بۇرناعى كۇنى اقش پرەزيدەنتى تاعى دا كۇللى الەمنىڭ نازارىن وزىنە اۋداردى. ول 14 تامىزدا قۇراما شتاتتاردىڭ 2019 جىلعا ارنالعان, جالپى كولەمى 717 ملرد دوللاردى قۇرايتىن قورعانىس زاڭىنا قول قويدى. بۇل – پەنتاگون تاريحىنداعى ەڭ كوپ مولشەرلى, رەكوردتىق دەڭگەيدەگى اسكەري بيۋدجەت. ءسويتىپ دونالد ترامپ ءوزىنىڭ امەريكانى «بۇرىن-سوڭدى بولماعان دارەجەدە كۇشەيتۋ» جونىندەگى ۋادەسىن ورىنداۋعا كىرىسكەنىن بايقاتتى. مۇنىڭ ءوزى الەمدە جاپپاي قارۋلانۋ ۇدەرىسىنىڭ قايتا باستالىپ كەتكەلى تۇرعانىن دا بىلدىرەدى.
جاڭا اسكەري بيۋدجەتكە قول قويۋ ءراسىمى نيۋ-يورك شتاتىنداعى فورت-درام اسكەري بازاسىندا ءوتتى. اق ءۇيدىڭ قوجايىنى اسكەري قىزمەتكەرلەرمەن سول جەردە وتكەن جيىندا بۇل قادامنىڭ, نەگىزىنەن, رەسەيدىڭ قورعانىس قۋاتىنا قارسى تۇرا الاتىن قارۋ-جاراق جاساۋعا جانە اسكەريلەردىڭ ايلىق جالاقىلارىن كۇرت كوتەرۋگە باعىتتالاتىنىن جاسىرماي ايتتى. ول سونىمەن بىرگە اقش ارمياسى قاتارىنا الىناتىندار سانى كۇرت كوبەيىپ قانا قويماي, ەسكىرگەن تانكتەردىڭ, ۇشاقتاردىڭ, كەمەلەر مەن تىكۇشاقتاردىڭ مەيلىنشە جاڭا, قازىرگى زامانعى مودەلدەرمەن شۇعىل الماستىرىلاتىنىن جەتكىزدى.
قول قويىلىپ وتىرعان قۇجات ۆاشينگتوننىڭ قورعانىس ماقساتىنا كەلەسى جىلى جۇمسايتىن قارجىسىنىڭ 2018 جىلعىدان 20 ملرد دوللارعا اسىپ كەتىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. ترامپ بيىلعى قاڭتار ايىندا اقش-تىڭ 2019 جىلعى اسكەري بيۋدجەتى 716 ملرد دوللار بولاتىنىن مالىمدەپ ەدى. بۇل 2017 جىلعى اسكەري بيۋدجەتتەن 13 پايىزعا, 2018 جىلعى مولشەردەن 2 پايىزعا ارتىق بولاتىن.
«مەن وسىدان كەيىن قاتتى كۇشەيىپ كەتەتىنىمىز سونداي, بىزگە ونى [جاڭا قارۋ-جاراقتى] ەشقاشان پايدالانبايتىن كۇن تۋاتىن شىعار دەپ ۇمىتتەنەمىن. بىراق مۇنى جاساۋعا تۋرا كەلسە, بىزگە ەشكىم قارسى تۇرا المايتىن بولادى» دەپ اتاپ كورسەتتى ترامپ اسكەريلەر الدىندا.
ءبىر قىزىعى, اقش پرەزيدەنتى بۇل زاڭ جوباسىن رەسپۋبليكاشىل سەناتور دجون ماككەيننىڭ ەسىمىمەن اتاپتى. الايدا ترامپ اسكەريلەر الدىندا سويلەپ تۇرعان كەزىندە ونىڭ اتىن ءبىر رەت اۋزىنا العان جوق. ونى كەزدەسۋگە قاتىسقان جۋرناليستەر مەن ساياساتكەرلەر دە بايقاپ قالىپتى. ال ماككەيننىڭ ءوزى بولسا «تۆيتتەرگە» اتالمىش زاڭنىڭ قابىلدانعانىن ماقتان تۇتاتىنىن جازا كەلىپ, وعان ءوزىنىڭ نىسپىسى بەرىلگەنىنە قىسىلاتىنىن بايانداپتى.
