بيۋدجەت قارجىسى – باقىلاۋدا

تەكسەرۋ كوميسسياسى – جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىڭ ءتيىمدى ورىندالۋى مەن مەملەكەتتىك اكتيۆتەردىڭ ماقساتتى جۇمسالۋىنا قارجى باقىلاۋىن جۇزەگە اسىراتىن مەملەكەتتىك ورگان. ونىڭ جۇمىسى, اسىرەسە, ەلىمىزدىڭ باس قالاسى – ەلورداداي ءىرى مەگاپوليستە اسا ماڭىزعا يە. ءبىز بۇگىن وسى مەكەمەنىڭ جۇمىسىنا قاتىستى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە استانا قالاسى بويىنشا تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى عالىمجان مولداشتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك. 

– عالىمجان ءومىرالىۇلى, وتكەن جىلعى قالا بيۋدجەتىنىڭ اتقارىلۋى قالاي بولدى؟
– 2016 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردىڭ ءوسۋ قارقىنى بايقالدى. اسىرەسە, قالا اكىمدىگى ەسەپتى قارجى جىلى ەلوردا بيۋدجەتىنىڭ نەگىزگى ولشەمدەرىنىڭ ورىندالۋىنا تولىق قول جەتكىزدى. استانا قالاسى ستاتيستيكا دەپارتامەنتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, 2016 جىلدىڭ 9 ايىندا ەلوردانىڭ ايماقتىق جالپى ىشكى ءونىم كولەمى 3,5 ترلن تەڭگەگە جەتىپ, 2015 جىلدىڭ 9 ايىنىڭ كورسەتكىشىمەن سالىستىرعاندا 17,5 پايىزعا ءوستى. سونىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىزدىڭ جالپى ىشكى ونىمىنە قوسقان قالانىڭ ۇلەسى 11,1 پايىز دەلىنىپ, جالپى كورسەتكىش بويىنشا الماتى قالاسىنان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا كوتەرىلدىك.

سونىمەن قاتار, ەكونوميكانىڭ جەكەلەگەن سالالارىندا 2015 جىلدىڭ وسى كەزەڭىندەگى كورسەتكىشتەرمەن سالىستىرعاندا ازداعان قۇلدىراۋ دا بايقالادى. (ونەركاسىپتە – 01%, جىلجىمايتىن مۇلىكتە – 0,6%, كوتەرمە ساۋدادا – 1,2%).

دامۋ قارقىنى باسەڭدەۋ بولعانىمەن, ءاجو كولەمى 2016 جىلدىڭ 9 ايىندا 2015 جىلدىڭ سول كەزەڭىندەگى كورسەتكىشپەن سالىستىر­عاندا 14,7% بولدى (2015 جىلى 2014 جىلمەن سالىستىرعاندا 23,4% بولعان ەدى).

وسى جانە باسقا دا ۇردىستەر وڭ ىقپالىن تيگىزىپ, اتالىپ وتىرعان ەسەپتى جىلى قالا بيۋدجەتى 2015 جىلدىڭ سول كەزەڭىندەگى كورسەتكىشكە قاراعاندا 13,2%-عا (358,5 ملرد-تان 405,9 ملرد-قا) ارتتى.

– وسى نەگىزدە قالا بيۋدجەتىن قالىپتاستىرۋدا كەتكەن كەيبىر كەمشىلىكتەر دە بولعان شىعار؟
– دۇرىس ايتاسىز, ەلوردا بيۋدجەتىنىڭ ورىندالۋىندا جوعارىداعى كورسەتكىشتەرمەن بىرگە, ءبىزدىڭ بايقاعانىمىزداي, استانا بيۋدجەتىن قالىپتاستىرۋ مەن يگەرۋدە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان كەيبىر كەمشىلىكتەرگە جول بەرگەن. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردىڭ وسىمىنە قاراماستان, سالىقتىق ءتۇسىم بويىنشا ناقتى تۇسىمگە ودان ءارى تۇزەتۋ ەنگىزە وتىرىپ, ەلوردانىڭ جەتىمسىز بيۋدجەتىن بەكىتۋ تاجىريبەسى وتكەن جىلدارداعىداي سول كۇيىندە ساقتالىپ كەلەدى (2015 جىلى ورىندالۋى 170,7 ملرد, 2016 جىلعا بەكىتىلگەن جوسپار 174,0 ملرد, ورىندالۋى – 200,7 ملرد).

بۇدان بولەك, جەر تەلىمدەرىن ماقساتتى پايدالانباۋدى انىقتاۋ ەسەبىنەن قالا بيۋدجەتىنە تۇسەتىن جەر سالىعىن ۇلعايتۋ ءۇشىن ولاردىڭ زاڭدى مارتەبەسىنە ساي جۇزەگە اسىرىلاتىن بەلگىلى ءبىر رەزەرۆتەر دە بار. ونى پايدالانباۋ جەرگىلىكتى بيۋدجەتتىڭ ايتارلىقتاي ورتايۋىنا الىپ كەلەدى.

ماسەلەن, 2015 جىلدىڭ 15 شىلدەسىندە استانا قالاسىنداعى پايدالانىلماعان جەرلەردى تولىق كەرى قايتارۋدى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى جول كارتاسىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىندا پايدالانىلماعان جالپى كولەمى 4904, 86 گەكتار 78 جەر تەلىمى بار ەكەنى انىقتالدى. بۇل اۋىل شارۋا­شىلىعى ماقساتىنداعى جالپى جەر قورىنىڭ 38,2%-ى ەكەن. وسىدان قالا بيۋدجەتىنە ءبىر تيىن دا سالىق الىنباعان.

سوندىقتان ەلىمىزدىڭ جەر تۋرالى زاڭىنا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزۋ جونىندە باستاما كوتەرىپ, جۇمىس­تى جانداندىرۋ تالاپ ەتىلەدى. بيۋدجەتتىڭ شىعىس بولىگىنىڭ ورىندالۋىن جوسپارلاۋدا كەتكەن جەكەلەگەن كەمشىلىكتەردىڭ اسەرى 2016 جىلى دا بايقالدى. ايتالىق, بيۋدجەت باعدارلامالارى اكىمشىلىگى ەسەپتى جىلى يگەرىلمەگەن بيۋدجەت قارجىسى كولەمىن 2015 جىلدىڭ وسى كەزەڭىندەگى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا 38,4%-عا ۇلعايتۋعا جول بەردى (2015 جىلى 713,9 ملن-نان 2016 جىلى 987,8 ملن-عا دەيىن).

سونداي-اق, ەسەپتى جىلى بيۋدجەتتىڭ شىعىس بولىگىن ورىنداۋ دەبيتورلىق قارىز كولەمىن 44,9 ملرد تەڭگە جانە كرەديتورلىق قارىزدى 3,7 ملرد تەڭگەگە دەيىن ۇلعايتۋعا الىپ كەلدى. ونىڭ 78%-دان اسا دەبيتورلىق قارىزى نەمەسە 35,0 ملرد تەڭگەسى – وتكەن جىلداردىڭ بەر جاعى. ال, وتكەن جىلداردان قالعان كرەديتورلىق قارىز ۇلەسى 1,9 ملرد تەڭگە نەمەسە 51,3% بولىپ وتىر.

– بيۋدجەت باعدارلامالارى اكىمشىلىكتەرى بولىنگەن قارجىنى قانشالىقتى ءتيىمدى پايدالانادى؟ ولاردىڭ يگەرىلمەي قالۋى نەگە بايلانىستى؟
– بيۋدجەت باعدارلامالارى اكىمشىلىكتەرى بيۋدجەت قارجىسىن يگەرە الماۋ كولەمىن 2015 جىلمەن سالىستىرعاندا 713,9 ملن تەڭگەدەن 987,8 ملن تەڭگەگە دەيىن, ياعني 38,4%-عا ءوسىرىپ الدى. دەگەنمەن, بيۋدجەت شىعىندارى بويىنشا مەجە تولىق ورىندالىپ وتىر. ناتيجەسى كورسەتكەندەي, بيۋدجەتتىك قارجى مەن مەملەكەتتىك اكتيۆتەر, سونىڭ ىشىندە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور اكتيۆتەرىنىڭ بارلىعى بىردەي ءتيىمدى پايدالانىلمايدى.

بىرىنشىدەن, ەلوردانى دامىتۋ بيۋدجەتى 30,8% ەكەنىن ەسكەرسەك, ونى جۇزەگە اسىرۋ جۇيەسىندە جەكەلەگەن كەمشىلىكتەر كورىندى. قالانىڭ شەت جاقتارىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ ماسەلەسى تۇپكىلىكتى شەشىلمەي وتىر. وعان ەلوردا تۇرعىندارىن ورتالىقتاندىرىلعان سۋمەن جابدىقتاۋ مەن كارىزدەندىرۋ جەلىسىن جوبالاۋدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن شەشىلمەۋىن قوسىڭىز. قالاعا قوسىلعان اۋىلدار ورتالىقتاندىرىلعان سۋمەن تەك 67-دەن 97 پايىزعا دەيىن جابدىقتالىپ وتىر. بۇل تەك 50 مىڭنان اسا ادام قامتىلدى دەگەن ءسوز. ال, 90 مىڭنان اسا ادام ورتالىق كارىز جۇيەسى قىزمەتىن پايدالانا الماي كەلەدى.

ەكىنشىدەن, اۋديتتىك تەكسەرۋ بارىسىندا ەلوردانىڭ جەر قورى تولىق ءتيىمدى كولەمدە پايدالانىلمايتىنى انىقتالدى. قالالىق ساۋلەت باسقارماسى جەر تەلىمدەرىن ماقساتتى پايدالانۋعا رۇقساتتى ۋاقىتىندا بەرمەيدى, سونىڭ سالدارىنان جەر قاتىناستارى باسقارماسى مەنشىك يەسىنە جەردى ۋاقىتىندا يگەرمەگەنى ءۇشىن اكىمشىلىك باعىتتاعى ءتيىستى شارا قولدانادى. جەردى ساتىپ الۋشىلارعا ينجەنەرلىك جۇيەلەر مەن قۇرىلىستىڭ, جەلىگە قوسىلۋدىڭ تەحنيكالىق شارتتارى تۋرالى دەر كەزىندە اقپارات بەرىلمەگەندىكتەن, جەردى يگەرۋ مەرزىمى ۇزاققا سوزىلىپ كەتەدى.

– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, بۇل ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولادى؟
– كەي جاعدايلاردا جەر قورىن پايدالانۋ سالاسىنداعى تۇيتكىلدەر زاڭنامالىق سيپاتتاعى ماسەلەلەرگە بايلانىستى بولىپ جاتادى. وسىدان كەلىپ, جەر تەلىمدەرىن ءتيىمدى پايلانباۋ تۋىندايدى. ول بيۋدجەتكە سالىقتىڭ تۇسپەۋىنە الىپ كەلەدى. بۇل تۋرالى تۇراقتى كوميسسيالاردىڭ وتىرىستارىندا بىرنەشە رەت ايتتىم.
ماسەلەن, 2015-2016 جىلدارى اۋكتسيون ارقىلى كولەمى 35,5902 گا جەر ۋچاسكەسىنە جالعا الۋ قۇقى ساتىلعان. سونىڭ 53%-ى ينجەنەرلىك-تەحنيكالىق جەلىگە قوسىلا المايدى.

الەۋمەتتىك سالاعا قاتىستى ماسەلەلەر كوپ. قالا بيۋدجەتىندە وسى سالاعا 29,6% نەمەسە 128,2 ملرد تەڭگە قاراستىرىلعان. بۇل ەندى ءار ايماقتىڭ دامۋىنداعى ماڭىزدى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى. سويتە تۇرا, ءبىلىم سالاسىندا مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا قوسىمشا ءبىلىم بەرۋدىڭ ورتاشا رەسپۋب­ليكالىق كورسەتكىشى 61% بولسا, ەلوردادا 23% شاماسىندا. ءبىزدىڭ ويىمىزشا, بۇل تومەن كورسەتكىشتىڭ نەگىزى قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ سالاسىن دامىتۋدىڭ بىرىڭعاي ستراتەگياسىنىڭ جوقتىعىندا جاتىر.

دەنە تاربيەسى مەن سپورت سالاسى دا ناقتى كوڭىل ءبولۋدى قاجەت ەتەدى. ءبىزدىڭ بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان سپورت مەكتەپتەرىن ماتەريالدىق-تەحنيكالىق جابدىقتاۋ جايى ناشار. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان ون سپورت مەكتەبىنىڭ تورتەۋىنىڭ عانا جەكە بازاسى بار. قالعاندارى جىل سايىن الاڭدار مەن سپورت زالدارىن جالعا الۋ ءۇشىن 126,4 ملن تەڭگە جۇمساۋدا. كەيبىر جاعدايدا مەكتەپتەر بار سپورتتىق بازاسىن ءتيىمدى پايدالانبايتىنى انىقتالدى. سوندىقتان بيۋدجەتتىك باعدارلامالار اكىمشىلەرى تاراپىنان باقىلاۋ كۇشەيۋى كەرەك.

– بيىل العاشقى جارتىجىلدىقتا قانداي جۇمىستار اتقارىلدى؟
– استانا قالاسى بويىنشا تەكسەرۋ كوميسسياسى 2017 جىلدىڭ العاشقى جارتىجىلدىعىندا بەلگىلەنگەن جوسپار بويىنشا 32 اۋديت نىسانىنا 10 تەكسەرۋ جۇرگىزدى. سونىمەن قاتار, اۋديت قامتىعان بيۋدجەتتىك قارجى كولەمى 112,2 ملرد تەڭگە بولدى. بۇل 2016 جىلدىڭ وسى كەزەڭىندەگى كورسەتكىشتەن 2,3 ەسە كوپ.
ورىن العان كەمشىلىكتەردىڭ كولەمى 30,5 ملرد تەڭگەگە نەمەسە بارلىق مەملەكەتتىك اۋديت قامتىعان بيۋدجەت قارجىسىنىڭ 27,2%-ىنا تەڭ بولدى.

سونداي-اق, بيۋدجەتكە قايتارىلۋى كەرەك قارجى كولەمى 737,6 ملن تەڭگە, ال قالپىنا كەلتىرىلەتىنى – 19 464,1 ملن تەڭگە بولدى. بۇل 2016 جىلدىڭ العاشقى جارتىجىلدىعىنداعى كورسەتكىشپەن سالىستىرعاندا 11%-عا ارتىق.

نەگىزىنەن, قارجى ءتارتىبىنىڭ بۇزىلۋى بۋحگالتەرلىك ەسەپ پەن قارجىلىق ەسەپتىلىككە قاتىس­تى 19,3 ملرد تەڭگە كولەمىندە انىقتالدى. راسىمدىك كەمشىلىكتەر 5,0 ملرد تەڭگە كولەمىندە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ سالاسىندا كورىندى. مۇنداي كەمشىلىكتەر مەملەكەتتىك ورگاندار مەن بيۋدجەت قارجىسىن الۋشى اۋديت نىساندارىنا كوبىرەك ءتان.

بۇگىنگى كۇنى تەكسەرۋ كوميسسياسى بولعان اۋديت نىساندارى 1 745,0 ملن تەڭگەنى ورنىنا سالىپ, بيۋدجەتتىڭ 704,5 ملن تەڭگە جەتىسپەۋشىلىگىن وتەدى. سونداي-اق, مەملەكەتتىك ورگاندار مەن اۋديت نىساندارىنا 153 ۇسىنىم مەن تاپسىرما بەرىلدى. مەملەكەتتىك اۋديت پەن قارجى باقىلاۋىنىڭ قورىتىندىسى توقسان سايىن استانا قالاسى ءماسليحاتىندا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنە ۇسىنىلادى.

جىل باسىنان بەرى 16 لاۋازىم يەسىنە جالپى كولەمى 2 961,0 مىڭ تەڭگە اكىمشىلىك ايىپپۇل سالىنسا, 25 لاۋازىمدى قىزمەتكەر تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى. 2 ماتەريال سوتقا دەيىنگى تەرگەۋ ءۇشىن قۇقىق قورعاۋ ورگانىنا بەرىلدى.
– سۇحباتىڭىزعا راقمەت.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