«مۇعالىم ءاردايىم ىزدەنىستە بولسا عانا شاكىرت جانى نۇر الادى» دەگەن ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءسوزى تەككە ايتىلماعان. دەمەك, ەل بولاشاعى – بالالارعا ءبىلىم-تاربيە بەرەتىن ءاربىر مۇعالىم ءوز ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن قاشاندا شىڭداپ, دامىتىپ وتىرۋ كەرەك. سونىڭ ىشىندە تىلدىك داعدىلاردى مەڭگەرتۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسىنىڭ نەگىزگى ماقساتىنا ساي وقۋ داعدىلارىن مەڭگەرۋ جەكە تۇلعانى ومىرگە بەيىمدەۋدە, فۋنكتسيونالدى ساۋاتىن ارتتىرۋدا كومەكتەسەدى. بۇل جايىندا الاش زيالىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «بالاعا سويلەڭىز (تىڭداسىن!), جازىڭىز (كورسىن!), ايتقىزىڭىز (تىلىمەن قىزمەت ەتسىن), جازدىرىڭىز (قولىمەن, دەنەسىمەن ىستەسىن!). مىنە, تۇس-تۇسىنان قارماق سالعان دەپ وسىنى ايتادى. جەتىلگەن وقۋشى تەز مەڭگەرىپ, توقىپ الادى. ساباق سايىن وقۋشىنىڭ ەسىندە بولاتىن ءبىر مىقتى ءادىسى وسى بولۋ كەرەك» دەپ تىڭدالىم, ايتىلىم, وقىلىم, جازىلىم داعدىلارىن دامىتۋدى نەگىزگە الۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى. احمەت بايتۇرسىنۇلى «وقۋ قۇرالى» كىتابىندا سويلەۋ ارەكەتىنىڭ 4 ءتۇرىن قولدانعان. ماسەلەن, وقىلىم ارەكەتىن جاساۋدا بۋىنداپ وقۋ, تۇتاس وقۋ; جازىلىم ارەكەتىندە سوزدەردى بۋىنداۋ, تاسىمالداۋ, كوشىرۋ, قۇراستىرۋ, سوزدەن ءسوز تۋدىرۋ; ايتىلىم ارەكەتىندە سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋ; تىڭدالىم ارەكەتىندە جاڭىلتپاشتاردى ەستە ساقتاۋ, جاتقا جازۋ سەكىلدى تاسىلدەردى قولدانعان. بۇل تىلدىك داعدىلاردى ءومىردىڭ بارلىق ساتىسىندا كۇندە قولداناتىندىقتان, ونى مەڭگەرتۋدىڭ ادىستەرىن تيىسىنشە سارالاپ پايدالاعان ابزال.
بالالاردىڭ قيالى شەكسىز ەكەنىن بىلەمىز. جازباشا سويلەۋ ءتىلىن دامىتۋدا وقۋشىنىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىسىن, وي-ءورىسىن, ەركىن جازۋىن, سوزدىك قورىن مولايتىپ, كوركەمدىك سوزدەردى, ناقىل سوزدەردى, ماقال-ماتەلدەردى ورىندى قولدانۋعا باۋلۋ ءۇشىن شاعىن اڭگىمە, ەسسە, ماقالا, شىعارما, مىنەزدەمە, ولەڭ جازدىرتۋعا بولادى. مىسالى 3-سىنىپتا ءابدىراحمان اسىلبەكوۆتىڭ «اسىل ءسوز» ولەڭىن وقىعان سوڭ, وعان تالداۋ جۇرگىزىلەدى. وقۋشىلارعا اجەڭ, اتاڭ, اكەڭ, اناڭنىڭ اقىل-كەڭەسىن جاز نەمەسە دوسىڭا, سىنىپتاسىڭا كەڭەس بەر دەگەن سياقتى تاپسىرما بەرۋگە بولادى. ساباقتا تالداعان وي-پىكىرىن قورىتىپ, ءوز ويىن دالەلدەپ, قازىرگى زامانمەن بايلانىستىرا وتىرىپ, كەڭەسىن ۇسىنادى. كوركەم جانە شىنايى جازبا جاساۋ جۇمىستارى رەتىندە ەرتەگى قۇراستىرۋ, بەلگىلى ءبىر كەيىپكەرلەردى ۇسىنىپ, سولار تۋرالى اڭگىمە جازۋ, تاعى باسقا جازىلىم قيالدان تۋىنداسا, شىنايى جازبالارعا شاعىن زەرتتەۋلەر جازۋ ۇسىنىلادى. بىرىنشىسىنە تاعى دا ۆيرتۋالدى الەمگە قاتىستى جازبالاردى جاتقىزساق, ەكىنشىسىنە اكادەميالىق جازبالاردى جاتقىزۋعا بولادى. كوركەم شىعارمادا قولدانىلعان ادەبيەتتەر ۇسىنىلمايدى, سىلتەمەلەر بەرىلمەيدى. وسىنداي جاعدايلاردا رەسۋرس كوزدەرى جۇمىستىڭ سوڭعى جاعىندا بەرىلەدى. بۇل جازىلىمنىڭ ەرەكشەلىگى مۇندا ديسپلەي ەلەمەنتتەرى بار, ياعني جازبا جۇمىسى دەمونستراتسيالانادى. كەرى بايلانىس ۇسىنىلادى. حات جازۋ, شاعىن زەرتتەۋ جوباسى, وقىعان كىتابىنا پىكىر جازۋ, سۋرەتتەرگە سيپاتتاما جازۋ سياقتى كرەاتيۆتى جازبالاردىڭ بارلىعى دەربەس جازىلىمعا جاتادى. جازىلىمنىڭ نەگىزگى ءتورت كەزەڭىن اتاپ وتتىك, ناقتىلايتىن بولساق, باستاپقى كەزەڭدەردە كوشىرىپ جازۋ ورىن الادى, سودان سوڭ جاتتىعۋلار ورىنداۋ – بۇل باقىلاناتىن جازىلىم, ودان كەيىن باعىتتاۋشى جازىلىمدا مۇعالىم وقۋشىنى باعىتتاپ, قولداپ وتىرادى. سودان كەيىن وقۋشى دەربەس جازۋعا كوشەدى. ەندەشە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ وقۋ, جازۋ داعدىلارىن دامىتۋدا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ءتىل-قۇرال» وقۋلىعىن نەگىزگە الۋعا ۇسىنىس ايتامىن. ويتكەنى بۇل وقۋلىق ءارىپ تانىعاننان باستاپ, وقۋدى ۇيرەتۋدى رەت-رەتىمەن كورسەتەدى.
نازيرا ۋتەشكاليەۆا,
ءاليحان بوكەيحان اتىنداعى №76 مەكتەپ-ليتسەيدىڭ باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمى
