مەملەكەتىمىزدەگى ساياسي تۇراقتىلىق پەن ۇلتارالىق كەلىسىم, حالىقتار دوستىعى وزىنەن–ءوزى اياق استىنان پايدا بولا قالعان جوق. قازاق حالقىنىڭ كەڭپەيىل دارحاندىعىنىڭ, ءوزىم دەگەنگە وزەگىن سۋىرىپ بەرەتىن جومارتتىعى مەن مارتتىگىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىلدى دەسەك, ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
قازاقستان – كوپۇلتتى, ۋنيتارلى, تاۋەلسىز مەملەكەت. الەم تانىعان وتانىمىزدا ءجۇز وتىز ۇلت پەن ۇلىس وكىلدەرى ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي دوستىق پەن تاتۋلىقتا, جاراسىمدى بىرلىكتە قويان-قولتىق ءومىر سۇرۋدە. ءبىز – ىنتىماعى جاراسقان ەلمىز. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە تاعدىرلارى تابىستىرعان حالقىمىز ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا سۇتتەي ۇيىپ وتىر. بۇعان قالاي قول جەتكىزىلدى؟!
ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلتتىق-مادەني بىرلەستىكتەردى ءبىر ۇيىمعا – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنا بىرىكتىرۋ تۋرالى يدەيانى العاش رەت توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ايتتى. بۇل تەگىننەن-تەگىن تاقىر جەرگە كەلگەن تۇجىرىم ەمەس ەدى. ونىڭ العى شارتتارى قازاق قوعامىنىڭ باستاۋلارىندا جاتتى. تاريحتىڭ جارقىن بەتتەرىن حالقىمىزدىڭ ورتاق يگىلىگى ءۇشىن پاراساتپەن پايىمداي بىلگەن ەلباسى تىڭ ءارى تەڭدەسى جوق قۇرىلىمدى ومىرگە اكەلدى. ءسويتىپ, ايماقتاردا كىشى اسسامبلەيا قۇرۋدان باستالعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قوعامدى توپتاستىرۋشى تەتىكتەردىڭ بىرىنە اينالدى.
ماقساتى ايقىن قۇرىلىم ەلىمىزدەگى بۇتكىل ەتنوستاردىڭ رۋحاني تۇرعىدان قايتا جاڭعىرىپ, دامۋىن, ءوزارا قۇرمەتكە نەگىزدەلگەن ۇلتارالىق قاتىناس مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەدى.
– قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى-
نىڭ قۇرىلۋى رەسپۋبليكاداعى ۇلتتىق ساياساتتىڭ ينستيتۋتسيونالدىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن كورسەتتى. بۇل – ۇلتارالىق قاتىناستىڭ قازاقستاندىق مودەلىنىڭ باستى وزەگى ەدى. ويتكەنى, ۇلتتىق ساياسات ينستيتۋتسيونالدىق دەڭگەيگە جەتپەگەن جاعدايدا, ول ادامداردىڭ سەزىمدىك, پسيحولوگيالىق, يدەولوگيالىق, تەوريالىق, راتسيونالدى جانە يرراتسيونالدى تانىمىنا باعىندىرىلادى ءارى سوعان سۇيەنە وتىرىپ جۇرگىزىلەدى. ال, ينستيتۋتسيونالدىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ساياسات – الدىندا ايقىن ماقساتى بار ۇيىم قۇرا وتىرىپ, وزىندىك ەرەجەلەر مەن نورمالاردى قالىپتاستىرادى. ءارى بۇكىل قوعامدىق جۇيەمەن ءۇيلەسىمدى قارىم-قاتىناس ورناتۋ نەگىزىندە جۇرگىزىلەدى. پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆتىڭ كورەگەندىگى سوندا – مەملەكەتتەگى ۇلتارالىق كەلىسىمدى ساقتاۋ, ونى ودان ءارى نىعايتۋ ءۇشىن رەسپۋبليكادا جاڭا قوعامدىق ينستيتۋت, پرەزيدەنت جانىنداعى كونسۋلتاتيۆتى-كەڭەسشى ورگان اسسامبلەيا قۇرۋ قاجەتتىگىنە دەر كەزىندە نازار اۋداردى.
1995 جىلدىڭ 24 ناۋرىزىندا الماتى قالاسىندا قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ ءبىرىنشى سەسسياسى ءوتتى. وعان بارلىق وبلىستارداعى كىشى اسسامبلەيالاردان 260 دەلەگات سايلانىپ, قۇرامىنا قىرىق ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتىڭ وكىلى ەندى. العاشقى سەسسيادا ەلباسى بايانداما جاساپ, قۇرىلىمنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق باعىت-باعدارىن ايقىنداپ بەردى, – دەپ ەسكە الادى قازاقستان حالقى كىشى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى, «كوۆچەگ-توپان» ارميان ۇلتتىق-مادەني قوعامىنىڭ توراعاسى سەۆادا تەر-گريگوريان.
ايماقتاردا كەڭ اۋقىمدا ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن ورگان – كىشى اسسامبلەيا بولدى. ەلدەگى ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىمنىڭ ۇيىتقىسىنا اينالعان بۇل ۇيىم وتپەلى كەزەڭدە مەملەكەتتىلىكتى قالىپتاستىرۋدا ەلەۋلى ءرول اتقاردى.
كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ونىڭ قۇرامىندا بولعان كەيبىر مەملەكەتتەردە ۇلتارالىق كيكىلجىڭدەر تۋىنداپ, سوڭى قارۋلى قاقتىعىستارعا ۇلاسقانىن بۇقارا ۇمىتا قويعان جوق. جازىقسىز جانداردىڭ قانى توگىلىپ, ورىمدەي جاستار قىرشىنىنان قيىلىپ جاتتى. مىڭداعان ادامدار ءۇيسىز-كۇيسىز قالىپ, بوسقىن اتاندى. مىنە, سول كەزدە الدىن الا جۇرگىزىلگەن سارابدال ساياساتتىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدە جوعارىدا ايتىلعان قاسىرەتتەرگە جول بەرىلمەدى. ءوزارا تۇسىنىستىك پەن تاتۋلىق, رەسپۋبليكانى مەكەندەگەن بارشا حالىقتىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى بولدى.
اسسامبلەيانىڭ بەلسەندى قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستانداعى ەتنوستاردىڭ مادەني ءومىرى جاندانا باستادى. ەتنيكالىق توپتاردىڭ ىنتىماعى مەن ۇيىمشىلدىعى كۇشەيدى. ونىڭ ەڭ باستى جەتىستىگى ول – ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ ساياسي مانگە يە بولۋىنا جول بەرىلمەدى. اسسامبلەيا سەسسيالارىنىڭ ءوزى ەلىمىزدىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنە ءدوپ كەلدى. وتكىزىلگەن بارلىق ون بەس سەسسيادا دا پرەزيدەنت ەلىمىزدە تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى نىعايتا بەرۋ باعىتىندا ىزدەنىستەرگە باسا نازار اۋدارىپ وتىردى.
سونىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان كوپۇلتتى حالىقتى توپتاستىرۋدىڭ ستراتەگيالىق يدەياسىن ايقىنداپ الدى. قازىر ەلىمىزدە 130 ۇلتتىڭ وكىلى ءومىر سۇرەدى. ولار ءۇش ءجۇز الپىس بەس ۇلتتىق-مادەني ءبىرلەستىككە بىرىككەن. ولاردىڭ وتىز ءبىرى – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى مەن اسسامبلەيا كەڭەسىنىڭ مۇشەسى.
ەلباسىنىڭ اسسامبلەيا قۇرۋداعى تۇپكى ماقساتى جۇزەگە استى. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان تاتۋ-ءتاتتى تىرلىگى قازاقستاندىقتاردىڭ الەم الدىنداعى مەرەيىن كوتەرىپ, بەدەلىن اسقاقتاۋدا. ولار ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي ىنتىماقتاستىقتى ۇيىتا وتىرىپ, مەملەكەتتىڭ وركەندەۋىنە, ەلدىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسۋدا.
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