قازاقستاندا اعزا ترانسپلانتاتسيالاۋدا مەديتسينا جەتىستىگى زور. بىراق وكىنىشتىسى, دونورلىق اعزالارعا سۇرانىس ۇسىنىستان اسىپ تۇسەدى, ياعني اعزا دونورىن تابۋدا قيىندىق كوپ. قازىر «كۇتۋ پاراعىندا» بۇيرەك, باۋىر, وكپە, جۇرەك اۋىستىرۋعا مۇقتاج 3950 ناۋقاس بولسا, ونىڭ 80 پايىزى بۇيرەك دونورىنا ءزارۋ. ولاردىڭ كوبى تۋىستىق نەمەسە مايىتتىك دونور تاپپاستان ومىرمەن قوشتاسۋدا. ماسەلەن, سوڭعى ءبىر جىل ىشىندە ىستەن شىققان بۇيرەگىن اۋىستىرا الماستان 400-دەن استام ادام اجال قۇشقان. وسى رەتتە ەلىمىزدەگى جانە شەتەلدەگى اعزا دونورلارىن تابۋ جولدارى مەن ماسەلەلەرى جونىندە بىلۋگە 4 جىلدىق جۇمىس تاجىريبەسىندە 150-گە جۋىق ادامنىڭ بۇيرەگىن اۋىستىرعان دارىگەر, ۇلتتىق عىلىمي ونكولوگيا ورتالىعىنىڭ ۋرولوگ-ترانسپلانتولوگى ارمان مارالبايمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
قازاقستاندا مايىتتىك ەمەس, تۋىستىق دونورلار باسىم
– ارمان مىرزا, ەلىمىزدە اعزا دونورىن تابۋ نەگە قيىن؟ ونىڭ باستى سەبەپتەرى قانداي؟
– بۇگىندە ەلىمىزدە 7 ترانسپلانتاتسيا ورتالىعى بار. سولاردىڭ نەگىزگىلەرى استانا, الماتى, اقتوبە جانە شىمكەنت قالالارىندا ورنالاسقان. انا مەن بالا ورتالىعىندا بالالار اعزاسىنىڭ ترانسپلانتاتسياسى جاسالادى. ءبىزدىڭ ورتالىقتا ەرەسەكتەردىڭ باۋىر مەن بۇيرەگى اۋىستىرىلسا, ۇلتتىق كارديوحيرۋرگيا ورتالىعىندا جۇرەك پەن وكپەنىڭ ترانسپلانتاتسياسى جۇرگىزىلەدى. ەڭ العاشقى اعزا اۋىستىرۋ وتاسىن جاساۋ 1979 جىلى الماتىداعى ا.سىزعانوۆ اتىنداعى ۇلتتىق عىلىمي حيرۋرگيالىق ورتالىقتا باستالعان. ال ءبىزدىڭ ورتالىقتا 2010 جىلدان بەرى 600-گە جۋىق بۇيرەك اۋىستىرىلدى. سونىڭ 98 پايىزى – تۋىستىق, قالعانى – مايىتتىك. قازاقستاندا مايىتتىك ترانسپلانتاتسيا كوپ دامىماعان. جىل باسىنان بەرى وسىندا 43 اعزا اۋىستىرۋ وتاسى جاسالسا, سونىڭ تەك بىرەۋىندە عانا اعزا مايىتتىك دونوردان الىندى. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. ءبىرىنشى كەزەكتە حالىقتىڭ سانا-سەزىمى, نانىم-سەنىمى اسەر ەتەدى. «ادام ومىرگە 12 مۇشەسىمەن كەلگەندىكتەن, مەن سولاي كەتۋىم كەرەك, ول – اللانىڭ بەرگەن اماناتى» دەپ سانايدى.
