جالپى, كەز كەلگەن حالىقتى, كەز كەلگەن مەملەكەتتى وركەنيەتكە, دامۋعا باستايتىن توتە جولدىڭ ءبىرى – اۋدارما سالاسى. ال وعان كەرەك, وتە قاجەت قۇرال ول – سوزدىك. وسىنى بىلە-تۇرا ءبىز بۇل ماسەلەدە باياۋ قيمىلدايمىز. رەسپۋبليكامىزداعى عىلىم-ءبىلىم سالاسىنىڭ اۋدارما جۇمىسىنداعى وسىناۋ ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا ەرلى-زايىپتى عالىمدار – فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى قىتاي فيلولوگياسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دۇكەن ءماسىمحانۇلى مەن سول كافەدرانىڭ دوتسەنتى اينۇر ابيدەنقىزى جاقىندا «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىك» اتتى ەڭبەكتى باسپادان شىعاردى. وسى يگىلىكتى ءىس تۋرالى گازەت وقىرماندارىن حاباردار ەتۋ ماقساتىندا ءبىز ونى قۇراستىرۋشى اۆتورلاردىڭ ءبىرى دۇكەن ماسىمحانۇلىنا جولىعىپ, وعان بىرنەشە سۇراق قويعان ەدىك.
– دۇنيەنى قوزعايتىن كۇش – وي نەمەسە يدەيا. سوندىقتان اڭگىمەمىزدى وسىنداي اۋقىمدى سوزدىك قۇراستىرۋ تۋرالى ويدىڭ ەڭ العاش قاشان كەلگەنىنەن, سوسىن بۇل ماقساتتىڭ قالاي جۇزەگە اسقانىنان باستاساق؟
– 2008 جىل ەدى. ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە باقىتجان ءابدىرايىموۆ رەكتور بولىپ كەلدى. كوپ ۋاقىت وتپەي ول كىسى مەنى وزىنە شاقىرىپ: «قازاقستان مەن قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى بارىس-كەلىس جيىلەپ, قارىم-قاتىناس نىعايىپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ەڭبەك رىنوگىندا قىتاي تىلىنە دەگەن سۇرانىس قاۋىرت وسۋدە. بايقايمىن, ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە ءبىراز سينولوگ ماماندار بار ەكەن. جوعارىداعى ۋاقىت تالابى ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن سولاردىڭ باسىن قوسىپ, قىتايشا-قازاقشا كولەمدى سوزدىك قۇراستىرۋدى قولعا الساڭىزدار» دەگەن ۇسىنىس ايتتى. مىنا سوزدەن كەيىن ارنايى توپ جاساقتاپ الدىق تا ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنا كىرىسىپ كەتتىك.
سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ءبىز سوزدىك قۇراستىرۋشىلار مىناداي تۇجىرىمعا توقتادىق. ول قحر گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ سالالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ومىرگە اكەلگەن «قازىرگى قىتاي ءتىلىنىڭ سوزدىگى» اتتى ەڭبەكتىڭ 2005 جىلى شىققان بەسىنشى باسىلىمىن باسشىلىققا الۋ ەدى. الفاۆيتتىك ءتارتىپ بويىنشا سوزدەردى تەڭدەي ءبولىپ الىپ, جۇمىسقا كىرىسۋگە بەل بۋدىق. بىراق مەن جانە اينۇر ابيدەنقىزى ەكەۋمىز وزىمىزگە ءتيىستى مىندەتتى قولعا العانىمىزبەن, قالعان ازاماتتار: «بۇل جۇمىستاعى قارجى ماسەلەسىنىڭ تولىقتاي شەشىم تابۋىن كۇتەمىز» دەپ ونشا قيمىلداي قويمادى.
2011 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتە قىتاي ءتىلى كافەدراسى قۇرىلدى. ءسوز ەتىپ وتىرعان ماسەلەنى ەندى وسى ورتالىق اتىنان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە عىلىمي جوبا رەتىندە ۇسىنۋدى باستادىق. ونداعى ماقساتىمىز: «جاساپ جاتقان سوزدىگىمىزگە ەكى ادامنىڭ شاماسى كەلمەس. سوندىقتان مۇنى كافەدرا ۇجىمى بولىپ اتقارايىق» دەگەن وي ەدى. تاعى دا ساتسىزدىك. جوبامىز جەتكىلىكتى بالل جيناپ تۇرسا دا, مينيسترلىكتەن وتپەي قالدى. ءسويتىپ جۇرگەندە 2014 جىلى «قىتاي تۋرالى قىرىق ءسوز» اتتى ەڭبەگىمنىڭ جارىق كورۋىنە بايلانىستى مەنى پارلامەنت سەناتىنىڭ توراعاسى ق.ك.توقاەۆ قابىلدادى. اڭگىمە ۇستىندە قازاقستانداعى قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە پىكىر الىستىق. سوندا قاسىم-جومارت كەمەلۇلى: «تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا, قىتايمەن قارىم-قاتىناس ورناتقانىمىزعا شيرەك عاسىر ۋاقىت بولىپ قالدى. ءبىزدىڭ اۋدارماشىلار, ديپلوماتتار ءالى كۇنگە قىتايشا-ورىسشا, ورىسشا-قىتايشا سوزدىكتەرگە جۇگىنىپ ءجۇر. وسى اقتاڭداقتىڭ ورنىن تولتىراتىن ۋاقىت جەتكەن سەكىلدى. كافەدراڭىزدى ۇيىمداستىرىپ, كولەمدى سوزدىك دايىنداساڭىزدار, وتە يگىلىكتى ءىس بولار ەدى» دەدى. مەن ول كىسىگە: «بۇل جۇمىستى 2008 جىلدان بەرى ەكى ادام بولىپ قولعا الىپ كەلەمىز. قازىر ونىڭ 60 پايىزى دايىن» دەدىم. «مىناۋىڭىز جاقسى جاڭالىق ەكەن. ەندى تەزدەتىپ قۇراستىرىپ شىعىڭىزدار. جارىققا شىعۋىنا جاردەمدەسەيىن» دەدى. مىنا ءسوزدى ەستىگەندە جان قالا ما؟! ىسكە ىنتى-شىنتىمىزبەن كىرىستىك دەيسىز. ءسويتىپ, 2017 جىلدىڭ باسىندا سوزدىكتىڭ سوڭعى نۇكتەسى قويىلدى. جىل اياعىندا قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ەڭبەك الماتىداعى «ەكسكليۋزيۆ-كا» باسپاسىنان جارىق كوردى.
– ادەتتە سوزدىك دەپ جالپىلاما ايتىلا سالعانىمەن, ول دا ءوزى بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى ەمەس پە؟ سىزدەردىكى «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىك» دەپ اتالادى ەكەن. ەندى وسىعان سيپاتتاما بەرە كەتسەڭىز.
– ءيا, ءبىزدىڭ بۇل ەڭبەگىمىزدىڭ اتى – «قىتايشا-قازاقشا ۇلكەن سوزدىك». بۇل قوس ءتىلدى تۇسىندىرمەلى, اۋدارمالى دۇنيە. ياعني, مۇندا نەگىزگى ءتىل – قىتاي ءتىلى دە, ال قازاق ءتىلى – اۋدارما ءتىلى. بىلايشا ايتقاندا, تۇسىندىرمەلى ءتىل. بۇعان قازىرگى حانسۋ جۇرتىنىڭ قولدانىسىندا بار 70 مىڭعا جۋىق ءسوز بەن ءسوز تىركەسى ەنگىزىلدى. جالپى كولەمى – 120 باسپا تاباق, 1050 بەتتەن تۇرادى. مۇنداي سوزدىك قازاق ەلى تاريحىندا تۇڭعىش رەت جارىققا شىعىپ وتىر. 10 جىل ۋاقىتىمىزدى سارپ ەتىپ, جوعارىداعى ەڭبەكتى جارىققا شىعاردىق.
ءسوز ورايىندا ايتا كەتەتىن جايت, مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ ءبىزدىڭ سوزدىككە بەرگەن كولەمى 120 باسپا تاباق بولعاندىقتان, اۋدارىپ, قۇراستىرعان دايىن سوزدەرىمىزدىڭ ءبىر بولىگى بۇعان سىيماي قالدى. سوندىقتان ولاردى بارىنشا قامتۋ ماقساتىندا سوزدىك ءماتىنى ءار بەتكە ەكى باعان ەمەس, ءۇش باعان بولىپ ورنالاستىرىلدى. قارىپ ولشەمىنىڭ ءتۇرى 11-دەن 9-عا دەيىن كىشىرەيتىلدى. سونىمەن بىرگە كىتاپ سوڭىنا قوسىمشا رەتىندە «قىتاي تاريحىنداعى حاندىقتاردىڭ تاريحي كەستەسى», «دۇنيە جۇزىندەگى مەملەكەتتەردىڭ اتى, استاناسى, ۇلتتىق ۆاليۋتاسى», «حيميالىق ەلەمەنتتەر كەستەسى», سونداي-اق جەر-سۋ مەن ادام اتتارىن قازاقشا جازۋعا قولايلى بولۋ ءۇشىن «قىتاي تىلىندەگى بۋىنداردىڭ ترانسكريپتسيالىق كەستەسىن» دە قوسا بەردىك. وسىنداي-وسىنداي ەرەكشەلىكتەرىمەن ءسوز ەتىپ وتىرعان ەڭبەك قازىرگى قىتاي ءتىلىن قولدانۋشىلاردىڭ سۇرانىسىنا ءبىرشاما تولىق جاۋاپ بەرەدى عوي دەپ ويلايمىز.
– جوعارىداعى ءبىر سوزىڭىزدە وسى سوزدىكتىڭ «قازاق ەلى تاريحىنداعى تۇڭعىش ەڭبەك ەكەنىن» ايتىپ قالدىڭىز. ال قىتايداعى اعايىندار شە؟ بۇل سالادا ولار نەندەي تىرلىك جاساپ جاتىر؟
– ارينە, ونداعى قانداستارىمىز سوناۋ ءحىح عاسىردان بەرمەن قاراي سول ەلدە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقاندىقتان, قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋ, وقىتۋ ادىستەمەسى, اۋدارما, سوزدىك جاساۋ سەكىلدى سالالاردا ءبىراز شارۋالار اتقارعانى بەلگىلى. ال جالپى, وسى قىتايشا-قازاقشا سوزدىك ماسەلەسىنە كەلسەك, ول جاقتا س.نايمان دەگەن اعامىزدىڭ جەتەكشىلىگىمەن جانە باس رەداكتورلىعىمەن جيىرما شاقتى ادامنان تۇراتىن سوزدىك قۇراستىرۋ توبى قۇرىلىپ, 1979 جىلى «قىتايشا-قازاقشا سوزدىك» دەگەن اتپەن كولەمدى ەڭبەك جارىققا شىققان. ونى حالىق جاپپاي «كوك سوزدىك» اتاپ كەتكەنى ەسىمىزدە. ودان باسقا بەرتىندە مارقۇم ن.ابىكەنۇلى دەگەن قانداسىمىزدىڭ باسشىلىعىمەن «قازاقشا-قىتايشا سوزدىك» جارىق كوردى. ونىڭ نەگىزگى ءتىلى قازاق ءتىلى دە, ال تۇسىندىرمە ءتىلى قىتايشا بولىپ كەلەدى. ودان وزگە ونداعى اعايىندار ءارتۇرلى سالالار بويىنشا ەكونوميكا تەرميندەرىنىڭ سوزدىگى, مەديتسينا تەرميندەرىنىڭ سوزدىگى, اسكەري ءىس تەرميندەرىنىڭ سوزدىگى, اۋىل شارۋاشىلىعى اتاۋلارىنىڭ سوزدىگى سەكىلدى ەڭبەكتەردى ومىرگە اكەلىپ جاتىر.
اڭگىمەلەسكەن
جانبولات اۋپباەۆ,
جۋرناليست
