سول كۇنى رىستى تۇرعىمبايقىزى ادەتتەگىدەن ەرتە تۇردى. اپىل-عۇپىل تاڭعى شايىن ءىشىپ, جۇمىسقا جينالا باستادى. ەركە نەمەرەسى دانا دا اجەسىمەن قاباتتاسا تۇرىپ, قاسىنا كەلىپ, ونىڭ قۇشاعىنا ەندى. مۇنىسى كىشكەنتاي كەزىنەن ۇيرەنشىككە اينالعان ادەتى ەدى.
– اجە, سەنى تۋعان كۇنىڭمەن قۇتتىقتايمىن! ءاردايىم ءبىزدىڭ قامقورشىمىز بولا بەرۋىڭە تىلەكتەسپىن. بۇل تىلەككە بارلىق نەمەرەلەرىڭ قوسىلادى. سەن ءبىزدىڭ ۇسكىرىك ايازدان قورعايتىن قالقانىمىزسىڭ, اپتاپ ىستىقتان ساقتايتىن كولەڭكەمىزسىڭ. ءبىز ءبارىمىز كەشكە وسىندا جينالامىز, تەك سەن كەشىكپەي ەرتەرەك كەلشى, – دەپ اجەسىنىڭ باۋىرىنا ەنە ءتۇستى.
اجەسى دە نەمەرەسىنىڭ مىنا قىلىعىنا رازى بولىپ, ونى تاعى دا قۇشاعىنا الدى. بايقاسا, داناسى دا بويى ءوسىپ, وزىمەن شامالاس بولىپ قالعان ەكەن. ۋاقىت دەگەن ۇشقىر عوي, نەمەرەسىنىڭ ەسەيىپ قالعانىن ەندى عانا بايقادى. اسىرەسە, دانانى كورسە, ءىشى-باۋىرى ەلجىرەپ, ەرىكسىز كوزىنە جاس ىركىلەدى, كوز الدىندا ومىردەن ەرتە كەتكەن كەنجە ۇلى ەربولدىڭ بەينەسى ەلەستەيدى. ەربولدىڭ كوزى بولىپ قالعان دانا اجەسى ءۇشىن تىم ىستىق, تىم سۇيكىمدى. سوندىقتان باسقا نەمەرەلەرگە قاراعاندا دانانىڭ ورنى بولەكتەۋ. اۋىر كۇرسىنگەن رىستى ورنىنان تەز تۇرىپ, جۇمىسقا جينالا باستادى. دانانى ماڭدايىنان ءبىر ءسۇيدى دە, ەسىككە قاراي بەتتەدى.
دالاعا شىعۋى سول ەكەن, تىنىسى اشىلعانداي بولدى. ارقانىڭ تاڭعى سالقىن اۋاسى بويىنا ەرەكشە قۋات بەرگەندەي, بىردەن سەرگىتىپ جىبەردى. رىستى اپاسىنىڭ اسىعىس ەكەنىن تۇسىنگەن جۇرگىزۋشى ماشينا ەسىگىن ايقارا اشىپ, باستىعىنىڭ جايعاسىپ وتىرۋىن كۇتتى. ءسويتتى دە, كۇندەلىكتى جۇرەتىن جولعا قاراي باعىت الدى.
جان-جاعىنا كوز سالسا, ماۋسىم ايىنداعى استانا كوركى تىم سىمباتتى, تىم ەرەكشە سۇلۋلانىپ كەتكەندەي. اعاشتار دا جاپىراق جايىپ, قالانى كوركەيتە تۇسكەندەي. قالا كوز الدىندا ءوسىپ, كوركەيىپ كەلەدى. بوي كوتەرگەن الىپ عيماراتتار مەن ساۋلەلى تۇرعىن ۇيلەر استانانى ەرەكشە قۇلپىرتىپ جىبەرىپتى. قالايشا سۇيسىنبەسكە! مىنە, جاسامپازدىق دەگەن وسى ەمەس پە؟! مۇنداي قالادا تۇرىپ, ونىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە ۇلەس قوسقان عانيبەت قوي. وسىنداي ءتاتتى قيالدا وتىرعان رىستىنى جۇرگىزۋشىنىڭ: «اپاي, كەلىپ قالدىق» دەگەن ءسوزى ويىن ءبولىپ جىبەردى.
ماشينادان تۇسە سالىسىمەن رىستى تۇرعىمبايقىزى اسىعا باسىپ كابينەتىنە بەت الدى. ەسىكتى اشىپ, جايعاسىپ وتىرۋى سول ەدى, گۇل ۇستاعان ءبىر توپ ادامدار ساۋ ەتىپ كابينەتكە كىرىپ كەلدى. جاي كەلمەگەن, رىستى اپايلارىن تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاۋعا استانا قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى سانسىزباي ەسىلوۆ, ەسىل اۋدانىنىڭ اكىمى ءسابيلا مۇستافينالار باس بولىپ, ءوزىنىڭ ارىپتەستەرى مەن قۇربى-قۇرداستارى قۇتتىقتاۋ ءۇشىن كەلىپتى.
– رىستى تۇرعىمبايقىزى – ەلورداعا بەلگىلى ازاماتسىز. كوپ جىلدار ىشكى ىستەر ورگانىندا جۇمىس ىستەدىڭىز. وندا دا جاقسى مىنەزىڭىزبەن ەلگە تانىلدىڭىز. زەينەتكەرلىككە شىقساڭىز دا, ساپتان قالماي, 15 جىل بويى ەسىل اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسىن جەمىستى باسقارىپ كەلەسىز. جاسى ۇلكەن قاريالاردىڭ جاناشىرىسىز. كوپتەگەن قوعامدىق شارالاردىڭ ۇيىتقىسىسىز. وسىنداي ادالدىعىڭىز بەن ەڭبەكقورلىق قاسيەتىڭىز جاستارعا ۇلگى بولىپ كەلەدى. ءسىزدى تۋعان كۇنىڭىزبەن قۇتتىقتاي وتىرىپ, ۇزاق عۇمىر, مىقتى دەنساۋلىق تىلەيمىن! – دەپ سانسىزباي ەسىلوۆ اعىنان جارىلدى.
ودان كەيىن رىستى تۇرعىمبايقىزىن وزىمەن كوپ جىلدار ەڭبەك ەتكەن قالالىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتىنىڭ ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ وكىلدەرى قۇتتىقتادى.
سول كەزدەگى ەسىل اۋدانىنىڭ اكىمى ءسابيلا مۇستافينا ونىڭ ءومىر جولى مەن قىزمەتتىك بەلەستەرى تۋرالى اقتارىلا سويلەدى. «جاستارعا ۇلگى بولار كىسىمەن ارىپتەس بولىپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءوزى ماقتانىش» دەپ تۋعان كۇن يەسىنە سىي-سياپات كورسەتتى.
سول كۇنى رىستى تۇرعىمبايقىزىن قۇتتىقتاۋشىلار لەگى تاۋسىلمادى. قۇتتىقتاۋى مەن العىسىن ايتقان ارىپتەستەرى مەن قاراپايىم ارداگەرلەر جۇرەكجاردى ىقىلاستارى مەن العىستارىن شىن جۇرەكتەن ءبىلدىرىپ جاتتى. ولاردىڭ تىلەكتەرى: «رىستى, وسى العان بەتىڭ مەن باعىتىڭنان تايماي ەڭبەك ەتە بەر, ءبىز سول قىزمەتىڭە شەكسىز العىسىمىزدى ايتۋدان جالىقپايىق» دەۋلەردىڭ سوزىندە قانشاما ءمان-ماعىنا, ريزاشىلىق بار. قازاق بەكەر ايتپاعان عوي: «قارعىس الما, العىس ال» دەپ. بۇل مىسالدىڭ ءوزى – ادامدارمەن ادال جۇمىس ىستەي ءبىلۋدىڭ دالەلى, رىستىنىڭ ادامگەرشىلىك تۇلعاسىنىڭ ايشىقتى دا انىق كورىنىسى. كەلۋشىلەردىڭ لەگى سايابىرلاعان سوڭ شارشاڭقىراعان رىستى تەرەڭ ويعا باتتى.
كوز الدىنا بالا كەزىندەگى شاقتار, ستەپنوگورسك قالاسىنداعى كەڭ سارايداي ۇيدەگى اكە-شەشەسىنىڭ بەينەلەرى كينو كادرلارىنداعى كورىنىستەي ءوتىپ جاتتى. كۇندەلىكتى ادەتىنشە جۇمىستان كەلەتىن اكە جولىن توسۋ. قاراسى كورىنە بەرە بالعىن بالا رىستى ەس-ءتۇسسىز شاپقىلاي جۇگىرەتىنى. جەتە بەرە سەكىرىپ, اكە قۇشاعىنا ەنەدى, ساعىنعان اكەسىن موينىنان قۇشاقتاپ, وسى كۇيمەن ۇيگە جەتەدى. اكەسى تۇرعىمباي دا ەركە قىزىن كوتەرگەن بويى ۇيگە كىرەدى. بۇل – كۇندە قايتالاناتىن جاراسىمدى كورىنىس. اكەسى دە ەركە قىزىن باۋىرىنا قىسىپ, ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك سۇيەدى, «قارلىعاشىم مەنىڭ, ءۇمىتىم مەنىڭ, ەرتەڭ ەسەيگەن كەزدە قانداي ءبىر شارۋانى قولعا الساڭ, سونى تياناقتى ورىنداۋدى ادەتكە اينالدىر, سوندا عانا كوزدەگەن مەجەگە جەتە الاسىڭ» دەپ باستاۋىش سىنىپتا وقيتىن رىستىنى اقىرىن عانا جەرگە تۇسىرەتىن. ەركە قىزى مەن جۇبايىنىڭ بۇل قىلىقتارىنا سۇيسىنە قارايتىن اناسى ءرايليا: – قىزىڭدى تىم ەركەلەتىپ جىبەردىڭ, سەنەن باسقانى تىڭداۋدى قويدى, – دەپ ايتاتىن ەدى.
وتاعاسى تۇرەكەڭ ستەپنوگورسكتاعى كەن وندىرىستەردىڭ بىرىندە شاحتا باستىعى بولىپ ىستەگەندىكتەن, ول كىسىنىڭ كەيدە كەشىگىپ كەلەتىنى بار. سوعان قاراماستان, رىستى اكەسىن قارسى الۋ ءۇشىن اناسىن ەرتىپ دالاعا شىعادى, ولارعا قوسىلىپ بالالاردىڭ ءبارى بىرگە ەرەتىن. سوندايدا اناسى وزىنە ءتان سالماقتى دا سابىرلى كەيپىمەن: «قىزىم-اۋ, سەن بىرتە-بىرتە ەسەيىپ كەلەسىڭ, قىز بالاعا تىم ەركەلىك جاراسپايدى, ەرتەڭ بوي جەتىپ, وتاۋ تىككەن كەزدە بۇل قىلىعىڭ ەرسى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. تۇرعىمبايدىڭ قىزى شوشاقاي بولعان ەكەن عوي دەپ سوگىپ, اكەڭنىڭ ابىرويىنا كىر كەلتىرۋشى بولما, قاراعىم!» دەپ رىستىعا اقىلىن ايتۋدان جالىقپايتىن.