اقش-تىڭ جاڭا قورعانىس بيۋدجەتى تۋرالى زاڭ ءوزىنىڭ نەگىزگى سالاسى بويىنشا قارجى جاراتۋدى كوزدەيدى ەكەن. بۇلاردىڭ ءبىرىنشىسى – 616,9 ملرد دوللار پەنتاگوننىڭ بازالىق بيۋدجەتى بولىپ تابىلادى, 69 ملرد دوللارلىق ەكىنشى دۇرمەگى شەت ەلدەردە جۇرگىزىلەتىن اسكەري وپەراتسيالارعا جۇمسالادى, ال 21,9 ملرد دوللاردى قۇرايتىن ءۇشىنشى بولىگى يادرولىق قارۋدى دامىتۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرادى. سول سياقتى اسكەري بيۋدجەتتىڭ نەگىزگى تارماقتارى بولىپ سانالاتىن اسكەري قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىلارىن كوتەرۋ ماسەلەسى كەلەسى جىلى بۇعان بولىنەتىن بيۋدجەتتىڭ 2,6 پايىزعا ارتۋى ارقىلى قولعا الىنادى. بۇل جالاقىنىڭ سوڭعى ون جىلداعى ءوسۋىنىڭ ەڭ كوپ مولشەرى بولعالى تۇر. بۇدان بولەك, اقش قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قاتارى الداعى جىلى تاعى 15 مىڭ ادامعا ۇلعايماقشى.
ساياساتكەرلەر پەنتاگون بيۋدجەتىنىڭ ايتارلىقتاي كوپ مولشەرى اسكەري تەحنيكالار ساتىپ الۋدى, جاڭعىرتۋدى جانە قۇرىلىسىن جۇرگىزۋدى قاراستىراتىنىن العا تارتادى. سونىڭ ىشىندە 24,1 ملرد دوللارعا 13 سوعىس كەمەسى جاسالادى, 7,6 ملرد دوللارعا بەسىنشى كەزەڭدەگى F-35 ماركالى 77 يسترەبيتەل, 452 ملن دوللارعا اقش ۇلتتىق گۆاردياسى ءۇشىن AH-64E Apache ماركالى 6 ەكپىندى تىكۇشاق ساتىپ الىنادى, 225 ملن دوللارعا Stryker A1 اسكەري بروندى ماشينالارىن, ەسكى ببم مەن تانكىلەردى جاڭعىرتۋ جۇرگىزىلەدى.
زاڭدا سونداي-اق اسكەري تەحنيكالاردى ەكسپورتقا شىعارۋعا دا ءبىرشاما تەجەۋلەر سالىنادى. اتاپ ايتقاندا, قۇجاتتا انكارانىڭ ماسكەۋدەن س-400 جۇيەلى زەنيتتى راكەتالار ساتىپ الۋ جونىندە جۇرگىزگەن كەلىسىمىنە سايكەس اقش-تىڭ تۇركياعا ەندى F-35 يسترەبيتەلدەرىن ۇسىنا المايتىنى قاراستىرىلعان. اتالمىش قۇجاتتا بۇدان ءارى سونداي-اق رەسەيمەن جانە قىتايمەن ارىپتەستىك قارىم-قاتىناسقا شەكتەۋ قويىلاتىنى اتاپ كورسەتىلگەن. سەبەبى بۇل ەلدەر «الەمدى وزدەرىنىڭ قالاۋلارى بويىنشا قايتا قۇرۋعا ارەكەتتەر جاساپ, اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنا قاۋىپ-قاتەر ءتوندىرىپ وتىر». وسى زاڭنىڭ تارماعىنا ساي امەريكا اكىمشىلىگى مەن ونىڭ مەردىگەرلەرىنە قىتايدىڭ ZTE Corporation جانە Huawei Technologies كومپانيالارىمەن ىستەس بولۋعا تىيىم سالىنىپتى. بۇلار دا اقش-تىڭ «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن» بولىپ شىقتى. بۇعان قوسا, پەنتاگون قورى امەريكا ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە قىتاي تىلدەرىن ۇيرەنۋ باعدارلاماسى ءۇشىن ءبولىپ كەلگەن قارجىسىن دا ءبىراز شەكتەيتىن بولىپتى.
اقش قورعانىس زاڭى مۇنداي شەكتەۋلەردى رەسەيگە دە كەلتىرىپتى. ماسەلەن, ەكى ەل اسكەري ۇشاقتارىنىڭ ەكى جاقتاعى تەرريتوريانىڭ ۇستىنەن باقىلاۋ ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن جاسالعان «اشىق اسپان» كەلىسىمى شەڭبەرىندەگى ۇشۋلارعا ەندى تىيىم سالىنادى. رەسەي مەن اقش-تىڭ اسكەري سالاداعى ىنتىماقتاستىعى توڭىرەگىندەگى شەكتەۋلەر كوبەيەدى. رەسەي اگرەسسياسىنا توقتاۋ سالۋ ءۇشىن اقش-تىڭ ەۋروپاداعى ارىپتەستەرىنىڭ قورعانىس الەۋەتتەرى كۇشەيتىلەدى. سول سياقتى رەسەي, قىتاي, كحدر جانە يران تاراپىنان بولاتىن كيبەرشابۋىلدار ۇدايى باقىلاۋدا ۇستالىپ, ولارعا توسقاۋىل قويىلىپ تۇرادى.
قۇراما شتاتتاردىڭ جاڭا قورعانىس بيۋدجەتىنە قاتىستى قازىر الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە الۋان ءتۇرلى پىكىرلەر مەن بولجامدار ايتىلىپ جاتىر. ايتالىق, رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى سەرگەي ريابكوۆ اقش-تىڭ قورعانىس سالاسىنداعى شىعىنىن بۇلايشا كۇرت ارتتىرىپ وتىرعانىنا الاڭداۋشىلىق بار ەكەنىن اشىپ ايتتى. «ءبىر جىلدا سالاعا 720 ميلليارد دوللارعا جۋىق قارجى جاراتۋ – اسكەري ماقساتتاعى تىرلىكتەردە بۇرىن-سوڭدى بولماعان كورسەتكىش. ءتىپتى سوعىس جىلدارىندا دا مۇنداي قارجى جاراتىلمايدى. مىنا قۇبىلىستىڭ ءوزى ادامدى قاتتى ويلاندىرادى» دەدى ول. ونىڭ پىكىرىنشە, قۇجاتتا «قارۋ-جاراققا باقىلاۋ جاساۋ سالاسىنداعى بۇرىننان بەلگىلى پروبلەمالاردى قايتا تاڭۋ» ارەكەتى بار. ال قىتاي بيلىگى بۇل زاڭدى تاۋەلسىز ەلدىڭ ىشكى ىستەرىنە قول سۇعۋ رەتىندە ايىپتادى. بۇل ەلدىڭ سىرتقى ىستەر ۆەدومستۆوسىنىڭ مالىمدەۋىنشە, قىتايدىڭ تاراپىنا جاسالعان شەكتەۋلەر «قىرعي-قاباق سوعىس داۋىرىندەگى ويلارعا سۋىرىپ الىنعان», ول تەك «قىتاي–امەريكا قارىم-قاتىناسىن بۇرىنعىدان بەتەر ۋشىقتىرا تۇسەتىن بولادى».
ەندى ءسوز سوڭىندا الەمدەگى قۋاتتى دەگەن بىرنەشە ەلدىڭ بيىلعى جىلعى اسكەري بيۋدجەتتەرىن كەلتىرە كەتەيىك. ول قىتايدا – 228 ملرد, ساۋد ارابياسىندا – 69,6 ملرد, رەسەيدە – 66,3 ملرد, ءۇندىستاندا – 63,9, فرانتسيادا – 57,8, ۇلىبريتانيادا – 47,2 ملرد, جاپونيادا – 45,4 ملرد, ال گەرمانيادا 44,3 ملرد دوللاردى قۇرايدى. بايقاپ تۇرعانىڭىزداي, بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ بيۋدجەتىن قوسقاندا دا, ول اقش-تىڭ دەڭگەيىنە جەتپەيدى. سوندا ۆاشينگتوننىڭ كوزدەگەنى نە؟
