ەلىمىزدەگى تەرروريزم مەن ەكسترەميزم ماسەلەسىنىڭ احۋالى ءسىز بەن بىزگە جاقسى ايان. وسى تاقىرىپ اياسىندا حالقىمىزدىڭ كوپ بولىگى قاجەتتى اقپاراتتارمەن قامتاماسىز ەتىلىپ وتىر. ول باق-تاعى ماتەريالداردان باستاپ, الەۋمەتتىك جەلىلەردە شىعاتىن جاڭالىقتار, پىكىرلەرمەن اياقتالادى.
بۇل ماسەلەگە قاتىستى اتقارىلىپ جاتقان ءىس-شارالار دا از ەمەس. وسىعان قاتىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ: «يسلامنىڭ گۋمانيستىك باستاۋلارىن جوققا شىعاراتىن, بەيبىتشىلىك, ءدىني توزىمدىلىك داستۇرلەرىنەن باس تارتاتىن كۇشتەر ءجيى الدىڭعى كەزەككە شىعادى. تەرروريزم مەن ەكسترەميزم جولىندا جۇرگەن, جيحاديزم يدەيالارىن ناسيحاتتايتىن راديكالدى توپتار ەلەۋلى ساياسي كۇشكە اينالدى. ولار مۇسىلمانداردىڭ بۇرىننان بەرى ديالوگقا مۇددەلى ادامدارمەن اشىق بولعانىن جانە ەشكىمگە زيان كەلتىرمەيتىنىن ۇمىتادى. ولار يسلام الەمىن وقشاۋلاۋ جانە ارتتا قالۋ جولىنا يتەرمەلەيدى» دەپ ايتقان بولاتىن. تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك اكتىلەر بىرنەشە مىڭ ادام ءومىرىن قيىپ قانا قويماي, ادامداردى تەمىر توردىڭ ار جاعىنا وتىرۋىنا سەبەپكەر بولىپ وتىرعانى ءمالىم. الايدا وسى قىلمىستاردى جاساپ وتىرعان ادامزاتتىڭ ءوزى ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. ادال ەڭبەك ەتۋ, ەشكىمگە زيان تيگىزبەۋ, مەيىرىمدى بولۋ, جاقسىلىققا جارىسا ءىس جاساۋ جانە تاعى دا باسقالارى بارلىق دىندەردىڭ نەگىزگى دوگماسى بولىپ تابىلادى. دەگەنمەن سوڭعى ۋاقىتتا ءدىن اتىن جامىلعان ءتۇرلى ۇيىمدار مەن توپتار شىعا باستادى. ولار قاسيەتتى كىتاپتاردا جازىلعان ماتىندەردى بار قالپىندا تىكەلەي ءتۇسىنىپ, ادام ساناسىندا قاتە پىكىردىڭ پايدا بولۋىنا اسەر ەتۋدە جانە ادامزات بالاسى وعان ەرىكسىز كوندىگىپ, پسيحولوگيالىق تۇردە قالاي بيلەنىپ جاتقاندىقتارىن اڭعارمايدى.
تەرروريزمنىڭ جاھاندىق يندەكسى (Global Terrorism Index) بەلگىلى ءبىر ەلدىڭ ىشىندەگى تەرروريستىك بەلسەندىلىك دەڭگەيىن ءتورت نەگىزگى كورسەتكىش بويىنشا ولشەيدى. ولار: تەرروريستىك ينتسيدەنتتەر سانى, قازا بولعانداردىڭ سانى, زارداپ شەككەندەر سانى جانە ماتەريالدىق شىعىن دەڭگەيى. 2019 جىلى زەرتتەۋ 138 مەملەكەتتى قامتىعان. ونىڭ ىشىندە 1-ورىندا اۋعانستان (9,60), ال قازاقستان رەسپۋبليكاسى (1,57) 85-ورىندى يەلەنىپ وتىر. بۇل دەگەنىمىز ەلىمىزدە تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ بەلسەندىلىگى ايتارلىقتاي تومەن ەكەندىگىن كورسەتەدى. دەگەنمەن تەرروريزم قاۋپىن ءجىتى باعالاماي, ونى جوققا شىعارۋعا دا بولمايدى. تەرروريزمدى اسىرا سىلتەپ, قوعامدا رەزونانس تۋدىرتپاعان ءجون. سەبەبى كەز كەلگەن تەراكت ەڭ الدىمەن اقپاراتتىڭ تەز تارالۋىمەن ءورشي تۇسەدى.
