يسلام ءدىنىنىڭ ساياساتتانۋى مۇسىلمان ءدىنى پايدا بولعان داۋىردەن باستاپ پايدا بولدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. يسلام ءدىنى يسلامدىق مەملەكەتتەردىڭ ىشكى ساياساتىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيا رەتىندە ۇلكەن ءرول ويناۋىمەن قاتار, الەمدىك ساياساتتا دا ماڭىزعا يە.
بۇگىندە دەموكراتيزاتسيا جانە جاھاندانۋ ۋاقىتىندا دىنگە قاتىناس وزگەرە باستادى. بىرقاتار مەملەكەتتەردىڭ ساياسي كوشباسشىلارى, جەكەلەي بەدەلدى تۇلعالارى ءوزىنىڭ جەكە, ساياسي, الەۋمەتتىك قىزىعۋشىلىقتارىن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىندا يسلامدى ءتيىمدى ساياسي قۇرال رەتىندە قولدانادى. يسلامنىڭ ساياسيلانۋ دەڭگەيىن قالاي تومەندەتۋگە بولادى, بارلىق الەم بويىنشا راديكالدى يسلامدىق يدەيالاردىڭ جانە دجيحاد ءتاجىريبەسىنىڭ تارالۋىنا بايلانىستى شيەلەنىستەردى شەشۋگە قانداي قۇرالدار كومەكتەسەدى؟ ەگەر كولونيالدى جۇيەنىڭ پايدا بولۋى كەزىندە يسلامنىڭ ساياسيلانۋى يسلام ءدىنىن ۇستاناتىن تۇرعىنداردىڭ كولونيزاتسياعا, يمپەريا قىسىمىنا قاتىستى اسەرى, ياعني ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ, تاۋەلسىزدىك الۋدىڭ ءادىسى بولسا, ال حالىقارالىق قاتىناستار دامىعان زاماناۋي كەزدە مۇسىلماندار ءدىنىنىڭ ساياسيلانۋى مۇسىلمانداردىڭ دەموكراتيزاتسيا مەن جاھاندانۋ ۇردىستەرىنە بەرىلگەن وزىندىك جاۋابى رەتىندە قاراستىرىلادى. ەڭ قورقىنىشتىسى, ول بۇگىندە يسلام مۇسىلمان ەلدەرىندە دە, باتىس ەلدەرىندە دە مەملەكەتتىك ساياسي قارۋ رەتىندە قولدانىلادى.
ءدىننىڭ قازىرگى تاڭداعى ساياساتتى گۋمانيزاتسيالاۋ بويىنشا ارەكەتتەرى بەلگىلى ءبىر ناتيجەلەرىن بەرىپ وتىر. وسى سالاداعى ءدىننىڭ مۇمكىندىكتەرىن ءتۇسىنۋ ايتارلىقتاي كەڭىنەن تارالىپ وتىر. ماسەلەن, بۇل تۇسىنىك الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر باسشىلارىنىڭ ءىىى سەزىندە انىق كورىنىس تاپتى: «ءبىز ءدىني جانە ساياسي باسشىلارعا, قوعامدىق قايراتكەرلەرگە, عالىمدارعا, بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا جانە الەمدىك قاۋىمداستىققا: شىنايى ءدىنارالىق سۇحباتتى ورناتۋعا بايلانىستى ءدىن باسشىلارى مەن ءدىني ۇيىمداردىڭ ارەكەتتەرىنە ۇنەمى قولداۋ كورسەتۋىن سۇرايمىز, سونىمەن قاتار, ادامزاتتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن شەشۋگە بايلانىستى سايكەسىنشە جولدارىن تابۋ جانە وسى تۇستا ءدىننىڭ قوعامداعى جاعىمدى ءرولىن مويىنداۋ; زاڭدى ەرەكشەلىكتەردى قۇرمەتتەۋ نەگىزىندە قوعامدىق بىرلىكتى ساقتاۋ ماقساتىندا ءدىندى دەسترۋكتيۆتى جولمەن قولدانۋ نەمەسە ساياسي ماقساتتاردا ءدىني ەرەكشەلىكتەردى قولدانباۋعا; جاھاندىق دەڭگەيدەگى ەكونوميكالىق, قارجىلىق, ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى ادىلەتتى شەشۋدە وراسان زور مورالدىك جانە رۋحاني, شىنايى ىنتىماقتاستىق كورسەتۋگە شاقىرامىز».
