استانا – ۇلتىمىزدىڭ ايبارى

– ارداقتى تابىل اعا, ءسىز استانانىڭ بايىرعى تۇرعىنىسىز. اقمولاعا قالاي كەلگەنىڭىز ەسىڭىزدە مە؟ العاشقى جىلداردى ەسكە تۇسىرسەڭىز. 

 – تورعاي وبلىسى جابىلعاننان كەيىن قازاق راديوسى مەن تەلەۆيزياسىنىڭ اقمولاداعى ءتىلشىسى بولىپ جۇمىسقا تۇردىم. وبلىستى باسقارعان قاسىم تاۋكەنوۆ تورعايلىقتاردىڭ بارلىعىنا ءۇي بەرىپ, شوتىنا 76 مىڭ رۋبل اۋداردى. وسىلايشا, راديو مەن تەلەۆيزيانىڭ جۇمىسىن قوسا اتقارىپ ءجۇردىم. ال 90-جىلدارى جازۋشىلار وداعى مەنى جەرگىلىكتى بولىمشەنىڭ باسشىسى ەتىپ سايلادى. 2000 جىلدارعا دەيىن سول قىزمەتتى اتقاردىم. مەن كينودەرەگىمدى كەيدە اقتارامىن. ارحيۆتەن قاراپ وتىرسام, پرەزيدەنتىمىز اقمولاعا ات باسىن بۇرىپ, كونگرەسس-حولدا حالىقپەن كەزدەسكەن ءساتى ساقتالىپتى. 16-17 جاسار جاستار ەلباسىن قورشاپ العان. سول جاستاردىڭ جۇزدەرىندە ەركىندىكتىڭ قۋانىشى, ءوز الدىمىزدا دەربەس مەملەكەتتىڭ قۋانىشى كادىمگى جاستاردىڭ جۇزىندە جايناپ تۇردى. بۇل جاستاردىڭ ەل باسشىسىنا دەگەن زور سەنىمى دەپ ۇعىندىم.

اقمولا قالاسىنىڭ استانا بولۋىن پرەزيدەنت كوپ زەرتتەدى. زەرتتەۋ ساپارىنىڭ ەكەۋىندە بىرگە بولدىم. وندا حالىقارالىق جۋرناليستەر دە بولدى. قالانىڭ اينالاسىنداعى اۋدانداردى, جەرىن, سۋىن, تابيعاتىن پرەزيدەنت ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەدى. استانانى قۇرا سالۋ وڭاي نارسە ەمەس. كەڭەس وكىمەتىنەن قالعان دۇنيە-مۇلىكتىڭ بارلىعى بىتىراپ, جاپىرىشتانىپ قالدى. وڭالماستاي وتىردىق قوي. سوندا اۆس­تريالىق تەلەجۋرناليستپەن قاتار وتىرعاندا مەن وعان «ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز ۇناي ما؟» دەپ سۇراق قويدىم. «الەمنىڭ 40 شاقتى ەلىندە بولدىم, ولاردىڭ مەملەكەت جانە ۇكىمەت باسشىلارىمەن بىرگە ءجۇردىم. سىزدەردىڭ مەملەكەت باسشىلارىڭىز كوپ كەشىكپەي, قازاقستاندى الەمگە تانىتادى» دەدى. جۋرناليستەردىڭ كوزىنىڭ كورەگەندىگى, اۋزىنىڭ دۋا­لى ەكەندىگىن سوندا ءتۇسىندىم.

– بيىل 20 جىلدىعىن تويلاعالى وتىرعان ەلوردانىڭ ءبىراز تاريحى دا جيناقتالىپ قالعان بولار. 

– ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ استانانى الەمگە تانىتتى, كوركەيتتى. بۇرىن قالادا 250 مىڭ حالىق تۇراتىن ەدى, قازىر ميلليوننان استى. بۇل – ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ قۋانىشى, باقىتى. «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرت­قالاعان زامان» كەلەدى دەپ قازاق كوپ ۇمىتتەنىپ جۇرەدى عوي. سول ءۇمىت ەندى اقتالعان سياقتى بولىپ كورىنەدى ماعان.

كەڭەس وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن كوپتەگەن قيىندىقتار بولدى. وسى قالادا تۇردىق, بارلىعى كوز الدىمىزدا ءوتتى. الەمگە تانىلعان «قازاقسەلماش», «تسەلينسەلماش», «ناسوس» جانە «شويىنقۇيۋ» زاۋىتتارى ءبىر مەزەتتە بىت-شىت بولىپ, جوق بولدى. سولاردىڭ ىشىندەگى قۇرال-جابدىقتاردى قولىندا بيلىگى بارلار شەتەلگە الىپ كەتتى. قىتايعا, ءوزىنىڭ ەلىنە الىپ كەتتى. ءورىستىلدى حالىق, نەمىستەر دە كەڭەس وكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن قاتتى كۇمانداندى. قازاق ەل بولا ما, بولماي ما دەپ ويلادى. سول كەتكەندە ولار قۇر كەتكەن جوق. ۇيلەرىن ساتىپ, جيعان-تەرگەنىن وزدەرىمەن الىپ كەتتى. سول كورىنىستەر كوز الدىمدا…

– جاڭا قالانعان قالانىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋگە كىمدەر قالاي اتسالىسقانىن ايتىپ بەرەسىز بە؟

– بۇل رەتتە مارقۇم امانجول بولەكپاەۆ دەگەن اكىمنىڭ ەڭبەگى ەرەكشە دەر ەدىم. ول تۋرالى ەلباسى ءوز كىتابىندا دا اتاپ وتكەن ەدى. امانجول تاۋلىكتە 24 ساعات بولسا, ونىڭ 3-4-ءىن عانا ۇيقىعا ارناعان شىعار. ءبىز جۋرناليست بولعاندىقتان, باسى-قاسىندا جۇردىك. قالانى ەكى-ءۇش رەت اپاتتان دا امان ساقتاپ قالدى. سوندا امانجول قىزمەتكەرلەرىن ءاربىر تۇرعىننىڭ ۇيىنە بارىپ, ءحالىن سۇراۋعا جىبەرەتىن. «ازىق-تۇلىگى بار ما, كيەتىن كيىمى تۇگەل مە؟» دەپ بارلىق اقپاراتتى الدىنا جايىپ وتىردى. تىكەلەي كومەك كورسەتتى. استانانىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا امانجول بولەكپاەۆ اتىنا كوشە بەرسە, حالىق قۋانار ەدى دەپ ويلايمىن. بولەكپاەۆ قايتىس بولعاندا, اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋعا كەلگەن بارلىق ۇلتتىڭ وكىلدەرى «جاستار» سارايىنا سىيماي قالعان. امانجولدىڭ ازاماتتىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى – وسى. سول كەزدە اسكەن نابيەۆ, مادىعات تورەجانوۆ, ءمادي حاسەنوۆ, ايتباي رامازانوۆ, رىستى شوتباەۆالار سىندى جازۋشىلارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ, ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە ارنالعان شىعارمالار جازىپ تۇردىق. امانجول بولەكپاەۆ گازەتتىڭ تىرشىلىگىنە ارالاسىپ, ءاردايىم قارايلاسىپ وتىردى.

ءوزىم ساتيريك بولعاندىقتان, «ارقا اجارىندا» سىن-سىقاق بەتتەرىن دە شىعارىپ تۇردىم. قولدان كەلگەن نارسەمىز – قالاممەن جازىپ, ءجون سىلتەۋ, كەم-كەتىكتى تەرۋ. راديو, تەلەۆيزيامەن قوسا گازەتتى دە قاتار الىپ ءجۇردىم. ول كەزدە قازاقتىلدى جۋرناليس­تەر از بولاتىن.

– ءسىز ءوزىڭىزدى جۋرناليست, ساتيريك-جازۋشى رەتىندە تانىستىراسىز. وزىڭىزگە جاقىنى قايسى؟  

– مىڭعا جۋىق فەلەتون جازدىق. مەنىڭ جەتەكشىم تەمىربەك قوجەكەەۆ  ساتيرانىڭ تەورەتيگى عوي. «ساتيرالىق كەيىپكەرىڭدى جان-جاقتى ەتىپ جازعانىڭدا, ۇيىنە بار. ادام قانداي جاعدايدا ەكەنىن بايقاپ كور. بىراق ءدام تاتپا» دەگەن بولاتىن. ايتقانىن ورىندادىق. مەنىڭ ءوزىمنىڭ قۋلىعىم: ءبىر فەلەتون جازۋ ءۇشىن 300 پايىز دەرەك جينادىم. سونىڭ 100 پايىزىن عانا فەلەتونعا كىرگىزەمىن دە, قالعانىن الىپ قالامىن. ولار گازەتكە شىققاندا قورعانىس جاسايدى. «مىنانى ىستەگەن جوقپىن, انانى ىستەگەن جوقپىن. بالەنشە كۋا, تۇگەنشە كۋا» دەيدى. سول ۋاقىتتا مەن قورىمداعى 200 پايىز قىلمىستاردى اشكەرەلەپ جىبەرەمىن. تىرپ ەتە الماي قالادى. ال ەندى قازىر فەلەتون  جازىلمايدى.

– ونىڭ سەبەبىن نەدەن كورەسىز؟

– سول جانردىڭ ءوزى زامانعا, بيلىككە ونشا كەرەك بولمادى. جازىپ كوتەرگەن سىنداردىڭ استارىنا ءۇڭىلۋ, زەرتتەۋ, قايتا-قايتا شارا قولدانۋ – بىزگە, جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتكە قاجەت تە بولمادى. وسى ءبىر قاجەتسىزدىكتەن توقتادى دەپ ويلايمىن.

– قازاق قوعامىنىڭ ەسكىدەن كەلە جاتقان قانداي كەسەلى بار؟

– مەنىڭ ەكى جاسىمدا اكەم حالىق جاۋى بولىپ سوتتالىپ كەتكەن. دەرەكتەردى ىزدەۋمەن قازانعا دەيىن باردىق. اكەمدى ستالين كەلىپ الىپ كەتكەن جوق, اعايىن-تۋىس­تارى تاپسىرعان. نەگىزى «تابالدىرىقتان اسقان تاۋ جوق, اعايىننان اسقان جاۋ جوق» دەگەن ناقىلدىڭ جانى بار.

شەكەسىنە تيگەننەن كەيىن وسىنداي ءسوز قالدى. 28-جىلدارى نكۆد ءىلياس­ جانسۇگىروۆ­تىڭ اۋىلىنا بارىپ, «ءاي, بايدىڭ قۇيىرشىعىنان كىم قالدى؟» دەگەندە, «جانسۇگىروۆ وتىر عوي» دەپ كورسەتكەن كورشىسى بولاتىن. اقىرى جانسۇگىروۆ پەن ءباتيما شەشەي ارىس­تىڭ بويىندا اشتان ءولدى. ءبىزدىڭ ءبىر-ءبىرىمىزدى كورە الماۋشىلىعىمىز, جاقسىلىعىمىزعا قۋانا الماۋىمىز, كەكەتىپ, مۇقاتىپ, توبىقتان قاققىمىز كەلىپ تۇراتىنى ورىس پاتشاسى ەكاتەرينا II زامانىنان باستالعان با دەپ ويلانىپ قالامىن.

كەيدە ارحيۆتەردى اقتارىپ وتىرىپ, جىلاپ شىعامىن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ دە جاقسىلىعى بولدى. بىراق قازاق حالقى ءۇشىن وتە قاتال كەزەڭ ەدى. ونىڭ سەبەپتەرى – جەرىمىزدىڭ كەڭدىگى, حالقىمىزدىڭ ازدىعى. ۇيعىردىڭ «كوپ كارتوپتىڭ ىشىندەگى پياز كۇيىپ كەتەدى» دەگەن ماقالى بار عوي. سول سياقتى كۇيىپ كەتتىك قوي كوبىمىز.

– تاۋەلسىز جۋر­ناليس­تيكاعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

– راديونى تىڭداپ, تەلەديداردى كورىپ وتىرامىن تۇگەلدەي. باعىتتارى جامان ەمەس. شىندىق ايتا باستادى. ءالى دە جەتىلۋ كەرەك. قازىر امەريكانىڭ ءوزى ينتەرنەتتەن بەزدى. ال ءبىزدىڭ حالقىمىز ينتەرنەت­كە كىرىپ كەتتى. كىتاپ وقۋ, گازەت وقۋ – مىندەتتى تۇردە كەرەك نارسە. كوزىڭ دە, ميىڭ دا جاتتىعادى. امەريكا كىتاپ وقۋعا كوشتى, ءبىز دە كوشەتىن شىعارمىز.

– ال باسپاسوزگە شولۋ جاسايسىز با؟ گازەت-جۋرنال وقيسىز با؟

– قازىر كوزىم 10 پايىز عانا كورەدى. ەكى جىلداي بولدى. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىقتىم. كارىلىككە ءدارى دە جوق قوي, قاراعىم.

– ءسىز اششى شىندىقتى تالاي جازدىڭىز. شىمبايىنا باتقان شىندىققا توزە الماعاندار, بولماسا بيلىكتەگىلەر كەلىپ, قوقان-لوقى كورسەتتى مە؟

– ارينە! ومىرىمە قاۋىپ تونگەن كەزدەر دە بولدى. سەبەبى جازعانىم كەيىپكەردىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتەتىن. ءىس دالەلدەنسە, ول پارتيادان شىعىپ, سوتتالادى. مۇنداي ۇكىمگە كەتىپ بارا جاتقان ادامعا وڭاي ما؟ جازعان فەلەتونىڭ جاقسىلىققا باستادى دەپ قۋانعاندار دا بولدى. مىسالى, جامبىل وبلىس­تىق گازەتىندە جۇرگەنىمدە, «ەتىكتىڭ دە قونىشى تەسىلەر» دەپ ءبىر كولحوزدىڭ باستىعىن جازدىم. ورىنتاق تا ەسىرتەدى. مەيرامحاناعا كەلىپ, كولىگىن ءار جەرگە قويىپ, اراقتى ءىشىپ, شاتاقتى شىعاراتىن. سونى ورنىنان الىپ تاستادى. ودان كەيىن الماتىعا تەلەۆيزياعا جۇمىس ىستەۋگە كەتتىم. ءبىر كۇنى كوشەدە كەلە جاتسام, بىرەۋ مەنى قۇشاقتاپ, «اعاتاي!» دەپ جاتىر. «ءاي, اينالايىن, مەن سەنى فەلەتون جازىپ, جۇمىستان قۋدىردىم عوي» دەيمىن. «سول قۋدىرعانىڭىز ماعان جاقسى بولدى. مىنا الماتىعا كەلىپ, عىلىم كانديداتى اتاندىم» دەيدى.

– اعا, بۇگىنگى استانالىقتارعا, جاس ۇرپاققا بۇيىمتايىڭىز بار ما؟

– استانامىزدا ميلليوننان استام حالىق تۇرادى. بولعان قيىندىقتار كوز الدىمىزدا تۇر. قازىر شۇكىر دەيمىز. الەم حالىقتارى تامسانا قاراعاندا ەرەكشە ماقتانامىن. بۇل – استانانىڭ ءوزىنىڭ تارتىمدىلىعى, حالقىنىڭ جاقسىلىعى. قانشا ۇلت وكىلى تۇرسا دا, بىرىمەن ءبىرى سىيلاسىپ, اعايىن-تۋىس­تاي بولىپ وتىرمىز. كەلەر ۇرپاق قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن قيىندىقتاردى, تاريحتى بىلسە ەكەن دەيمىن.

سۇحباتتاسقان
گۇلدانا تالعاتقىزى