تۇرمىسى جاراسىپ, وسىنداي ۇيىعان وتباسى 1954 جىلى ۇلكەن قايعىعا دۋشار بولدى. اكەسى تۇرعىمباي كەنەتتەن باقي بولىپ, ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بەس بالامەن ءرايليا اناسى جالعىز قالدى. بالالاردى اسىراپ جەتكىزۋدىڭ بار اۋىرتپالىعى اناسىنىڭ يىعىنا ءتۇستى. بالالارى ەندى ەسەيىپ كەلە جاتقاندا اياقاستى قازاعا دۋشار بولعان ەرىنىڭ اماناتىن ورىنداپ, بالالارىن جەتكىزۋدىڭ قام-قارەكەتىن ويلاپ, «قاناتتىعا قاقتىرماي, تۇمسىقتىعا شوقتىرماي» تاربيەلەۋگە بار ىنتاسىن سالدى. جاسىنان ءومىردىڭ اۋىرتپالىعىنا ءتوزىپ وسكەن ءرايليا جانكەشتىلىكپەن تىرشىلىك جاساپ, بالالارىمدى ەشكىمنەن كەم قىلمايمىن دەپ ەڭبەك ەتتى. اناسى بالالارىن ەڭبەك پەن بىرگە ادالدىققا تاربيەلەپ, ولاردىڭ بولاشاقتا ازامات بولىپ قالىپتاسۋلارىنا زور ىقپال جاسادى. سول كەزدە وتاعاسىنىڭ قازاسىنان كەيىن ءۇش جىلدان سوڭ اناسى ءرايليا دا دۇنيەدەن وزىپ كەتكەن ەدى. اعاسى مەن جەڭگەسىنىڭ بالالارىن جەتىم قالدىرمايمىن دەگەن تۇرعىمبايدىڭ ءىنىسى اشۋباسار ولارعا اكە ورنىنا اكە بولىپ, بالالاردى تۇگەلدەي قولىنا الدى, ءسويتىپ ءوز وتباسىمەن بىرگە سول كەزدەگى تسەلينوگرادقا قونىس اۋداردى. مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرگەن رىستىنىڭ بويىنداعى ۇستامدىلىعى مەن زەرەكتىلىگىن بايقاعان اشۋباسار كوكەسى ونى الىسقا جىبەرمەي, قالاداعى پەداگوگيكالىق ۋچيليششەگە تۇسۋگە اقىل بەردى. اعاسىنىڭ سەنىمىن اقتاي بىلگەن رىستى ۋچيليششەنىڭ وزات ستۋدەنتى اتانۋمەن بىرگە, قوعامدىق جۇمىستاردى دا ءمىنسىز ورىنداۋمەن كوزگە ءتۇستى. ءومىردىڭ ماڭدايىنا جازعان اۋىرتپالىعىنا توزە بىلگەن رىستى بويىنداعى اسىل قاسيەت – مەيىرىم مەن ىنتىزارلىعىن جوعالتپاي, بولاشاق سىندارعا توتەپ بەرەتىن قاسيەتتى بۇكىل بولمىسىندا قالىپتاستىرىپ ءوستى. ۋچيليششەنى تابىستى تامامداعان رىستى ەندى ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىس ىستەيمىن دەگەن جوسپارىن كۇرت وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. وعان بىردەن-ءبىر سەبەپشى بولعان تاعى دا كوكەسى اشۋباسار ەدى.
– رىستى, قالقام, ءبىزدىڭ اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىندە پاسپورت ۇستەلىندە ورىسشا-قازاقشا ەركىن سويلەيتىن جانە جازا الاتىن ماماننىڭ ورنى بوس. سول قىزمەتكە ورنالاسقانىڭدى قالايمىن. جانە پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ سىرتتاي بولىمىنە ءتۇسىپ, وقۋ مەن قىزمەتتى بىردەي الىپ جۇرۋگە سەنىڭ شاماڭ جەتەدى. ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ؟ – دەپ اشۋباسار كوكەسى رىستى قىزىنان جاۋاپ كۇتتى. جاستايىنان ۇلكەن ادامداردىڭ ءسوزىن بولمەي, اسىرەسە, اكەسىندەي بولىپ كەتكەن اشۋباسار كوكەسىن ۇنەمى تىڭداپ وسكەن رىستى بۇل ۇسىنىسقا قارسى ەمەس ەكەنىن ءبىلدىردى.
وسىلايشا, ىشكى ىستەر سالاسىنداعى قىزمەتى جالعاسىپ, جىلداردان سوڭ جىلدار ءوتتى, قىزمەتتىك جانە ءومىرلىك تاجىريبە جيناقتالىپ, رىستى تۇرعىمبايقىزى ەسەيىپ, تۇرمىس قۇردى, بالالى-شاعالى بولدى. ءوزىنىڭ سۇيگەن جارىن دا وسى ىشكى ىستەر ورگانىندا ىستەپ جۇرگەندە تاپتى. سالاۋاتتى دا ساليقالى قالپىنان اينىمايتىن رىستىنىڭ تۇلعاسىنان ۇنەمى پاراسات پەن پايىمى جانە بايىپتى ىسكەرلىك سەزىلىپ تۇراتىن. كەلۋشى ازاماتتار مەن اۋداندىق ىشكى ىستەر ورگانىنىڭ قىزمەتكەرلەرى دە رىستىنى وسىنداي قىرىنان تانيتىن بولدى.
ادامداردىڭ سەنىمى مەن قۇرمەتىنە يە بولۋ – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەس باقىت. ول ۇلكەن ءومىر مەكتەبىنەن ءوتىپ, جوققا ساسپاي, بارعا اسپايتىن ادال دا ابىرويعا بولەنگەن ازاماتتىڭ ەنشىسى بولماق. بۇگىنگى اڭگىمە كەيىپكەرى بولىپ وتىرعان رىستى اتىعاەۆا – وسىنداي جان.
– وزىمە جۇكتەلگەن جۇمىستى بارىنشا جاقسى اتقارۋعا تىرىستىم. ول ءۇشىن ومىرلىك تاجىريبەم مەن جاستىق جىگەرىمدى اياپ قالعان جوقپىن, – دەپ رىستى تۇرعىمبايقىزى ءوز ويىن ودان ءارى جالعاستىردى. – مەنىڭ وقىپ, ءبىلىم الۋىما, ودان كەيىن ەڭبەك باسپالداقتارىما ەرەكشە ىقپال ەتكەن, قامقور بولعان اكەمنىڭ ءىنىسى اشۋباسار اعام بولدى. مەن ءوزىمدى سول اعامنىڭ الدىندا ومىرباقي قارىزدارمىن دەپ ەسەپتەيمىن.
ىشكى ىستەر ورگانىنىڭ ەرەكشەلىگى – مۇندا دا اسكەري ءتارتىپتى قاتاڭ ساقتاۋ قاجەت. بەرىلگەن تاپسىرىستى ءاپ-ساتتە تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ ورىنداۋ – اركىمنىڭ داعدىعا اينالعان ادەتى. مۇنداي تارتىپكە رىستى وسىندا كەلگەن كۇننەن باستاپ تەز ۇيرەنىپ كەتتى. ونىڭ ۇستىنە اكەسى تۇرعىمبايدىڭ ايتقان وسيەتىن ەشقاشان ەسىنەن شىعارىپ كورگەن جوق. ابىروي, اتاق – ساتىپ الاتىن زات ەمەس, ول ۇلگىلى دە ساپالى قىزمەتىڭە قاراي بەرىلەدى. بۇل – ومىرلىك اكسيوما. رىستى بۇل قاعيدادان ەشقاشان اۋىتقىپ كورگەن ەمەس.