دىندە ءمايىت اعزاسىن الۋعا شەكتەۋ جوق
– وسى تۇستا دىندە قانداي دا ءبىر شەكتەۋلەر بار ما؟
– جوق, ءدىني ءمۇفتيات بۇل تۇرعىدا كەرىسىنشە رۇقسات بەرەدى. بىراق ولار ءۇش تالاپ قويادى: ءبىرىنشى – ساتۋ جانە ساتىپ الماۋ, ەكىنشى – مايىتتىك دونور اعزاسىن ناعىز كەرەك ادامدارعا بەرۋ, ءۇشىنشى – تۋىسقانداردان رۇقساتىن الۋ. وسى جاعى دۇرىس بولسا بولدى, اۋرۋ ادامدى امان الىپ قالعان ءجون دەيدى. بىردە-ءبىر ءداستۇرلى دىندە دونورلىق پەن ترانسپلانتاتسياعا قارسىلىق جوق. ادام ءومىرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن اعزاڭىزدى بەرۋ يدەياسىنىڭ ءوزى – اسىل ماقسات. يمامدار ءدىننىڭ توقىراۋ قۇرىلىم ەمەس, عىلىممەن بىرگە داميتىنىن ايتادى. ترانسپلانتاتسياعا, اعزانى اۋىستىراتىن ادامعا شىنىمەن قاجەت بولسا, قولداۋ كورسەتىلەدى. مىسالى, يسپانيادا شىركەۋلەردىڭ كىرەبەرىسىندە: «و دۇنيەگە كەتكەندە اعزالارىڭىزدى قالدىرىڭىز» دەگەن جازۋ بار. دەگەنمەن بىزدە ءار ادام ءوزى شەشەدى. ەشكىمدى قيناپ, بۇل ىسكە كىرىسە دە, ارالاسا دا المايمىز. Egov باعدارلاماسىندا كەلىسىم بەرەتىن پۋنكت بار. سوعان قويعاننىڭ وزىندە تۋعان تۋىستارى مەن اتا-اناسىنان رۇقسات سۇرايمىز. كوبىنە مارقۇمنىڭ تۋىستارى كەلىسىم بەرمەيدى.
اعزا ساتۋ زاڭمەن جازالانادى
– ال تۋىستىق دونورلىق قالاي جۇزەگە اسادى؟
– زاڭدا جازىلعانداي, مايىتتىك دونورعا تۋىستارى كەلىسپەسە, ناۋقاستىڭ ءوزىنىڭ تۋىستارىنىڭ ءبىرى ءبىر بۇيرەگىن بەرۋگە كەلىسىم بەرگەندە وتا جاساۋعا رۇقسات ەتىلەدى. بۇل جەردە زاڭ وتە قاتال. دونوردىڭ تەك تۋعاندارى, اكەسى مەن اناسىنىڭ جاعىنان تۋىستارى ەكەنى دالەلدەنۋى كەرەك. ەكى تۋىس كەلەدى, سوسىن بىزدەگى دارىگەرلىك جانە ەتيكالىق دەگەن 2 كوميسسيا ولاردىڭ تۋىستىق دونورلار ەكەنىن دالەلدەپ, قاعاز جۇزىندە راستاعان سوڭ عانا ءبىز ترانسپلانتاتسيا جۇمىسىن باستايمىز. ايتا كەتۋ كەرەك, دونورلىق جانە ترانسپلانتاتسيا ەلىمىزدە زاڭ شەڭبەرىندە عانا جۇزەگە اسادى. قر قك 1-بولىگى 116-تارماعىنا سايكەس, ءتىرى ادامنىڭ ورگاندارى مەن تىندەرىن ترانسپلانتاتسيالاۋ, وزگە دە پايدالانۋ ءۇشىن الۋعا نەمەسە زاڭسىز الۋعا ماجبۇرلەۋ, سول سياقتى ءتىرى ادامنىڭ ورگاندارى مەن تىندەرىنە قاتىستى زاڭسىز مامىلەلەر جاساۋ 12 جىلعا دەيىنگى مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا اپارادى.
شەتەلدە تۋىستارىنان سۇرامايدى
– ەلدە كەزەك كۇتىپ, وسىلاي ءۇمىتى ۇزىلگەندەر شەتەلگە كەتەدى ەكەن. اسىرەسە بەلورۋسسياعا باراتىندار كوپ دەيدى. ول جاقتا زاڭ قالاي سوندا؟
– بەلورۋسسيا پرەزيدەنتى ادام قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ اعزاسى ۇكىمەتتىكى دەگەن جارلىق شىعارعان. ولار مايىتتىك دونوردىڭ اعزاسىن تۋىستارىنان سۇرامايدى. سوندىقتان بۇل ەلدەگى «كۇتۋ پاراعىندا» بىزدەگىدەي مىڭداعان ەمەس, 200-300 ادام عانا تۇرادى. ءوز ەلىنەن اۋىسقانىن, ياعني شامامەن 10-15 پايىزىن اقىلى تۇردە وزگە ەلدەرگە ۇسىنادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ازاماتتاردىڭ كوبى دونورلار بولماعان سوڭ, سول جاققا بارادى. بىراق شەتەلدەگى وتا وتە قىمباتقا تۇسەدى. نەگىزى, مەديتسينا بۇكىل ەلدە قىمبات. جاتاتىن جەرى مەن جولىنا, تاماعىنا كەتەتىن شىعىنى بار. ەلىمىزدە تمككك شەڭبەرىندە اعزا اۋىستىرۋ وتاسى تەگىن جاسالادى, بارلىق شىعىندى مەملەكەت كوتەرەدى. بەلورۋسسيادان باسقا, قازاقستاندىقتار اعزا اۋىستىرۋ جاقسى دامىعان كورەياعا بارادى, ول جاقتا ودان دا قىمبات. الايدا شەتەلگە بارعاننىڭ وزىندە كەزەككە تۇرادى. ءوزىم بەلورۋسسيا مەن يزرايلگە بارىپ, تاجىريبە الماستىم. وتا جاساۋ پروتسەسىنە قاتىستىم. سالىستىرا كەلە, ءبىزدىڭ ەلدە بۇل جاعىنان وتا جاساۋ دەڭگەيى ارتىق بولماسا, كەم ەمەس ەكەنىنە كوزىم جەتتى. كەرىسىنشە, تۋىستىق دونورلار بويىنشا وتا جاساۋدان ءبىز دامىپ كەتكەنبىز. شەتەلدىكتەر تۋىستارىنا اعزاسىن بەرە قويمايدى. سىرتتا وتا جاساتىپ كەلگەن سوڭ, ناۋقاستاردى ودان ءارى ءبىز قارايمىز. ويتكەنى ءار اعزا اۋىستىرعان پاتسيەنت ۇنەمى دارىگەر باقىلاۋىندا بولۋى كەرەك. سەبەبى يممۋندىق دەڭگەيىن كوتەرۋگە ءبىر ەمەس, بىرنەشە ءدارى ىشەدى. باسى اينالىپ, قۇسقىسى كەلۋى مۇمكىن. اعزا اۋىستىرۋ ءبىر بولەك, ءارى قاراي پاتسيەنتتى كۇتۋ – ەكىنشى بولەك اڭگىمە. سالدى, ءبىتتى, ءبارى كۇشتى بولا قالادى دەگەن ءسوز ەمەس.
– دونورلار تابىلعان سوڭ, ءارى قاراي جۇمىس قالاي جۇرەدى؟ ەكى ادامنىڭ اعزاسىندا ايىرماشىلىق بولسا دا, اۋىستىرا بەرۋگە بولا ما؟
– جوق, كەز كەلگەن دونوردىڭ اعزاسى ناۋقاسقا سايكەس كەلە بەرمەيدى. ماسەلەن, تۋىستىق دونورلار بويىنشا بالاسى مەن اناسى ءبىرىنشى رەت كەلگەندە قان ورتالىعىندا ولاردىڭ تىندىك سايكەستىگىن تەكسەرەمىز. سايكەس كەلسە عانا كەلەسى كەزەكتە تەرەڭ تالداۋ سىناماسىن تاپسىرادى. ەكى جاقپەن دە كونسۋلتاتسيا بەرۋ جۇمىسى جۇرگىزىلەدى. سونىڭ ءبارى ۇلكەن جۇمىس. دەگەنمەن ءبىزدىڭ ورتالىقتىڭ تمد اۋماعى بويىنشا جەتكەن جەتىستىگى بار. بىزدە, مايىتتىك دونوردان بولەك, قان توبى سايكەس كەلمەيتىن جاندارعا وتا جاساۋ بويىنشا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ باعدارلاما ەنگىزىلدى. بىلتىر باستادىق, 6 پاتسيەنتكە قان توبى سايكەس كەلمەسە دە, وتا جاسالدى. مايىتتىك دونور دامىماي جاتقانىنا قاراماي, باسقا جاعىن دامىتۋدامىز.
نەگە كوبى بۇيرەك دونورىنا ءزارۋ؟
– قازاقستاندا «كۇتۋ پاراعىندا» تۇرعانداردىڭ 80 پايىزى بۇيرەك دونورىن كۇتەدى. سونىڭ ىشىندە 400-گە جۋىعى استانا قالاسىنان ەكەن. بايقاساق, ناۋقاستاردىڭ كوبى بۇيرەك اۋىستىرۋعا ءزارۋ. نەگە بىزدە كوبىنە بۇيرەك ىستەن شىعادى؟
– ونىڭ ءارتۇرلى فاكتورى بار. بارلىق ەلدە ناۋقاستار سانى شامالاس. ءبىرىنشى سەبەپ – قان قىسىمى, ەگەر قان قىسىمى جوعارىلاسا, بۇيرەك جەتىسپەۋشىلىگىنە اكەلەدى. ەكىنشىسى – قانت ديابەتى. بۇل اۋرۋ دا بۇيرەكتىڭ جۇمىسىن ناشارلاتادى.
– اعزا اۋىستىرۋ پروتسەسى قانشا ۋاقىتقا سوزىلادى جانە ءار وتاعا قانشا مەديتسينا مامانى قاتىسادى؟
– ول ءبىر كۇندىك شارۋا ەمەس. اۋرۋ انىقتالعاننان كەيىن ناۋقاس دياليزگە بارادى, اپتاسىنا ءۇش رەت, ءبىر كۇندە 4 ساعات ىشتەگى شلاكتى تازالايدى. دياليز قويىپ, بىزگە كەلگەننەن كەيىن ول پاتسيەنتتى 1-1,5 اي تولىق زەرتتەپ, سوسىن وتا جاساۋىمىز كەرەك. مايىتتىك دونوردىڭ اعزاسىن دا جاراسا الامىز, جاراماعانىن سالۋدىڭ پايداسى جوق, ەڭبەك زايا كەتەدى. ول ءۇشىن مايىتتىك دونوردىڭ نەدەن كوز جۇمعانىن, قانداي دەرتى بولعانىن قارايمىز. بۇيرەگى اۋىرعان بولۋى مۇمكىن. دونور تابىلعان كەزدە قاي جاققا بولسىن اياق استىنان ۇشىپ بارامىز. ونىڭ شىعىنىن ساناۆياتسيا, ياعني ۇلتتىق شۇعىل مەديتسينانى ۇيلەستىرۋ ورتالىعى تولەيدى. قايتىس بولعان ادامنىڭ تىندىك سايكەستىگىن دە تەكسەرەمىز. ناۋقاسپەن ساي كەلسە, سول ساتتە بىردەن اعزا اۋىستىرۋ وتاسى جاسالۋ كەرەك. ويتكەنى ءار اعزانىڭ وزىندىك جارامدىلىق مەرزىمى بار. بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن ول جارامسىز بولىپ قالادى. مىسالى, جۇرەكتى ترانسپلانتاتسيالاۋ ۋاقىتى 4 ساعاتتان اسپايدى, بۇيرەك پەن باۋىر 12-24 ساعاتقا دەيىنگى ارالىقتا اۋىستىرىلادى. بىزدە ۇزاق قاشىقتىققا تاسىمالداۋعا ۋاقىت جوق. ەلىمىزدە اعزانى تاسىمالداۋ – جەرىمىزدىڭ اۋقىمىنا بايلانىستى كۇردەلى پروتسەسس. مايىتتىك دونورلار تابۋ بويىنشا ءار وڭىردەگى اۋرۋحانالاردا ۇلتتىق ۇيلەستىرۋشىلەر جۇمىس ىستەيدى. دونور تابىلعاننان باستاپ ءار وتا جاساۋعا 40 شاقتى مامان جۇمىس ىستەيدى. ءبىزدىڭ قىزمەتىمىز ۇلكەن كوماندالىق جۇمىستان تۇرادى. تۋىستىق دونور بولسا, ەكى وتا قاتار جاسالادى. بۇل رەتتە 4 ترانسپلانتولوگ ەكى جاقتاپ وتاعا كىرىسەدى. وتا بارىسىندا ۋاق-تۇيەكتىڭ ءبارى ۇلكەن ءرول وينايدى.
– ءبىر بۇيرەگىن بەرگەن دونوردىڭ ودان ءارى جاعدايى ناشارلاپ كەتپەي مە؟
– بۇيرەگىن بەرگەن ادامنىڭ ودان ارعى جاعدايىندا ەش وزگەرىس بولمايدى. بۇعان دەيىن قالاي ءومىر ءسۇردى, قالاي تاماقتاندى, سولاي جالعاستىرا بەرەدى. وتادان كەيىنگى ءبىر اپتادان سوڭ شىعارامىز. تەك اۋىر زات كوتەرمەسە بولدى. ادامنىڭ بۇيرەگى تۋىسىنا كەتكەن ەكىنشى بۇيرەكتىڭ سۇزگى قىزمەتىن وزىنە الاتىن تەز بەيىمدەلگىش قاسيەتكە يە. ونكولوگيا اۋرۋىنا شالدىعىپ, ءبىر بۇيرەگىن الىپ تاستاعاندا دا ادامدار جۇرە بەرەدى عوي. ودان دونور مۇگەدەك بولىپ قالمايدى. تەك ۇنەمى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن ساقتاۋى كەرەك.
– استانا قالاسى بويىنشا اعزا اۋىستىرۋ ستاتيستيكاسى قانداي؟
– ەلوردادا «كۇتۋ پاراعىندا» تۇرعان ناۋقاستاردىڭ سانى – 536 ادام. ونىڭ ىشىندە بۇيرەك اۋىستىرۋعا 403 ەرەسەك ادام, 6 بالا, باۋىر اۋىستىرۋعا 6 ەرەسەك ادام, 2 بالا, جۇرەككە 70 ەرەسەك ادام, 3 بالا, وكپەگە 13 ەرەسەك ادام, جۇرەك-وكپە كەشەنىنە 1 ەرەسەك ادام ءزارۋ.
– رەسپۋبليكالىق اۋقىمدا بۇل ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قانداي جۇمىستار جۇرگىزىلۋى كەرەك؟
– بىرقاتار مينيسترلىك پەن ۆەدومستۆونى حالىق اراسىندا جۇيەلى ءارى اۋقىمدى اقپاراتتىق جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن تارتۋ قاجەت. سونداي-اق قازاقستاندا قايتىس بولعاننان كەيىن اعزا دونورلىعى مەن ترانسپلانتاتسياسىن دامىتۋ ماسەلەلەرىن جەدەل شەشۋ ءۇشىن زاڭنامانى وزگەرتۋ ماسەلەسى بويىنشا بارلىق دەڭگەيدەگى دەپۋتاتتاردىڭ ءۇن قاتقانى ءجون. قازاقستاندا ساناۋلى عانا ترانسپلانتولوگ دارىگەرلەر بار. بەلگىلى ءبىر داعدىلار مەن بىلىكتىلىكسىز مۇنداي كۇردەلى وتانى جاساۋ مۇمكىن ەمەس. سودان كەيىن ترانسپلانتاتسيا ءۇشىن رەتسيپيەنتپەن ۇيلەسىم قاجەت, بۇل سىناق ەلىمىزدەگى ەكى زەرتحانادا عانا جۇرگىزىلەدى.
