«ارمىسىڭ, اقجۇرەكتەرىم!»

قىمبات ابىلداقىزى,

– قىمبات ابىلداقىزى دەسە, ەل بالاسىنىڭ تاربيەشىسى, ۇلت پەن ءتىلدىڭ قامقورشىسى دەگەن تەڭەۋلەر ويعا ورالادى. ءسىز ءومىرىڭىزدىڭ وسى سالاعا ارنالاتىنىن بالا كۇنى­ڭىزدەن ءبىلدىڭىز بە؟ – بارلىعى دا تاربيەمەن, جۇرەكپەن, قانمەن كەلگەن دۇنيەلەر. تاربيەنىڭ ادام ومىرىندەگى ىقپالى قايتسە دە ءوز جەمىسىن بەرەدى ەكەن. ءبىزدىڭ ادام بولىپ قالىپتاسۋىمىز – ەڭ ءبىرىنشى اللانىڭ, ەكىنشى اتا-انامىزدىڭ بەرگەن قاسيەتتەرىنەن. مەن ەس بىلگەننەن جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىن, ونىڭ جەردەگى پەندەسىن ۇنەمى كورىپ-ءبىلىپ تۇراتىنىنا ابدەن كوز جەتكىزىپ ءوستىم. ويتكەنى, مارقۇم اتا-اجەم وتە تازا, تاقۋا, پەندەشىلىكتەن جوعارى جاندار ەدى. ۇنەمى باتا الاتىنداي بالا بولۋعا قىزىقتىردى. ۇلكەننىڭ جولىن كەسپەۋگە, اتالاپ, اجەلەپ قۇر­مەت­پەن سالەمدەسۋگە, قولعابىس جاساۋعا ۇيرەتەتىن. «العان باتاڭدى قايتا­لاشى» دەپ, زەردەلى بولۋىمدى, سوزگە زەيىن قويىپ, ءمان بەرۋىمدى قاتتى قاداعالايتىن. وزدەرى حات تانىمايتىن, بىراق نامازىن قازا قىلمايتىن, دۇعا, تىلەگىندە ەلدىڭ اماندىعىن, جەردىڭ تىنىشتىعىن اۋزىنان تاستامايتىن, يمانى كامىل, ءوزى مومىن, كەڭ پەيىل, ۇلكەن جۇرەكتى اتا-اجەمنىڭ مەنى وقىتۋعا دەگەن نيەتى الابوتەن, جاڭاشىل ەدى. وعان دالەل اۋىلدىڭ پوشتاشىسى ماقسۇت اعايدىڭ قولىنا بار زەينەتاقىلارىن ۇستاتىپ, ەكىنشى سىنىپتا وقيتىن ماعان الماتىدان شىعاتىن بارلىق گازەت, جۋرنال, كىتاپتاردى الدىن الا تاپسىرىسپەن الدىرىپ بەرەتىن. سونىڭ ناتيجەسىندە مەن سوناۋ قۇم شاعىلداردىڭ اراسىمەن اپتاسىنا ءبىر-اق رەت اۆتوبۋس قاتىنايتىن, ەلەكتر شامى جوق, مادەنيەتتەن شەتكەرى, سەگىزجىلدىق مەكتەبى عانا بار ءور­كەن­دەۋ دەگەن قاراپايىم اۋىلدىڭ جاڭالىق جارشىسىنا اينالىپ شىعا كەلدىم. اۋىل قاريالارى كۇندە كەش­كىلىك قۇلاقتارىن ءتۇرىپ, ءۇش بىلتە شامدى جارقىراتىپ قويىپ, ماعان جىر-داستاندار وقىتاتىن. سۇيسىنە تىڭداپ, كەيبىر جەرىن قايتالاتسا, مەن ودان سايىن قۇلشىنا, قۇشتارلانا تۇسەتىنمىن. اقىرى, وقىپ-تامسانۋمەن شەكتەلمەي, ءتورتىنشى سىنىپتان باس­تاپ مەن دە  ولەڭ, ماقالالار جازىپ, گازەت, جۋرنال بەتتەرىنە ۇسىنا باس­تادىم. ەڭ العاش رەسپۋبليكالىق باسىلىمعا «وركەندەۋ» دەپ اتالاتىن ولەڭىم شىقتى. سوندا بارلىق اۋىل, اسىرەسە, ۇستازدارىم, اتا-اجەلەرىم قاتتى قۋانىپ, ۇلكەن توي جاساپ, شىعارماشىلىق جولدىڭ قادىرىن ۇقتىرعان. كىشكەنتايىمنان وي-سانامدى دۇنيەگە قىزىقتىرماي, ۇستازدى سىيلاۋعا, كىتاپتى سۇيۋگە باۋلىعان اتا-اجەمە ولە-ولگەنشە ريزامىن. بالالىعىمنىڭ بال دامىندەي ءبىر بەلگى بار. ول – پوشتادان جاڭا كەلگەن سۋ جاڭا كىتاپتىڭ مۇرىن جارار عاجاپ ءيىسى ەدى. قازىر قانشاما تەح­نولوگيا دامىپ, قاعازدىڭ ءتۇر-ءتۇرى شى­عىپ جاتقانىمەن, ول يىسكە جەتەتىن قۇنارلى ءيىس كورگەم جوق. قادىر مىرزاليەۆتىڭ «كۇمىس قوڭىراۋى», جاقان سماقوۆتىڭ «جاڭعىرىعى», بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم – قوجاسى», سافۋان شايمەر­دەنوۆتىڭ «ينەشى», ءسابيت مۇقا­نوۆتىڭ «بوتاگوزى» كوكىرەك كومبە­مىزگە جينالعان العاشقى وي مەن ءسوزدىڭ بايلىق باستاۋى ەكەنىن قالاي ۇمىتايىن؟! جازسا, مەنىڭ بالالىعىم – قىزىقتى ءبىر كىتاپ. ءبىر ۇيدە جالعىز وسكەندىكتەن بە, مىنەزىم توسىن ازات ەدى. ءۇيدىڭ ەمەس, سىرتتىڭ, دالانىڭ جۇمىسىنا جاقىن بولدىم. اتا-اجەم ەلگە ءسوزى ءوتىمدى, سىيلى بولعان سوڭ با, وجەت­تىگىم, قايسارلىعىم, ەركەكشورالاۋ بولعانىم ونشا ءمىن سانالمايتىن. ءيا, مالساقتىعىم بار, «انا بۋرىل بۇگىن قۇلىندايدى, الا سيىر ەرتەڭ بۇزاۋلايدى», – دەپ ەكىلەنەم دە وتىرام. نەشە قويدىڭ ءبىر تۇندە قوز­داي­تىنىن جەلىنىنە, كوزىنە قاراپ بىلەتىنمىن, ءتۇن ورتاسىندا قوراعا فونارمەن بارىپ, جاڭا تۋىلعان ءتولدى تىك كوتەرىپ ۇيگە الىپ كەلەتىنمىن. سونىڭ ءبارىن كوزبەن كورەتىن كورشى-قولاڭ: «قۇداي-اۋ, ەرتەڭ قانداي قىز, قانداي ادام بولادى؟ نەگە ءۇي شارۋاسىنا يكەمدەپ تاربيەلەمەيسىزدەر؟», – دەپ كادىمگىدەي رەنجيتىن. سوندا اتا-اجەم: «قىپان – اقىلدى تەنتەك, وقىپ جاتقان وقۋى ونى جامان قىلمايدى. ەرتەڭ ءبىزدىڭ كوزىمىز كەتكەن سوڭ, ءوزى-اق ەركەلىگىن قويىپ كەتەدى», – دەيتىن. قىسقى سوعىمنان سىباعا اپارعاندا, قولعابىس جاساپ كومەكتەسكەننەن اۋىلدىڭ اقساقال اتالارى مەن اق كيمەشەكتى اجەلەرى: «عۇمىرلى بول, ەلدىڭ قىزى بول, جاعىڭ تۇسپەي جاماندىق كورمە, كوسەگەڭ كوگەرسىن, كورپەڭ ۇلعايسىن! – دەپ جۇرەكتەرىنىڭ ءلۇپىل دىرىلىمەن, تولقىپ تۇرىپ بەرەتىن باتالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول باياعىشا قۇلاعىمدا تۇر. اسىرەسە, «مۇعالىم بول, اينالايىن!» دەگەندى ەستىگەندە, ۇيگە قۋانا جۇگىرىپ, ەسىكتى شالقايتا اشىپ, ءسۇيىنشى سۇرايتىنمىن. ءيا, سول باتالار مەنى وسىلاي ۇلتپەن, جاس ۇرپاق تاربيەسىنە جاقىن قىل­عانداي. مەنىڭ ەشكىمگە ۇقسا­مايتىن, اق, ادال «اۋليەلەرىم» جەتىن­شى سىنىپتى وقىپ جۇرگەنىمدە, نامازدارىن وقىپ, وسيەتتەرىن ايتىپ, ەل-جۇرتىمەن قوشتاسىپ, مەنى اماناتتاپ, اق ولىممەن ماڭگىلىك ومىرگە اتتاندى. – قىمبات اپاي, سوزىڭىزگە دەن قويساق, قىزداي بۇلاڭداپ وسپەپسىز. بىراق بويجەتكەن كەزدە تۇرمىسقا شىعىپ, انا اتانعاندا قىز جولى جىڭىشكە ەكەنىن ۇعىنعان شىعارسىز. – ارينە, ول ءومىر زاڭدىلىعى عوي. دەگەنمەن, ەركەكشورالاۋ بولىپ وسكەن قىزعا بۇل باسپالداقتاردى باعىندىرۋ وڭاي بولمادى. ون التى جاسىمدا مەكتەپتى ۇزدىك بىتىرىسىمەن زيالىلاردىڭ قالىپتاسقان ورداسى – الماتىعا, قازگۋ-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا باردىم. شەت ءتىلىن وقىماعاندىقتان بالىم كەمىپ, ەمتيحانداردى 5-كە تاپسىرسام دا, سوڭعى كونكۋرستان وتە الماي, ءتورت جىل جولىم بولمادى. بىراق, سول العاشقى ساتسىزدىكتەن باستاپ, بىردەن اۋىلعا قايتاتىنمىن. مەكتەپتە ءارتۇرلى جۇمىستار ات­قاردىم. اۋىرى دا, ويىما كەلمەي­تىنى دە كەزدەستى. كوندىم, ءتوزدىم. ءتۇبى ءبىر مەنىڭ كوشەمدە دە توي بولاتىنىنا سەندىم. ول ۋاقىتتا مەكتەپتە ەر مۇعالىمدەر كوپ بولاتىن. ءبىز ولاردان سوزدەن گورى, ءىستىڭ ناتيجەگە جەتۋ, ۇيالۋ, نامىستانۋ دەگەن قاسيەتتەرگە قۇرمەتپەن قاراۋدى ۇيرەنە تۇستىك. ءبىر ەسىمنەن كەتپەيتىنى, اۋىل ادامدارىنىڭ مەنىڭ بولاشاعىما مەنەن كەم الاڭ­دامايتىن جاناشىرلىقتارى ەدى. شەكسىز سەنىم بىلدىرەتىن. سول سەنىم تىپتەن جانىمدى قينايدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءسۇرىنىپ ءجۇرىپ قۇلاماۋعا, كۇرسىنىپ ءجۇرىپ جىلاماۋعا بەكىتتى عوي. ءيا, ارمانىم بولعان قازگۋ-ءدىڭ ستۋدەنتى بولدىم. زەينوللا قابدولوۆ, تۇرسىنبەك كاكى­شەۆ, قادىر اعا باس­تاعان كىلەڭ ۇلت قايماقتارىنان ءدارىس الدىم, ومىرلىك ازىق جينادىم. ۋاقىت سىناعانىمەن, ارمان, ماقساتىم الداعان جوق. وقۋعا تۇسىسىمەن, الدىما قاتاڭ ءۇش شارت قويدىم. «بىرىنشىدەن, ۋاقى­تىڭدى تەككە وتكىزبەيسىڭ, ۆاتنيك جەي­دە, تەحاس شالبار كيگەن جىگىتتى ارمان­دامايسىڭ, ەكىنشىدەن, قانداي قۋا­نىش, قىزىق بولسا دا شامپان, ۆينو ءىش­پەيسىڭ, ۇشىنشىدەن, سىلتاۋ ايتىپ, ساباقتان قالمايسىڭ» دەپ, ۇستەلىمە بادىرايتىپ جازىپ قويدىم. ول ءسوز­دەر ماعان اياز ءبيدىڭ تىماعىنداي اقىل بەردى. ءتورتىنشى كۋرستان باستاپ, سول كەزدەگى جالعىز تەلەارنا – «قازاقستاننىڭ» حابارلارىنا قاتىسا ءجۇرىپ: «قويعان سۇراقتارى جۇرەكتەن-جۇرەككە جە­تەتىن, ويى وزىق, باتىل ەكەن» دەپ, ساعات اشىمباەۆ باستاعان باسشى اعالار مەنى جۋرناليستىك سالاعا شا­قىردى. ەكى-ءۇش جىل اجەپتەۋىر ءتاجى­ريبە جيناقتاي باستاعان كەزىمدە جەل­توقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ, جۇمىستان شىعىپ قالدىم. ەكى جىل بويى اتىم اتالماي, اقى تولەنبەي تەگىن رەپورتاج, حابارلار جاساي ءجۇرىپ, قازاق راديوسىنا ورنالاستىم. وندا بالالارعا ارنالعان سان الۋان باعدارلامالارمەن قاتار, تىكەلەي تولقىندا ءارتۇرلى تاقىرىپتا حابار جۇرگىزەتىن كوممەنتاتورلىق قىزمەتتەر اتقاردىم. ءومىر جولىم تاقتايداي تەگىس بولعان جوق. اباي دانا ەسكەرتكەن «…وزىڭە سەن, ءوزىڭدى الىپ شىعار, ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ» دەگەنىنە قۇداي­داي سەندىم. قىزدىڭ جىڭىشكە جو­لىندا باسىمدى ۇستاپ سانسىراپ تۇرىپ قالمادىم. ومىرلىك سەرىگىمە جولىقتىم. بارىنشا قازاقتىڭ عۇر­پىمەن كەلىندىك, كەيىن ايەلدىك, انا­لىق جولىمدى ءتۇزۋ جالعاستىرۋعا دا ار-نامىسىمدى از جۇمساعان جوق­پىن. مەنىڭ دوستارىم – انالار, اجە­لەر. ءوزىم دە تاڭعالام, جان دۇنيەم قاريا­لارعا جاقىن. مەنىڭ باعىما اسا تەكتى, بەكزات بولمىس يەسى اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ اناسى ايتوتىم, شىن ەسىمى – قىمبات انا جيىرما جەتى جىل جانىمىز تۇسىنىسكەن سىرلاس, قيماس دوسىم بولدى.  زاقيا ەسىمدى التىنداي ارداقتى كورشى اپام بولدى. سول كىسى: «قىمبات, قۇداي سەنەن ءبىر شەكتى اياپ قالعان, ايتپەسە قاسيەتىڭ قاي ەركەكتەن كەم؟ ىشىندەگى تالابىڭ سىرتقا شىقپاسا, تۇنشىعىپ, ءجۇنجىپ ولەسىڭ, سوندىقتان گالستۋك تاعىپ شىرەنگەنگە ەمەس, قاراپايىم دالانىڭ ازاماتىنا تۇرمىسقا شىق» دەپ ەلجىرەي كەڭەس بەرەتىن. مەنىڭ جار تاڭداۋىما اجەلەر اقىلى دا زور ىقپالىن تيگىزدى. ال, فاريزا اپامدى تويعا شاقىرا بارعاندا: «ەكەۋىننىڭ بىرەۋىننىڭ ەستەرىن دۇرىس ەمەس-اۋ, وسى!» دەپ كۇلگەنى دە ۇلكەن ساباق! ەكى بولەك وتباسىدا تاربيەلەنگەن, ەكى ءتۇرلى ورتادا ءوسىپ-جەتكەن قىز بەن جىگىت ءۇشىن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ىدىس-اياقتى سىلدىرلاتپاي, سۇتتەي ۇيىعان وتاۋعا اينالۋ, ارينە, وڭاي شارۋا ەمەس. مەن قىزدارعا, جانىم اشىعاننان قاتتىراق ايتقىم كەلەدى: «توركىنىڭە ءسوز كەلتىرگىڭ كەلمەسە, اتا-اناڭنىڭ بەت-ءجۇزىن تومەن قاراتقىڭ كەلمەسە, بالاڭ جەتىم, ءوزىڭ جەسىر بولعىڭ كەلمەسە, سەن تۇرمىسقا شىققان, تومەن ەتەكتى ايەل زاتى ەكەنىڭدى استە ەستەن شىعارما. تۇرمىس دەگەن اتىندا تۇرعانداي, سەن اتتاعان بوساعا – سەن كەلگەن شاڭى­راق­تىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ دەگەن ءسوز. سەن سوعان بەيىمدەل. كەكشىل بولما. جاسسىڭ عوي, ۇيرەن! ايەلدىڭ قىرىق جانى بار, ول راس. وتىز توعىز جانىڭ ءولىپ جاتقاندا, ءبىر جانىڭ ءتىرىلىپ جان-جاعىڭا جارىق شاشادى. سونى ۇمىتپا. ەرتەڭ-اق ەڭبەگىڭمەن ەل ءسۇي­گەن, وتباسىڭ قادىرلەگەن بايبىشەگە اينالاسىڭ», – دەگىم كەلەدى. ال, سول جەڭىسكە جەتە الماي, جولدا قالىپ, اداسىپ جۇرگەن قانشاما قىز عۇمىر بار؟! ەستەرىڭدە بولسىن, اينالايىندار, بەت پەن بەت, ەت پەن ەت تيگەن سوڭ, ءبىر ادامعا اينالاسىڭدار. ءبىر جاستىققا باستارىن ءتيىپ, ءبىر كورپەنىڭ استىندا جىلىنعان سوڭ, سول كورپەنى بىرەۋىن تارتىپ اكەتپەڭدەر. كوسەگەڭ كوگەرسىن, كورپەڭ ۇلعايسىن دەگەن باتانىڭ قۇدىرەتىن بىلىڭدەر. وتباسىنىڭ بەرىكتىگى – شىنى سەكىلدى. ەگەر شىنى ءبىر شىتىناي قالسا, اقىرى سىنباي قويمايدى. كوڭىل دە سونداي, ءبىر قاتتى قالسا, قايتا بىرىگۋى – قيىن­نىڭ قيىنى… – وزەگىڭىزدى جارىپ شىققان شام-شىراعىڭىز مەرەيدەن باسقا, ءوزىڭىز ەل بالاسى دەپ اتاعان  ۇل–قىزدارىڭىز قاناتتانىپ قاتارعا قوسىلۋدا. «ايگولەك» دوسىمىزدىڭ بۇگىنگى ءحالى قالاي? – دۇرىس ايتاسىڭ, قالقام, مەرەيگە نە ۇيرەتىپ, قالاي تاربيەلەگىم كەلدى, «ايگولەكتى» وقيتىن بالالاردى دا تۋرا سولاي تاربيەلەۋدەمىن. توقىراۋدان ەندى ارىلا باستاعان 2000 جىلدارى ەلەۋسىز قالعان ەل با­لاسىنا اسا قاجەت, كوركەم سۋرەتتى, جا­ڭا ديزايندى بالالار جۋرنالىنىڭ تۇجىرىمداماسىن جاسادىم. شۇكىر, ادال جۇمىسىمىز اششىلى-تۇششىلى جەمىسىن بەرىپ جاتىر. ون ءتورت جاسقا جەتكەن «اي­گولەگىمىزدىڭ» جاڭا دوستارى كۇن ساناپ كوبەيۋدە. بۇگىندە «ايگولەك» بارلىق فورماتى جاڭا تالاپتارعا ساي كەلگەندىكتەن, قازاق­ستاننان اسىپ, «روسسپەچاتتىڭ» كا­تالوگىنە ەنىپ, رەسەي ايماعىنا تا- را­لاتىن جالعىز بالالار جۋرنالىنا اينالدى. ءوز كۇشىمەن, بالعىن ءبۇل­دىر­شىندەردىڭ تاڭداپ, ءسۇيىپ جازىلۋى-مەن تارالىمى ەلۋ مىڭعا جەتتى. ول – شىعارماشىلىق ۇجىم, بالالاردىڭ باسەكەگە قابىلەتىن ارتتىرۋ, بۇل دەڭ­گەيگە جەتۋ ءتىپتى دە وسال ەڭبەك ەمەس. ەل بالاسىن ءوز بالاسىنداي سۇيەتىن قىمبات دەگەن قازاقتىڭ جانكەشتى, قيالي قىزى تاڭدايىن كەپتىرىپ, تابانىنان تاۋسىلىپ, مۇمكىندىگىنشە, ءاربىر مەكتەپتىڭ ءاربىر سىنىبىنا جەكە-جەكە كىرىپ, وقۋشىلارمەن بەتپە-بەت كەزدەسىپ, ويىن وياتىپ, «ايگولەككە» قاراتىپ جۇرگەن جايى بار. داناگوي قازاق: «بايلىق – قولعا ۇستاعان مۇز, ەريدى دە كەتەدى, باقىت – ۇزاتىلعان قىز, جونىنە ول دا كەتەدى, بالا – ارتىندا قالار ءىز, اتىڭدى ماڭگى ەتەدى» دەگەن. سول مۇراگەر ۇرپاعىمىزعا, ارتىمىزدا قالار ىزىمىزگە, بالا-پاتشالارعا دەگەن قامقورلىقتى قايتا جانداندىرسا, دالا فيلوسوفياسى تاجىريبەگە ەنسە دەگەن ارمان بار. ونى وتىز جىلدان اسا بۇكىل سانالى عۇمىرىن ەل بالاسىنىڭ ءتارتىپ-تاربيەسىنە ارناپ كەلە جاتقان مەن سياقتى قۇلاقكەستى قۇل مامان ايتپاعاندا كىم ايتادى؟! ءتيىستى سالالاردان, ۇلكەن بەت-بەدەلى بار ءبىر دە ءبىر ادام «وسىنداي جۋر­نال شىعارىپ وتىرسىڭ, ءحالىڭ قا­لاي؟» دەپ سۇراپ كورمەيتىنىنە تاڭ­عالا كورىڭىز. ءبىزدىڭ: «انام سەنسىڭ, تۋعان جەر!», «اباي جانە مەن», «نامىسىمسىڭ, تۋعان ءتىل!», «ويلاندىرار ون بەس سۇراق», «تابىلعان تاپسىرما» اتتى  ويلاندىرارلىق, وي سالارلىق بالالاردىڭ شىعارماشىلىق بايگە-بايقاۋلارى ارقىلى قانشا ءمولدىر بۇلاقتاردىڭ كوزى اشىلىپ, ارمان قاناتتارى بيىككە سامعاۋدى ۇيرەنۋدە. بۇل وتانىمىز, ەلىمىز ءۇشىن از ولجا ەمەس دەپ بىلەمىن. ال, تانىمدىق ماقالالارىمىزدىڭ, كاسى­بي سۋرەتشىلەردىڭ سۋرەتتەرىنىڭ بالا دۇنيەتانىمىن تاربيەلەۋگە ىقپالى ءتىپتى زور. سول جۋرنال تاپسىرىسىمەن سۋرەت سالاتىن كاسىبي سۋرەتشىلەرگە قالاماقىنى دا ءوزىمنىڭ از جالاقىمنان ءبولىپ بەرەتىنىمدى كىمگە ايتسام ەكەن؟ ءوز بالامىزدى كەيىن انا تىلىندە دۇ­رىستاپ, جۇيەلى وقىتپاعان قازاقتان جانى اشيتىن ادام شىعادى دەگەنگە مەن سەنبەيمىن. ءبىز, ۇلكەندەر قازاق بالاسىن قازاقشا نامىسپەن تاربيەلەپ وسىرۋگە مىندەتتىمىز. – قازاقى رۋحقا تولى, اسەرلى سۇحباتىڭىزعا العىس بىلدىرەمىز.

نۇرگۇل احانقىزى