ءيا, ۋاقىت دەگەن – ۇشقىر قۇبىلىس, كوزدى اشىپ-جۇمعانشا سەنىڭ قاي كەڭىستىكتەن, قاي جەردەن شىققانىڭدى اڭعارماي قالاسىڭ. ىشكى ىستەر ورگانىنداعى ۇزاق جىلدار بويىنداعى قىزمەتى ابىرويلى بولىپ, مايور شەنىنە يە بولعان رىستى تۇرعىمبايقىزىنىڭ زەينەتكە شىعار كەزى دە كەلدى. ارىپتەستەرى رىستى اپايلارىمەن قيماستاي قوشتاستى.
زەينەتكە شىعىپ, وزىمەن-ءوزى بولىپ جۇرگەن رىستىنى تاڭ اتا كەزدەيسوق تەلەفون شىرىلى ويىن ءبولىپ جىبەردى. تەلەفوندى كوتەرۋى مۇڭ ەكەن, ار جاعىنان وزىنە تانىس قوعام قايراتكەرى ءاسيما بيمەندينانىڭ داۋىسى ەستىلدى.
– رىستى, ۇيگە سىيماي وتىرعانىڭدى سەزەم, ماعان تەزىرەك كەل, – دەپ ءسوزدى قىسقا قايىردى.
سودان نە كەرەك, ءاسيما تەمكەنقىزىنىڭ ايتۋىمەن رىستى العاشىندا استانانىڭ الماتى اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسىن باسقارسا, ودان كەيىن جاڭادان اشىلعان ەسىل اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسىنە اۋىسىپ, ونى ۇدايى جەمىستى باسقارعانىنا ون بەس جىلداي بولىپ قالدى.
ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگى – حالىقپەن جۇمىس ىستەۋ. ادامداردى قابىلداۋ, كەڭەس بەرۋ, تىركەۋگە الۋ, ناۋقاس ادامداردىڭ ءحالىن سۇراۋ, زەينەتكەرلەردەن كەلىپ تۇسكەن سۇراقتارى مەن ماسەلەلەرىن شەشۋدە كومەك بەرۋ – مۇنىڭ ءبارى ارداگەرلەر قوزعالىسى بەلسەندىلەرىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىنىڭ تەك شاعىن عانا بولىگى.
بۇگىندە ەسىل اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسى 4500 زەينەتكەردى قامتىپ وتىرعان 100 باستاۋىش ۇيىمى بار ۇلكەن ۇجىم. اۋداندا 8 ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى, 488 تىل جۇمىسىنا قاتىسۋشى, 490 كوپ بالالى انا تۇرادى. كەڭەس جۇمىسىنىڭ ماقساتى بىردە-ءبىر زەينەتكەردىڭ نازاردان تىس جانە قولداۋسىز قالماۋىنا باعىتتالعان. ارداگەرلەر اتقاراتىن شارالاردىڭ بەل ورتاسىندا ۇنەمى رىستى اتىعاەۆا جۇرەدى.
ءيا, قانشا ادامدارمەن كەزدەسىپ, رىستى اتىعاەۆا تۋرالى سىر تارتقانىمىزدا, ولاردىڭ ايتاتىنى – ول كىسىنىڭ بويىنداعى اسىل قاسيەت – كىسى مەسەلىن قايتارمايتىندىعى, بار جاندى باۋىرىنداي كورەتىندىگى, جاقسىلىققا جاقىندىعى.
ءار ادام ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى دەيمىز. رىستى تۇرعىمبايقىزىنىڭ سول ۇرپاقتارىنىڭ كەلەشەگى, الار اسۋى بيىك بولىپ, ابىرويلارى اسقاقتاي ءتۇسسىن! نۇرلى جۇزدەرىنەن قۋانىش, شاڭىراقتارىنان تىنىشتىق, قۇت-بەرەكە ارىلماسىن, ءاربىر كۇنى شۋاقتى بولسىن دەپ تىلەيىك!
مەيرام بايعازين,
جۋرناليست, استانا قالالىق
ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەسى
