بيىل ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن وقيعالار كوپ بولدى. سونىڭ ىشىندە ءباسى مەن باعاسى, مازمۇنى مەن ماڭىزى بولەك, ايتۋلى شارا – الاش اۆتونومياسىنىڭ ءجۇز جىلدىعى. ءيا, تۋرا وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن جۇرەگى ۇلتىم دەپ سوققان ۇلى تۇلعالاردىڭ ماقساتى جۇزەگە استى.
تاريحقا جۇگىنسەك, الاش اۆتونومياسى 1917 جىلى 13 جەلتوقساندا ورىنبوردا جاريالاندى. كەيىن ورىنبوردى بولشەۆيكتەر باسىپ العاننان سوڭ سەمەيگە كوشتى. الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحانوۆ سايلاندى. اۆتونوميا ءبىر جارىم جىلدان اسا بيلىك قۇرسا دا, ونىڭ مەملەكەتتىك نەگىزى بار, قۇرىلىم بولدى. بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىز – سونىڭ جالعاسى. وسى جەردە تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن دۇنيە بار. ول – تۇركىستان اۆتنومياسى جايىندا. وعان دا بيىل عاسىر تولدى. ونىڭ باسىندا دا قازاق ازاماتتارى ءجۇردى.
جالپى, الاش يدەياسى – ماڭگىلىك. وعان كوزىمىز تولىق جەتتى. قاندى قول كەڭەس وكىمەتى دە ونى قۇرعان ازاماتتاردىڭ كوزىن جويىپ جىبەرسە دە, ءبارىبىر ۇلتتىق يدەيا وشكەن جوق. مۇنىڭ ءبارى – ادىلدىك پەن اقيقاتتىڭ ەشقاشان توت باسپايتىن ساف التىنداي اسىلدىعىندا. ۇلت جولىندا شەيىت بولعان اتالارىمىزدىڭ رۋحى تۋعان حالقىمەن قايتا قاۋىشتى.
بيىل الاشتىڭ ءجۇز جىلدىعى ەلىمىزدە قال-قادەرىنشە اتاپ ءوتىلدى. ودان ءار ايماق, ءار اۋىل تىس قالعان جوق. جەر-جەردە الاش ارداقتىلارىنا اس بەرىلىپ, جيىندار, كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلدى. قۇندى كىتاپتار جارىق كوردى. ەندى سونى رەت-رەتىمەن باياندايىق.
سول شارالاردىڭ ەڭ باستىسى, ەلوردادا وتكەن «الاش جانە ازاتتىق يدەياسىنىڭ ساباقتاستىعى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسى. وعان قر مەملەكەتتىك حاتشىسى قاتىستى. تۇركيا, رەسەي, ازەربايجان سەكىلدى ەلدەردەن عالىمدار كەلدى. سول جيىندا گۇلشارا ابدىحالىقوۆا: «الاش قوزعالىسىنىڭ پاسسيونارلىق يدەيالارى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ازاتتىق الىپ, دەربەس مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى سان عاسىرلىق اماناتىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. سول كەزدەگى ۇلت زيالىلارى ارمان ەتكەن مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى مەن ۇلت بوستاندىعىنا بۇگىنگى ۇرپاق قول جەتكىزدى» دەپ پاراساتتى ءسوز ءوربىتتى.
الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى الماتىدا دا الاشتىڭ ءجۇز جىلدىعىن مەرەكەلەۋ اياسىندا «الاش وردا جانە ۇلت-ازاتتىق يدەياسى» اتتى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. جيىننىڭ شىمىلدىعىن تۇرگەن الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك 20 عاسىردىڭ باسىندا «الاش» قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەنىن جەتكىزدى.
سونداي-اق, وسىنداي عىلىمي كونفەرەنتسيالار باتىس قازاقستان, قوستاناي, اقتوبە سەكىلدى وبلىستاردا دا جالعاستى.
1917 جىلى 12 جەلتوقساندا ورىنبور قالاسىنداعى II جالپىقازاق سەزىندە الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. ءدال وسى تاريحي كۇندى ساباقتاستىرىپ, قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى «الاش مۇراتى جانە رۋحاني جاڭعىرۋ: ساباقتاستىق پەن جالعاستىق» اتتى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزدى. وعان الاشتانۋشى عالىمدار قاتىسىپ, وسى باعىتتاعى ءوز پىكىرلەرى مەن ويلارىن ورتاعا سالدى. جيىن اياسىندا الاش تاقىرىبىندا جازىلعان عىلىمي جيناقتىڭ تۇساۋى كەسىلدى. وعان باس-اياعى 80-نەن استام اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرى توپتاسقان. سونداي-اق, ەلورداداعى ۇلتتىق مۋزەي مەن اسكەري-تاريحي مۋزەيى دە حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىردى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا «الاش مۇراسىن ارداق تۇتقان اقىندار» اتتى وبلىستىق جاس اقىندار ايتىسى بولدى. تاياۋدا «قامشى» اقپارات اگەنتتىگى «الاش ارىستارىنىڭ ءىزباسارى» دەگەن مەدالمەن, الاشقا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن ءبىرقاتار ازاماتتاردى ماراپاتتادى.
بارىنەن بۇرىن, ماڭىزدى شارانىڭ اياسىندا, الاش استاناسى اتانعان سەمەيدە, ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆقا ەسكەرتكىش ورناتىلدى. بۇل – ەلىمىزدە الاش كوسەمىنە العاش قويىلىپ وتىرعان ءمۇسىن. بيىكتىگى ءۇش جارىم مەتر بولاتىن ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورى – باقىتبەك مۇحامەتجانوۆ دەگەن ازامات. بۇل كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققان يگىلىكتى ءىس بولدى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك, كورنەكتى قوعام قايراتكەرىنە ارنالعان ءمۇسىن سانكت-پەتەربوردا دا بار. تاعى ءبىر اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن دۇنيە – ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا بايلانىستى ەنتسيكلوپەديالىق باعىتتاعى جيناق جارىق كوردى. كەيبىر كوڭىلگە مۇڭ اكەلەتىن وكىنىش تە بار. قاراعاندى قالاسىنداعى وكتيابر اۋدانىنىڭ اتىن ءاليحان بوكەيحانوۆقا بەرەمىز دەگەنگە ءبىراز بولدى. سول ءالى دە داۋلى كۇيىندە قالىپ تۇرعانى جانىمىزدى جابىرقاتادى. باس قالامىزدا دا الاش ارىستارىنا كورنەكتى جەردەن ەڭسەلى ەسكەرتكىش تۇرعىزىلسا دەپ تە ارماندايمىز.
مىنە, الاش اۆتونومياسىنىڭ ءجۇز جىلدىعى دا تاريح قويناۋىنا ەنىپ بارادى. ءالى دە الاشتىڭ تالاي تورقالى تويلارىن اتاپ وتەرمىز. باستىسى, اتالار اماناتىنا ادال بولساق دەيمىز. ويىمىزدى ءاليحان اتامىزدىڭ تاعىلىمدى سوزىمەن تۇيىندەگىمىز كەلدى. ول: «ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز ءار ۇرپاق وزىنە ءتيىستى جۇكتى بەلگىلى ءبىر ورىنعا اپارىپ قويمايتىندىعىندا» دەپ ايتىپتى. وتكىر ايتىلعان ءسوز. الاش ازاماتتارى وزدەرى ارقالاعان جۇكتى بەلگىلى ورىنعا اپارىپ قويدى. سول ءۇشىن ولاردىڭ الدىندا باسىمىزدى يەمىز. ال ءبىز بەن ءسىز وزىمىزگە ارتىلعان جۇگىمىزدى كوزدەگەن بيىگىمىزگە اپارا الامىز با؟ ءبىر ءسات ويلانىپ كورەيىك…
ازامات ەسەنجول