قازاقستانداعى تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالساق, الدىمەن تەرروريستىك ارەكەتتەرگە باراتىن قىلمىسكەرلەردىڭ نەگىزگى بولىگى جۇمىسسىزدار ەكەنى ءمالىم بولدى. ونىڭ ۇستىنە, جاس ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى ولاردىڭ باسىم بولىگىن جاستار قۇراپ وتىر. جاستار دەگەنىمىز – ەلىمىزدە 14-29 جاس ارالىعىنداعى تۇلعالار. جاستار اقپاراتتاردى جىلدام قابىلدايتىن, بارلىعىنا تەز يىلگىش بولىپ كەلەدى.
سونىمەن قاتار, تەرروريستىك اكتىلەر جاسايتىنداردىڭ كوپشىلىك بولىگى ءدىني ساۋاتسىز بولىپ كەلەدى. رۋحاني ازىق ىزدەپ كەلگەن ادامعا ءدىن اتىن جامىلعان تەرىس اعىم ۇستانۋشىلار كەدەرگى بولادى. قوعامدا شەشىلمەي جۇرگەن ماسەلەلەردى قوزعاپ, وزدەرىن قورعانىش ەسەبىندە كورسەتكىسى كەلەدى. ءدىني سارىندا جازىلعان كىتاپتاردى بەرىپ, اۋديو مەن ۆيدەو ماتەريالدار ارقىلى ولاردى تولىقتاي اداسۋشىلىققا اپارادى. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جوققا شىعارىپ, ءومىرىن تەك دىنمەن بايلانىستىرادى. الايدا تەرىس اعىمدار ءدىندى تەك قۇرال رەتىندە پايدالانادى.
سوڭعى ۋاقىتتا قازاقستان ازاماتتارىن تەك ەل ىشىندە ەمەس, شەتەل مەملەكەتتەرىندەگى تەرروريستىك اكتىلەرگە قاتىسۋىن ءجيى ەستىپ جاتامىز. ارينە, بۇل قۋانتارلىق جاعداي ەمەس. يسلام دىنىندە «ءبىر ادامدى ءولتىرۋ بۇكىل ادامزاتتى ولتىرۋمەن تەڭ» دەلىنگەن. ادام ءومىرى – ەڭ اسىل قازىنا. ول اتا زاڭىمىزدىڭ ءبىرىنشى بابىندا دا اتاپ كورسەتىلگەن.
مەملەكەت ءدىندار نەمەسە دىنسىزدەرمەن ەمەس, راديكالدى توپتارمەن كۇرەسەدى. سونىمەن قاتار, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى 2018-2022 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلدانىپ, جۇزەگە اسىرىلۋدا. وسى رەتتە, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى, قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ جۇمىسىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. قازاقستان رەسپۋبليكاسى تەرروريزمگە قارسى ورتالىقتىڭ رەسمي سايتىندا بەرىلگەن سوڭعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنەتىن بولساق, ەلىمىزدە تەرروريزم جانە ءدىني ەكسترەميزممەن بايلانىستى قىلمىستارى ءۇشىن بارلىعى 140 ادام سوتتالدى. بۇل – تەك سوڭعى ءبىر جىلدىڭ كورسەتكىشى.
قورىتىندى ءسوز رەتىندە كەلەسىدەي ويعا توقتالعىم كەلەدى. بۇل ماسەلە تەك ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۋاقىتتا پايدا بولىپ, شەشىلەتىن ماسەلە ەمەس. ول عاسىرلار بويى ءجۇرىپ, ءومىر سۇرەتىن بولاتىن. سول سەبەپتى بولاشاق ۇرپاعىمىزدىڭ ساۋلىعى مەن جارقىن كەلەشەگى ءۇشىن دە بۇگىننەن باستاپ ارەكەت ەتكەنىمىز ءجون. جاستارىمىز ومىرگە كەلگەننەن وتباسى ينستيتۋتىنان, جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەنگە دەيىنگى ارالىقتا ءدىني ساۋاتتىلىقتان حاباردار ازامات بولىپ ءوسۋى قازىرگى تاڭداعى كوپ ماسەلەلەردىڭ الدىن الۋعا سەبەپكەر بولادى. ءارى قاراي دا جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءدىني ساۋاتتىلىقتى ارتتىرۋعا بايلانىستى ءتۇرلى شارالار مەن ىستەر اتقارىلۋى قاجەت. تەك سونداي جاعدايلاردا عانا ولقىلىقتاردىڭ ورنىن الۋعا بولادى دەپ سانايمىن. بىزدەر بولاشاق ۇرپاقتى وتانسۇيگىش, ءدىني تۇرعىدا ساۋاتتى, پاتريوتتى, ەلگە ادال قىزمەت ەتەتىن تۇلعا رەتىندە تاربيەلەۋىمىزدى وزىمىزگە بۇگىننەن باستاپ مىندەت ەتكەنىمىز ابزال.
نۇربەك اقنۇر