قازىرگى تاڭداعى ەكونوميكا مەن قارجىلىق جۇيەنىڭ ادام بايلىعىنان الشاقتاتۋ, ونىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرى مەن قۇقىقتارىن ۇمىتۋ. سپەكۋلياتيۆتى كاپيتالدىڭ شىنايى ەكونوميكادان باسىم ءتۇسۋى, الەمدىك ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ شەكسىز ازعىندىعى. «حانتينگتون ءححى عاسىردىڭ «وركەنيەتتەر قاقتىعىسىنا» ۇشىراۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ايتتى. بۇعان, مەنىڭشە, «مادەنيەتتەر جاقىنداستىعىن» قارسى قويۋعا بولادى. ال مادەنيەتتەر جاقىنداستىعى دەگەن نە؟ ونى قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز؟ مادەنيەتتەر جاقىنداستىعى دەگەندە ءبىز انشىلەر مەن بيشىلەردىڭ بي بيلەسىپ, ءان سالىسقانىن عانا ەمەس, سونداي-اق ءدىن وكىلدەرىنىڭ دە ءوزارا سۇحباتى, تىنىشتىق, حالىقتاردىڭ بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋى, ىنتىماق پەن بىرلىك تۋرالى وي بولىسۋلەرى, ادام بالاسى جاساعان ورتاق مادەني مۇرالار, ەجەلگى ەسكەرتكىشتەردى ۇرپاقتار ءۇشىن قالاي ساقتاي الامىز, سۇننيتتەر مەن شيتتەر نەگە الاۋىز, ونى ىمىرالاستىرۋ جولدارى, لاڭكەستىك نەگە ءورشىپ تۇر, ونى قالاي توقتاتۋعا بولادى, اۋعانستانداعى بۋددا مادەني ەسكەرتكىشتەرى مەن شام (سيريا) جۇرتىنداعى پالميرا جادىگەرلەرىن قيراتۋ سەكىلدى باسسىزدىق, جاستار نەگە دايش (يگيل) ارباۋىنا تەز ءتۇسىپ قالادى, ءدىن جايلى جازاتىن جۋرناليستەر ءسوز بوستاندىعى, دەموكراتيانى نەگە بىرجاقتى تۇسىنەدى, ءدىن جايلى جازاتىنداردىڭ ءدىن جايلى تۇسىنىگى نەگە تومەن, ولاردا نەگە جاۋاپكەرشىلىك ەستەن شىعا بەرەدى, جازعاندارىنىڭ اياعى جۇرتتى قاسىرەتكە ۇرىندىراتىنىن نەگە تۇسىنبەيدى ىسپەتتى ماسەلەلەر قازىر وزەك جاردى» دەگەن وي ايتادى ءا.دەربىساليەۆ.
بۇگىنگى قوعام يسلامداعى «تولەرانتتىلىق» ءمانىن ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇل ۇعىمنىڭ انىقتاماسىن قاراستىرعانىمىز ءجون. تولەرانتتىلىق رۋحاني, ادامي, يدەيالىق, ءدىني كوزقاراستار مەنىڭ ۇستانىمدارىما جات بولسا دا, قابىلدايمىن دەگەن جانە ادامدار اراسىندا ءوزارا سىيلاستىقتى, مەيىرباندىقتى بىلدىرەدى. سوندىقتان تولەرانتتىلىق ەكىجاقتى ۇعىم: مەملەكەتتەر, دىندەر, ەتنوستار, جەكە ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە شاپاعات جاساي ءبىلۋى مەن توزىمدىلىگى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە «مەنتاليتەت» جانە «تولەرانتتىلىق» كاتەگوريالارى بايلانىستى. ويتكەنى ول ادام مەن سوتسيۋمنىڭ مەنتالدىق قاسيەتتەرىن بەلسەندى ءارى ماقساتتى قالىپتاستىرادى.
قازاقستانداعى ءدىني جاعداي بويىنشا كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ كوپتىگى ءدىني سالاداعى جاڭا شىندىققا بەيىمدەلۋ, ءدىني جاعدايدى باقىلاۋعا الۋ قاجەتتىلىگىن تۋىنداتتى. كەڭەستىك جۇيە كۇيرەگەننەن كەيىن حالىق ساناسىندا ورناعان رۋحاني ۆاكۋمدى تولتىرۋ ناتيجەسىندە ءدىني سانا جاڭعىرۋى, دىنگە بەت بۇرۋ بايقالدى. ءدىن مەن ساياسات قارىم-قاتىناسىنىڭ, ءدىني احۋالدىڭ ەرەكشەلىگى مەن دامۋ پەرسپەكتيۆالارىن زەرتتەپ, انىقتاپ المايىنشا, زاماناۋي وقيعالار مەن ۇدەرىستەردى ۇعىنۋ مۇمكىن ەمەس. ءدىن جانە ساياسات – ءارتۇرلى ۇعىمدار. ءدىندى ۇستانۋ جانە تاڭداۋ – ءار ادامنىڭ جەكە ءىسى. ءدىن مەن ساياساتتىڭ ارالاسۋى اقىرىندا بيلىكتىڭ ديكتاتورلىق, ءتىپتى توتاليتارلىق فورماسىنا الىپ كەلەدى. ونى ءبىز يران, ۆاتيكان سياقتى تەوكراتيالىق مەملەكەتتەر مىسالىندا كورە الامىز. دەموكراتيالىق مەملەكەتتە ينديۆيدۋاليزم نەمەسە ۇجىمدىق تاڭداۋىنا بايلانىستى باسقالارعا قاراعاندا كوبىرەك قۇقىققا يە نەمەسە ديسكريميناتسياعا ۇشىراۋعا ءتيىس ەمەس. ارينە, ەگەر بۇل تاڭداۋ قوعامنىڭ باسقا مۇشەلەرىنىڭ قۇقىعىنا زيان كەلتىرمەسە. سوندىقتان باسقالارعا زيان تيمەيتىن دارەجەدە ءارتۇرلى بولۋ – بۇل وركەنيەتتى ەلدەر ءۇشىن ورتاق. ءدىن دوستىقتى, يماندىلىقتى, يبالىلىقتى, جاقىنىنا دەگەن ماحابباتتى جانە ت. ب. تالاپ ەتەدى, ساياسات بيلىككە, اتاق-داڭققا جانە ت. ب. ۇمتىلادى.
تەمىرلان سوۆەتوۆ
