۇرعان قازاقستاندىق اتقوسشىلارىنان «اقمولا» دەگەن اتاۋدىڭ قانداي ماعىنا بەرەتىنىن سۇرايدى. سوندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى يساعالي ءشارىپوۆ جۇرتتىڭ بارىنەن بۇرىن «شالتتىق تانىتىپ», قالانىڭ اتىن «بەلايا موگيلا» دەپ اۋدارىپ بەرە قويادى. مۇنى ەستىگەن حرۋششەۆتىڭ توبە شاشى تىك تۇرادى. نەگىزى, سونىڭ الدىندا ءۇش اي عانا بۇرىن قۇرىلعان تىڭ ولكەسىنىڭ ورتالىعى بولىپ تۇرعان شاھاردىڭ اتاۋىن ونسىز دا وزگەرتپەك بولىپ بەرىك شەشىم ۇستانىپ كەلگەن وعان مىنا جاۋاپ «ىزدەگەنگە – سۇراعان» بولىپ شىققان سياقتى. سودان تاس-تالقان بولعان ءبىرىنشى حاتشى قالانىڭ اتىن شۇعىل وزگەرتۋگە تاپسىرما بەرەدى. جانىنداعى باسقا ەستيار جەرگىلىكتى باسشىلار «اق مولا» دەگەن ءسوزدىڭ XIII–XIV عاسىرلاردا ەسىلدىڭ كەشۋ بەرەتىن تۇسى – قاراوتكەلدىڭ ماڭىندا اققايراق تاستان تۇرعىزىلعان قورعانىس-قامالىنىڭ كۇمبەزىنە قاراي الىنعانىن قالاي ايتسا دا, قاپەرىنە ىلمەيدى. «ايتتىم – ءبىتتى, كەستىم – ءۇزىلدى» دەيتىن بىرجاقتى پارمەنگە ۇيرەنىپ قالعان وداق باسشىسى وسىمەن اڭگىمەنىڭ تىنىپ, شەشىمنىڭ شىعارىلىپ قويىلعانىن ءبىلدىرىپ, قولىن ءبىر سىلتەگەن كۇيى كەتە بارادى.
وسىدان كەيىن 13 ناۋرىزدا تىڭ ولكەسى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ وزاتتارىمەن ۇلكەن جيىن وتكىزگەننەن كەيىن بىرنەشە كۇن وسى ايماقتاعى شارۋاشىلىقتاردى ارالاپ بولىپ, 19 ناۋرىزدا الماتىدا رەسپۋبليكا اۋىل شارۋاشىلىعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇزدىك وكىلدەرىمەن كەزدەستى. ال 20 ناۋرىز كۇنى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى ي.ءشارىپوۆتىڭ قول قويۋىمەن تىڭ ولكەسىنىڭ اقمولا قالاسىن تسەلينوگراد قالاسى دەپ قايتا اتاۋ تۋرالى قاۋلى جارىققا شىعادى. بۇل اتاۋ سودان 1992 جىلعى 6 شىلدەگە دەيىن جالعاسىپ كەلدى. سول كۇنى ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن قالاعا ءوزىنىڭ «اقمولا» دەگەن ەجەلدەن بەرگى تاريحي اتاۋى قايتارىلدى. ءسويتىپ, ن.حرۋششەۆتىڭ ءۆوليۋنتاريزمى ناتيجەسىندە شاھاردىڭ 31 جىلدان استام ۋاقىت جامىلىپ كەلگەن جاساندى جامىلعىسى سىپىرىلىپ الىندى. 1994 جىلعى 6 شىلدەدە قازاقستان جوعارعى كەڭەسى ەلدىڭ ورتالىعىن الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ جونىندە قاۋلى قابىلدادى. 1997 جىلعى 10 جەلتوقساندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇل جونىندە تۇپكىلىكتى شەشىم شىعاردى. ال 1998 جىلعى 6 مامىردا ەلباسى جارلىعىمەن قالاعا «استانا» دەگەن جاڭا اتاۋ بەرىلدى. قازىرگى تاڭدا استانا رەسپۋبليكادا الماتىدان كەيىنگى حالقى كوپ, ميلليوننان استام تۇرعىنى بار قالا بولىپ تابىلادى.
تىڭ ولكەسى 600 مىڭ شاقىرىم شارشى اۋداندى جايلادى. ول رەسپۋبليكا جەرىنىڭ 21 پايىز بولىگىن الىپ, حالقىنىڭ 31 پايىزىن قامتىدى. تۇرعىنداردىڭ باسىم بولىگى سلاۆيان ناسىلىنەن قۇرالدى. 1959 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ءوڭىردى 2 ملن 753 مىڭ ادام مەكەندەدى. بۇلاردىڭ 46,2 پايىزى – ورىستار, 14 پايىزى – ۋكرايندار, 12,1 پايىزى نەمىستەر بولسا, قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى نەبارى 29,1 پايىزدى كورسەتتى
تىڭ ولكەسى بەس جىلعا جۋىق ۋاقىت قانا داۋرەن ءسۇردى. ول 1964 جىلى 14 قازاندا وتكەن سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ كەزەكتەن تىس پلەنۋمىندا ورنىنان الىنعان ن.حرۋششەۆتەن كەيىن كوپ ۇزاي العان جوق. ول اپەرباقان باسشىنىڭ پارمەنىمەن وندىرىستىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى بويىنشا ەكىگە ءبولىنىپ قالعان اۋداندىق پارتيا ۇيىمدارىن قايتا بىرىكتىرۋ جاپپاي قولعا الىنعان كەزدە, 1965 جىلعى 19 قازاندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىمەن تاراتىلدى.
سەرىك ءپىرنازار
