قازاقشاسى كەم ەلوردانىڭ قارا بالالارىنىڭ ورىسشا سارناپ تۇراتىنى ابدەن اقجەمى شىققان, جازۋعا دا قيىن تاقىرىپ ەكەنى راس. وڭتۇستىكتە قازاقشا سويلەپ جۇرگەن بالالار وسىندا كەلسە بولدى ورىسشا سايراپ كەتەدى. ەگەر ۇيدە اجەسىنىڭ بەسىك جىرىن تىڭداپ وسسە, ەرتەگى تىڭداپ ۇيقىعا كەتسە ويتپەس ەدى دەيسىڭ, بىراق ولاردىڭ كوبىنىڭ اجەلەرى الىستا. امال جوق, قارادومالاق «Nickelodeon» ۇسىنعان ءمۋلتفيلمدى كورىپ, «كارۋسەلدىڭ» الديىمەن ۇيىقتايدى, ودان قالسا قولىنداعى سمارتفونىندا سامساعان مۋلتفيلم. ءبارى ورىسشا. ءتۇرى عانا قازاق قالالىق اتا-اجەلەردىڭ نەمەرەسىمەن ورىسشا تىلدەسكەنى قانشا ەرسى كورىنسە دە وعان دا كوز ۇيرەنىپ بولدى.
اناسى قاي تىلدە سويلەسە,بالا سول تىلدە سويلەيدى
نۇر-سۇلتان قالالىق №76 مەكتەپتىڭ مۇعالىمى, پەداگوگيكاعا 28 جىلىن ارناعان مەرۋەرت تەمىروۆا ماسەلە اتا-انادا ەكەنىن ايتادى:
– بالانىڭ قازاقشا ءسويلەۋى وتباسىنا بايلانىستى. ەگەر اتا-انا تەك قازاقشا سويلەسە بالا قايدا كەتەدى؟ مۇلدەم ورىسشا سويلەمەي, تازا قازاقشا سويلەيتىن اتا-انالاردىڭ بالالارى دا تازا قازاقشا سويلەيدى, بىراق ونداي وتباسىلار وتە از. ءوزىم ساباقتا بالالاردى ۇنەمى ءوزارا قازاقشا سويلەۋگە شاقىرامىن, ۇلتىمىزدان شىققان ۇلى ادامدار تۋرالى ايتامىن. وسىنداي تاربيە ۇيدە دە بولۋى كەرەك. ويتكەنى بالا اناسىنىڭ عانا تىلىندە سويلەيدى, انا ءتىلى دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى وسىدان. ايتپەسە نەگە اكە ءتىلى دەگەن جوق؟ ەگەر ۇيدە انالار, قازاق كەلىنشەكتەرى تازا قازاقشا سويلەسە, وندا قوعام قازاقشا سويلەي باستار ەدى, قازاق ايەلدەرى وزدەرىنىڭ قولىندا ۇلكەن مۇمكىندىك بارىن بىلمەيدى, سەبەبى ەرتەدەن كەشكە دەيىن تىرلىكتىڭ سوڭىندا ءجۇر. ۇيدە شەشەسى ورىسشا تىلدەسەدى, قوعامدىق كولىكتە, كەز كەلگەن جەردە بالا تەك ورىس ءتىلىن ەستيدى.
قازاقشا سويلەتۋكۇردەلى ماسەلەەمەس
قالاداعى قازاق بالاسى نەگە ورىسشاعا بەيىم ەكەنىن, بۇل جاعدايدا بالا پسيحولوگياسىنا نە اسەر ەتەتىنىن پسيحولوگتان دا سۇراپ كوردىك.
شۇعىلا دۋاناەۆا, بالالار پسيحولوگى, نۇر-مۇباراك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى, PhD دوكتورانتى:
– قازاق مەكتەبىندە وقيتىن بالالاردىڭ ورىسشا سويلەۋىنىڭ سەبەبى – اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ ورىسشا بولۋىنان. ميىمىزداعى سويلەۋگە قاتىستى ويدى سوزگە الماستىراتىن پسيحيكالىق پروتسەستەر ورىسشا جۇرگەندىكتەن ءسوز دە ورىسشا بولادى. سوندىقتان ەڭ الدىمەن ورىسشا ويلاۋ ماسەلەسىن قولعا الۋ كەرەك. ەگەر وتباسىندا ۇنەمى قازاقشا سويلەسە, مەكتەپتەگى, كوشەدەگى كوممۋنيكاتسيا قانشا جەردەن ورىسشا بولسا دا بالاعا ۇيدەگى تاربيە قاتتى اسەر ەتەدى, سوندىقتان ءار اتا-انا وزدەرى قازاقشا سويلەسە بۇل سونشالىقتى كۇردەلى ماسەلە ەمەس. بۇگىنگى تاڭدا اتا-انا مەن بالا ءۇي جاعدايىندا قارىم-قاتىناسقا تۇسپەيدى, اكە-شەشە تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن جۇمىستا, بالا مەكتەپتە.
ءوز ءتىلىن بىلمەيدىدەپ ۋايىمداپجۇرگەن كىم بار؟
ماقالانى دايىنداۋ بارىسىندا ءبىراز اتا-انانى سوزگە تارتىپ كوردىك. «ۇيدە قازاقشا سويلە دەسەك تە, ورتاعا بايلانىستى ورىسشا سويلەيدى» دەپ ءۋاج ايتقاندار دا, «قازاق تىلىمەن ەشقايدا بارمايدى, ورىسشا مەن اعىلشىن بىلگەننەن قور بولمايدى, قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم ساپاسى تومەن, ەرتەڭ لاتىن تىلىنە كوشكەن كەزدە بالامىزدىڭ ميى اشىپ قالۋى مۇمكىن, ونسىز دا وقۋلىقتاردىڭ تىلىنە بالا تۇگىل, ءوزىمىز تۇسىنبەيمىز» دەگەن دە اتا-انالار تابىلدى.
راحات ابەنوۆانىڭ ەكى بالاسى № 59 مەكتەپتىڭ قازاق كلاسىندا وقيدى, ءوزى اعىلشىن ءتىلىنىڭ مامانى:
– مويىندايمىن, بالالاردىڭ ءتىلى ورىسشا شىقتى, اكەلەرى ورىس ءتىلدى. ونىڭ ۇستىنە قاسىنداعى بالالارعا قارايدى, ورتا سولاي, قاراپ تۇرساڭ قازىرگى بالالار قازاقشا سويلەگىسى كەلمەيدى, قۇلقى جوق, ءوز ءتىلىن بىلمەگەننىڭ ماسقارا جاعداي ەكەنىن ايتامىن, قازاقشا سويلەڭدەر دەپ ادەبي كىتاپتار ساتىپ اكەلىپ وتىرام, قازىر ۇيدە شامالاپ سويلەيتىن بولدى. بىراق تەك مەنىڭ عانا شامام كەلمەي جاتىر, ويىن الاڭى, مەكتەپ, ارالاساتىن ورتاسى تۇگەل ورىسشا سويلەيدى, ول ءۇشىن بارلىق قازاقتار ءوز بالالارىنا قاراۋى كەرەك, قازىر بالاعا ۇيدەن ۇلتتىق تاربيە بەرىلمەيتىن بولدى, بالام ءوز ءتىلىن بىلمەي قالار-اۋ دەپ ۋايىمداپ جۇرگەن ەشكىم جوق, ءبارى جۇمىستىڭ سوڭىندا كەتتى, ايتەۋىر اقشا تاپسا, بالانىڭ قارنى توق بولسا بولدى. بالالارىم مەكتەپتىڭ وقۋلىقتارىنداعى كوپ ءسوزدى تۇسىنبەيدى, مەنەن سۇرايدى, ەرىنبەي تۇسىندىرەم. وقۋلىقتاردى قاراپ وتىرىپ ءوزىم دە قىنجىلام, ءتىلى اۋىر, تىكەلەي اۋدارما جاسايدى, وقۋلىق دەگەن بىرنەشە تەكسەرۋدەن ءوتۋى كەرەك.
سارقىت يسابەكوۆا, زەينەتكەر:
– ءومىرىمنىڭ 43 جىلىن مەكتەپكە بەردىم, وسى قالا قازاقستاننىڭ استاناسى بولعاندا قۋانىپ, قازاقتىڭ جاڭا استاناسىندا ءتىلىمىزدىڭ كوسەگەسى كوگەرەر دەپ كۇتكەن ەدىم. جارايدى, مەن قارتايعان اداممىن, جاسىم بولسا 84-تە, بىراق كەيىنگى جاستار, مەنىڭ نەمەرەلەرىم مەن شوبەرەلەرىمە وبال بولدى. ولار قازاقشا ارەڭ ۇيرەنىپ جۇرگەندە ەندى باسقا تىلدەردىڭ ۇستەمدىگى قوسىلدى.
سماعۇل ەلۋباەۆ, جازۋشى:
– نۇر-سۇلتان قالاسى – قوعامنىڭ لوكوموتيۆى, سوعان قاراپ باسقا قالالار دا ورىستانا ما دەگەن قاۋىپ بار. ەڭ الدىمەن كونستيتۋتسيالىق باپتان قۇتىلۋ كەرەك, ول زاڭدى ەنگىزگەن زامان باسقا ەدى, 1989 جىلى ءبىز ءالى تاۋەلسىزدىك المادىق. ول كەزدە قازاق 39 پايىز ەدى, ەندى 73 پايىز, دەموگرافيالىق احۋالدى ەسكەرىپ, كونستيتۋتسيالىق رەفورما جاساۋ كەرەك. پارلامەنت مەملەكەتتىك تىلدە زاڭ قابىلداۋ كەرەك, مەملەكەتتىك ءتىلدى قورعاي المادى, قور قىلدى, بۇل ماسقارا! تاۋەلسىزدىكتى نە ءۇشىن جاريالايدى ۇلتتار؟ ۇلت ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ءۇشىن جاريالايدى عوي. ال ءبىز نە ىستەدىك؟ وتىز جىلدىڭ ىشىندە وتىز اۋىز ءسوز ۇيرەنبەگەن قازاقتار تولىپ جاتىر. كەزىندە جيرينوۆسكيدىڭ ايتقانىنا كۇلىپ ەدىك, ەندى شەتەلگە شىققان جاستار ءوز ءتىلىن بىلمەي كۇلكى بولىپ, اۋلادا ويناپ جۇرگەن بالالاردىڭ ءبارى ورىسشا سويلەپ ءجۇر. «استانا اقشامى» گازەتىنەن حابارلاسىپ تۇرمىن دەدىڭ بە, وندا استانالىقتارعا ەڭ وڭاي جولىن ايتايىن – كەشە مەن الماتى اكىمى ب.ساعىنتاەۆقا 6 ايعا تىلدىك موراتوري قويۋ جايىندا ۇسىنىس ايتتىم. قر پرەزيدەنتى دە التى ايعا ورىسشا سويلەۋگە موراتوري جاريالاسا, بۇكىل اپپارات ۇيقىسىنان ويانىپ, قازاقشا سويلەپ كەتەدى.
قازاق تىلىنە سۇرانىس ازايىپ بارا جاتىر
باستاۋىشتىڭ بىرنەشە مۇعالىمىن سوزگە تارتقانىمىزدا ولار ساباق پروتسەسىندە ءتىلى ورىسشا شىققان بالاعا قازاقشا ساباق ءتۇسىندىرىپ, قازاقشا جاۋاپ الۋدىڭ وزدەرى ءۇشىن قوسىمشا سالماق ەكەنىن جەتكىزدى.
ايسۇلۋ قىرتانوۆا, نۇر-سۇلتان قالالىق №59 مەكتەپ-ليتسەيدىڭ باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمى:
– بيىلدىڭ وزىندە مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعاندار ءۇشىن 6 قازاق سىنىبى, 8 ورىس سىنىبى اشىلدى. ءوزىمىز دە نە بولىپ بارا جاتىر دەپ ويلانىپ قالدىق. وسىدان 4-5 جىل بۇرىن قازاقشا ساباق ايتا الماي قينالعان بالالارىم اينالايىن بولىپ قالدى, قازىرگى بالالاردىڭ تىلدەرى وتە ناشار. مەنىڭ ويىمشا, تەلەديداردان بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي قازاق تىلىندە قىزىقتى باعدارلامالاردىڭ بولماۋى دا ءبىر سەبەپ. ءبىر «بالاپان» كانالىمەن قازىرگى بالالاردى الداي المايمىز. ونىڭ ءوزىن ۇزاق دەگەندە 15-20 مينۋت قاراسا راقمەت. وقۋلىقتىڭ ءتىلى كۇردەلى. ال كىتاپ وقۋ مادەنيەتى مۇلدەم جوق. بالالار مۇلدەم كىتاپ بەتىن اشپايدى. اتا-انا ەرتەگى, اڭگىمە, جاڭىلتپاش جاتتاتىپ, وقىتىپ, وزدەرى قاي جەردە دە قازاقشا سويلەسە بالاعا ودان ارتىق ۇلگىنىڭ كەرەگى جوق. ونىڭ ۇستىنە بۇل عاسىر تسيفرلى تەحنولوگيا عاسىرى دەيمىز. 1 جاستان باستاپ سمارتفونعا قۇشتار بالالار ءوسىپ كەلەدى. تەلەفونداردىڭ بارلىق فۋنكتسياسىن قازاقشالاپ, تەك قانا قازاقشا كورۋگە عانا قولجەتىمدىلىك ورناتۋ كەرەك.
وقۋلىقتار دا ولپى-سولپى
مۇعالىم وقۋلىق ماسەلەسىن بەكەر كوتەرىپ وتىرعان جوق. كەشەگى وتكەن تامىز كونفەرەنتسياسىندا ءبىلىم ءمينيسترى ا.ايماعامبەتوۆ ورىس تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارىلعان وقۋلىقتاردىڭ ساپاسىن سىنعا الدى. «جاۋاپتى تۇلعالار, وقۋلىقتى ازىرلەۋشىلەر, ولاردىڭ ۇستىنەن قاراۋشىلار ءبىرىنشى كەزەكتە ورىس جانە اعىلشىن تىلىندەگى نۇسقالارىنىڭ دۇرىس بولۋىنا باسا ءمان بەرگەنگە ۇقسايدى. ال مەملەكەتتىك تىلدەگى نۇسقاسى «ايتەۋىر بار بولسا بولدى» دەگەن نەمقۇرايدىلىقتىڭ قۇربانى بولعان سىڭايلى» دەدى. وسىنداي وقۋلىقتان كەيىن بالالار قازاقشا وقۋعا قۇشتار بولا ما؟ ءماتىننىڭ سويلەمىن ءۇش قايتارا وقىپ بارىپ ارەڭ تۇسىنەتىن بولعان سوڭ اتا-انالار بالانى دا, ءوزىن دە قيناماي ورىس كلاسىنا بەرە سالعاندى وڭاي كورەدى.
مەملەكەتتىك ءتىل كىمگە كەرەك؟
تاپ بۇگىن قازاق تىلىنە قارسى بوگەت جوق, ءوزىمىزدىڭ نەمكەتتىلىگىمىز عانا سور.
– كىلەڭ قازاق, نەگە ورىسشا سويلەيسىڭدەر؟ – دەگەنىمە ۇل:
– وسىلاي ىڭعايلى ءارى قازاقشا سويلەسەڭ باسقالار سەنى ورىسشا بىلمەيدى, وتستالىي دەپ ويلايدى, – دەپ جاۋاپ بەردى.
شاماسى تەك ءبىزدىڭ ۇل عانا ەمەس, وسى نۇر-سۇلتانداعى مەكەمەلەردە وتىرعان قازاق جاستارىنىڭ ءبارى سولاي ويلايتىن شىعار, ايتەۋىر, قازاقشا بىرنارسە سۇراساڭ, ورىسشا جاۋاپ بەرەدى عوي. ولار اتاقتى بالەرينا مايا پليسەتسكايانىڭ ءبىزدىڭ بەيشارالىعىمىزدى مۇسىركەپ, ورىسشا سويلەۋگە قۇمارلىعىمىزدان جيىركەنگەنىن بىلمەيتىن دە شىعار. سەنبەسەڭىز, يۋتۋبتى اشىپ قاراڭىز. «قازاقتىڭ ورىسقا وسىلاي ءجىپسىز بايلانۋى, قۇلدىق ساناسى, ورىسقا قۇلاي بەرىلگەندىگى, ورىسشا اكتسەنتسىز سويلەۋگە تىرىسىپ, مايمىلداي سايقىمازاقتانۋى – قانداي جيىركەنىشتى, قانداي وكىنىشتى وپاسىزدىق!» دەپتى پليسەتسكايا. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى دۇنيەگە كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ 70 پايىزى ورىسشا سويلەيدى ەكەن دەگەن دەرەكتى دە كوزىمىز شالدى. وسى نۇر-سۇلتاندا قازاقتاردىڭ پاتەرىن جوندەپ جۇرگەن وزبەكتەر دە نەشە جىلدان بەرى وسى جەردە جۇرسە دە تەك ءوز تىلىندە تۇسىنىسەدى. ورىسشا بىلمەسەم تاپسىرىس تۇسپەي قالار دەپ ورىسشا سايراپ كەتكەن وزبەك كورمەدىك. ءبىز بولساق قازىر ايلىعىمىزدان جىرىپ, بالالاردى اعىلشىن ۇيرەتەتىن كۋرستارعا وقىتىپ جاتىرمىز. سانادا تاۋەلسىزدىك بولماعاسىن سول, ايتەۋىر, ەلدىڭ سوڭىنا قالماسىن, تىلدەن قينالماسىن دەيمىز. باياعىدا اكەلەرىمىز ورىسشا بىلمەي قالادى دەپ ءبىزدى ۋايىمدايتىن, ەندى ءبىز بالامىز اعىلشىنشا بىلمەي قالماسىن دەپ جانتالاسامىز. ءۇيدىڭ ماڭىنداعى «يNDIGO» ءتىل مەكتەبىنە حابارلاسقانىمىزدا اعىلشىن ءتىلى توپتارىنا ادام تولىق, قىتاي ءتىلىن وقىتاتىن توپتىڭ دا بىرنەشەۋ ەكەنىن بىلدىك. ال قازاق ءتىلىن ۇيرەنەم دەۋشىلەر… ازىرگە تىم از.
P.S: زەرتتەۋشى مامانداردىڭ ءپىكىرىنشە, 2050 جىلى اعىلشىن ءتىلىنىڭ ورنىن قىتاي ءتىلى باسۋى مۇمكىن ەكەن. قىتايدا حانزۋ ءتىلىن جەتە بىلمەگەن, مەكتەپتى حانزۋشا بىتىرمەگەندەرگە جۇمىس تابۋ, قىزمەتتىك ساتىلاردا كوتەرىلۋ مۇلدەم مۇمكىن ەمەس. قىتاي ەلشىسى چجوۋ لي وسىدان ءۇش جىل بۇرىن باسپاسوزگە بەرگەن سۇحباتىندا «قازاقستاندا قىتاي ءتىلىنىڭ مەكتەپتەردە وقىتىلۋى جىل وتكەن سايىن ۇلعايىپ كەلەدى, بىرنەشە كونفۋتسي ينستيتۋتى اشىلدى. قازاق قىتاي كومپانياسىندا جۇمىس ىستەيتىنىن ماقتان ەتەدى. بۇل قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋگە نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشكە اينالدى» دەپ قۋانىشىن بىلدىرگەن بولاتىن. ولار قۋاناتىن شىعار, بىراق ءبىز قۋانا المايمىز. سانى كوپ بولسا دا, بىرىڭعاي اعىلشىن تىلىندە سويلەيتىن ءۇندىستان دا وزدەرىنىڭ حيندي ءتىلىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن جاڭا زاڭ جوباسىن شىعاردى. «كوپ قورقىتادى, تەرەڭ باتىرادى» دەمەكشى, ءارى سانى كوپ, ءارى ەكونوميكاسى قۋاتتى تاپ سولاردىڭ ءتىلى جوعالماس ەدى… ال ءبىز شە؟ بالالارىمىزدى قازاقشا سويلەتە الماي وتىرعاندا ءبىزدىڭ كىمگە وكپەمىز بار؟!
جادىرا شامۇراتوۆا
