فرانتسيا دەسە – پاريج, ۇلىبريتانيا دەسە – لوندون, تۇركيا دەسە, ەڭ الدىمەن, سىرلى دا سيقىرلى ىستانبۇل ەلەستەيتىندەي, قازاقستان دەسە كوز الدىڭا ارقانىڭ توسىندە ورنالاسقان اجارلى قالا – استانا كەلەدى. ەركە ەسىلدىڭ جاعاسىن بويلاي ورنالاسقان كەلبەتتى دە ساۋلەتتى قالا, ەستەرىڭىزدە بولسا, 1999 جىلى يۋنەسكو-نىڭ شەشىمىمەن «الەم قالاسى» اتانعان بولاتىن. بيىل 25 جىلدىق مەرەيتويىن تويلاپ جاتقان ەل مەرەيى, ايشىقتى ەلوردامىزدىڭ قالاي جەرى جۇتاڭ, اۋا رايى قولايسىز اقمولادان ايتۋلى استاناعا اينالعانىنا ءبىر شولۋ جاساپ وتسەك.
بوزوق. ءامىرشى تۇراعى. قاراۋىل مۇناراسى
«بۇگىنگى ەلوردامىزدىڭ باتىسىنان 5 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان قىپشاقتاردىڭ ەجەلگى بايتاعى بوزوق قالاشىعى قازاقتىڭ باس قالاسى – استانانىڭ تۇپقازىعى دەۋگە لايىق». بۇل تۇجىرىمدى اكادەميك كەمەل اقىشەۆ وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ايتقان بولاتىن. X-ءXى عاسىرلاردا تۇرعىزىلعان قالا سول كەزدىڭ وزىندە دەشتى قىپشاقتىڭ كوشپەلى تايپالارىنان شىققان ءامىرشىنىڭ تۇراعى, ورداسى بولعانىنا دالەل رەتىندە عالىم قالاشىق ورنىنان تابىلعان ءۇش كەسەنە مەن بيىك قاراۋىل مۇنارانى, سونداي-اق تۇرمىستىق زاتتار مەن قارۋ-جاراقتار, ارابتىڭ كۇمىس تەڭگەلەرى مەن قىتايدىڭ مىس اينالارىن العا تارتتى. ەسىل مەن نۇرا سەكىلدى قوس وزەندى جاعالاي ورنالاسقاندىقتان, بۇل جەردەن وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى بايلانىستىراتىن كەرۋەن جولدارى ءوتىپ, سونىڭ ارقاسىندا بوزوق قالاسىندا ساۋدا مەن قولونەر قارىشتاپ دامىسا كەرەك. ول از دەسەك, بۇل شاھار رۋحاني جانە ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ ورتالىعى بولىپتى.
ەۋروپانىڭ كوز قۇرتىنا اينالعان…
قازاقتىڭ سارىارقاسىندا جاتقان سايىن دالاسى تەك رەسەي عانا ەمەس, سوناۋ ەرتە زاماننىڭ وزىندە ءتىپتى ەۋروپانىڭ دا كوز قۇرتىنا اينالعانىن كورۋگە بولادى. وعان ءبىر دالەل – 1252-1255 جج. فرانتسيا كورولى ءىح ليۋدوۆيگتىڭ قازاق ولكەسىنە رۋبرۋك ۆيللەم اتتى فلاماند ساياحاتشىسىن قۇپيا تاپسىرمامەن اتتاندىرۋى. شىعىسقا باراتىن جولدى بارلاپ, ماڭىزدى ەلدى مەكەندەردى كورۋگە كەلگەن ساياحاتشى ەلىنە ورالعان سوڭ كورولگە ەرتىس, نۇرا, ەسىل, كەڭگىر, سارىسۋ, قورعالجىن, بالقاش وزەندەرىن سيپاتتاپ بەرسە كەرەك. جانە سودان كوپ ۇزاماي, 1271-1295 جىلدارى قىتايعا بارعان جولىندا ماركو پولو دا قازاق جەرىن كەسىپ وتكەن. اقمولا جەرىنىڭ ورتا عاسىرلارداعى تاريحي دامۋى, مىنە, وسىنداي.
العاشقى پويىز. الىپ زاۋىت
ال ارىگە بارماي, وسى وتكەن حح عاسىرعا شولۋ جاساساق, 1914 جىلى قالادا ءۇش كىرپىش, ءتورت ماي وڭدەۋ, ەكى تەرى يلەۋ, ەكى سابىن قايناتۋ, ەكى تون تىگۋ, قاساپحانا, 20 شەبەرحانا بولىپتى. مادەني-اعارتۋ ورىندارىنان ءۇش جالپى ءبىلىم بەرەتىن ۋچيليششە, مەكتەپ, مەدرەسە, ەكى كىتاپحانا بولدى. قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى 15 مىڭعا جەتكەن. 1928-1930 جىلدارى جاي وكرۋگ ورتالىعى بولعان قالا بىرتىندەپ اۋداننىڭ, 1939 جىلى اقمولا وبلىسىنىڭ اكىمشىلىگى اتانادى. ەڭ العاش مۇندا پويىز 1929 جىلدىڭ قاراشاسىندا كەلگەن. بۋراباي-اقمولا, اقمولا-قارتالى, اقمولا-پاۆلودار تەمىر جولدارىنىڭ ىسكە قوسىلۋى بۇل شاھاردى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك جانە ورتالىق وڭىرىندەگى ءىرى ترانسپورت تورابىنا اينالدىرادى. سوعىس جىلدارىندا رەسەيدەن اقمولاعا «مەليتوپول» ستانوك جاساۋ زاۋىتى كوشىرىلىپ, «قازاقاۋىلماش» كاسىپورنى ىسكە قوسىلدى. سولايشا بىرتىندەپ ونەركاسىپتىڭ باسقا دا جاڭا سالالارى پايدا بولدى.
حرۋششەۆ. تىڭ ولكەسى. 250 ملن توننا استىق
ەلىمىزدەگى تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ كەزىندە اقمولا وبلىسىمەن بىرگە قالاسى دا ەلەۋلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. 1960 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانىندا تىڭ ولكەسى قۇرىلىپ, ونىڭ ورتالىعىنا اينالعان قالانىڭ اتاۋى كوپ ۇزاماي تسەلينوگراد بولىپ وزگەرەدى. حرۋششەۆ تىڭ ولكەسىن ركفسر-دىڭ زاڭدىق قۇزىرىنا بەرۋگە ۇسىنىس جاسايدى. الايدا ول ويى جۇزەگە اسپاي, تىڭ ولكەسى قازاق كسر قۇرامىندا قالادى جانە كەيىن تىڭ يگەرۋ ناۋقانى اياقتالعان سوڭ, كۇنى وتكەن اۋماقتىق قۇرىلىم رەتىندە جويىلادى. اقىرى تسەلينوگراد استاناعا اينالدى: تسەلينوگراد – اقمولا – استانا بولىپ دايەكتى بىرنەشە رەت قايتا اتالىپ وتىرىپ, تاۋەلسىز دە ەگەمەن قازاقستاننىڭ كىندىك قالاسىنا اينالدى. جالپى, تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋدىڭ شيرەك عاسىرىندا قازاقستان 250 ملن توننا استىق ساتقان.
32 ولشەم بويىنشا تاڭداۋ
1994 جىلى 6 ماۋسىمدا قالاعا ەجەلگى اتى قايتارىلدى. 1996 جىلى 6 شىلدەدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسىن كوشىرۋ تۋرالى» تاريحي قاۋلى قابىلدادى. ءبىر جىلدان كەيىن, 1997 جىلى 20 قازاندا ەلىمىزدىڭ سول تۇستاعى پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆ «اقمولا قالاسىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى دەپ جاريالاۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. ال ەندى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ استاناسى بولىپ نە ءۇشىن اقمولا قالاسى تاڭدالدى دەگەنگە كەلسەك, قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولعان ن.ءا.نازارباەۆ 32 نەگىزگى ولشەمىن كورسەتىپ بەرگەن. ولار: الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, گەوساياسي, كولىك ينفراقۇرىلىمى, ينجەنەرلىك-كوممۋنيكاتسيالىق, قۇرىلىس, ەڭبەك رەسۋرسى جانە باسقا دا قولايلى مۇمكىندىكتەر ەدى. باسىندا تەك بولجام عانا بولعان وسى 32 ارتىقشىلىق كەيىن ناقتى ءومىر اقيقاتىنا اينالىپ, كۇن ساناپ كوز الدىمىزدا سالىنعان استانا قازاقستاننىڭ اتاعىن التى قۇرلىققا پاش ەتتى.
الەمدەگى جالعىز مۇحيتارال
وسىلايشا ءحىح عاسىردا شاعىن اۋىل رەتىندە عانا قۇرىلعان قالا ۋاقىت وتە كەلە ءوسىپ, بۇگىندە ورتا ازياداعى ەڭ ءىرى مەگاپوليستەردىڭ بىرىنە اينالدى. ءححى عاسىردا سالىنعان سوڭ استانامىزدىڭ ءسانى مەن ساۋلەتىن دە بارىنشا زامانعا ساي ءارى ەشبىر قۇرىلىس نىسانىنا ۇقسامايتىن ەرەكشە ەتۋگە تىرىستى. راسىندا, بۇگىندە شاتىر جانە سفەرا پىشىندەس الەمدەگى ەڭ ءىرى عيماراتتار استانا قالاسىندا ورنالاسقان. ولاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇلكەن عيمارات «حان شاتىر» ساۋدا, ويىن-ساۋىق ورتالىعى بولسا, ەڭ ۇلكەن شار تارىزدەس عيمارات «نۇر الەم» نەمەسە «ەكسپو-2017» كورمەسىن وتكىزۋ اۋماعىندا ورنالاسقان «بولاشاق مۇراجايى» ەكەن. بۇل ەكى عيمارات تا قالانىڭ كوركىنە كورىك قوسىپ تۇر. ال استاناداعى وكەاناريۋم – مۇحيتتان ءۇش مىڭ كيلومەتردەن استام قاشىقتىقتا ورنالاسقان الەمدەگى جالعىز مۇحيتارال. الەمدە العاش رەت ديامەترى 22 مەترلىك, سالماعى 300 توننادان تۇراتىن «بايتەرەك» مونۋمەنتىنىڭ ءجونى ءتىپتى بولەك.
P.S: قازىر استانا – قازاقستاننىڭ ەلورداسى عانا ەمەس, الەمدەگى ەڭ زاماناۋي قالالاردىڭ ءبىرى. ارحيتەكتۋرالىق ءسان-سالتاناتى ءوز الدىنا, بۇل قالادا 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە ءتۇرلى سالا بويىنشا تاريحي وقيعالار ورىن العان. ماسەلەن, قازاقستاندا جاساندى جۇرەكتى اۋىستىرۋ وپەراتسياسى ەڭ العاش وسى استانا قالاسىندا وتكەن. 2017 جىلدىڭ سوڭىندا ۇلتتىق عىلىمي مەديتسينالىق ورتالىقتىڭ باسشىسى يۋري پيانىڭ باسشىلىعىمەن وتكەن وتادا جۇرەك فۋنكتسياسىنىڭ اۋىر جەتكىلىكسىزدىگىنەن زارداپ شەككەن 60 جاستاعى پاتسيەنتكە تەرمينالدىق كەزەڭدە جاساندى جۇرەكتى يمپلانتاتسيالاۋ جۇرگىزىلدى. جانە ەلوردا بولماي تۇرىپ قالادا نەبارى 275 مىڭ ادام ءومىر سۇرسە, بۇگىندە ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ سانى 1 ميلليوننان اسقان.
ءماريام ءابساتتار
