بۇگىندە كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ارقا تورىندە سالتانات قۇرعان باس قالامىز – استانامىزدىڭ تاريحىن پاتشا زامانىنان, ياعني, سوناۋ 1830 جىلدان باستاۋ الادى دەپ ءجۇر. ويتكەنى, ءدال سول جىلى باتىس-ءسىبىر گۋبەرناتورى ۆەليامينوۆتىڭ قاراوتكەل ايماعىندا اقمولا دەپ اتالاتىن ءتورتىنشى وكرۋگ قۇرۋ جونىندەگى بۇيرىعى نەگىزىندە قالانىڭ قازىرگى ورنىنا قازىق قاعىلدى. 1830 جىلدىڭ 28 مامىر كۇنى باستالعان قالا قۇرىلىسى 2 جىلعا سوزىلىپ, 1832 جىلدىڭ 22 تامىزىندا اياقتالادى.
بۇل, ارينە, ارۋ استانامىزدىڭ بەرتىنگى «كۇندەلىگى» عانا. كوپ جاعدايلاردا قالانىڭ سان عاسىرلىق تاريحى بار ەكەنىن باجايلاي بەرمەيمىز. تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, ەسىل وڭىرىندە جاتقان وسى ءبىر قالانىڭ تاريحى تىم ارىگە كەرەك بولسا, اشەل-مۋستەر زامانىنا كەتەتىن كورىنەدى. وعان استانا ماڭىنان تابىلعان الۋان ءتۇرلى تاس قۇرالدار كۋا بولسا كەرەك. ءوڭىر حالقى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى VIII-V عاسىرلاردا ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان. وعان دا قالا ماڭىنان ءالى دە تابىلىپ جاتقان سول زامانعا قاتىستى قولا وراقتار مەن توپىراق وڭدەيتىن قۇرالدار دالەل. استانانىڭ ءدال ىرگەسىندە جاتقان كونە مەكەن – بوزاق قالاسىنىڭ ورنىن تازالاپ, زەردەلەپ كورگەن عالىمدار دا باس قالانىڭ تاريحى تىم تەرەڭدە, سوناۋ عۇن داۋىرىندە جاتقانىن اڭعارىپ وتىر.
تايتوبەدەن اقمولاعا دەيىن
كوشپەلى سالت ۇستانعان حالقىمىزدىڭ تاريحي تەگى سانالاتىن وسى ءبىر عۇن اتتى الىپ يمپەريانىڭ كوسەمدەرى كەزىندە سارىارقانىڭ توسىندە, نۇرا مەن ەسىل وزەندەرىنىڭ اراسىندا جاتقان تايتوبەنىڭ ۇستىنە قامال سالىپ, ونى «اقمولا» دەپ اتاپتى. عۇنداردىڭ تىلىندە «اق» ءسوزى – باتىس, «مولا» – قامال ۇعىمىن بىلدىرسە كەرەك. سوندا اقمولا اتاۋى «باتىس قامال» دەگەن ءسوز بولىپ شىعادى. بۇل عىلىمي تۇجىرىمدى العاش جازباشا دالەلدەگەن ۆيزانتيا عالىمى – پروكوپي. ونىڭ بۇل تۋرالى جازباسى 1939 جىلى «ۆەستنيك درەۆنەي يستوري» جۋرنالىندا باسىلعان دەيدى عالىمدار. كەيىن تاريحشى عالىم قايراتحانۇلى قىتايدىڭ كونەجازبالارىنا سۇيەنە وتىرىپ, بۇل پايىمنىڭ اڭىز ەمەستىگىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەپ ءوتتى.
كەيىن سول عۇندار سوققان باتىس قامالدىڭ اينالاسى – جانعا, مىڭعىرعان مالعا تولىپ, ءوركەنيەت وشاعى پايدا بولادى. ۇلكەن-ۇلكەن قالالاردىڭ ىرگەسى قالانادى. سولاردىڭ ءبىرى دەپ – استانادان قول سوزىم جەردە جاتقان باتىعاي قالاسىن ايتۋعا بولادى. وكىنىشكە قاراي, باتىعايدىڭ بىزگە ءبىر سىلەمى عانا امان-ەسەن جەتتى. بۇگىنگى تاڭدا «حان شاتىر» مەن بولاشاقتا سالىنادى دەپ جوسپارلانىپ وتىرعان «باتىعاي» جابىق قالاسى ءوز زامانىندا قورعالجىن ەلدى مەكەنىنىڭ اۋماعىنداعى تاۋكە حاننىڭ ورداسى بولعان باتىعاي قالاسىنىڭ زاڭدى جالعاسى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ودان باسقا دا سۇلۋ تام, سىرلى تام, حان سۇيەگى, بوزاق… سەكىلدى قالالار بولعان ەكەن. بىراق ءبۇگىندە ولاردان جۇرناق تا قالعان جوق. ارحەولوگ ءارى ولكەتانۋشى ۆاسيلي سولوچينسكيدىڭ 1955 جىلعى زەرتتەۋلەرىندە اقمولا شاھارىنىڭ استىندا جيىرماعا جۋىق قالاشىق تاپتالىپ جاتقانى تۋرالى جازىلعان.
قامال قالاعا اينالدى
1832 جىلعى 22 تامىز كۇنى تۇساۋى كەسىلگەن بەكىنىس بىرتە-بىرتە ءوز ىرگەسىن كەڭەيتە بەرەدى. 1845 جىلى اقمولا ستانيتساسىنا اينالدى. 1862 جىلعى 23 قازاندا اقمولاعا قالا مارتەبەسى بەرىلدى. دەرەكتەر بويىنشا, سول شاقتا شاھاردا 4777 دۆوريان, ءۇي-جانىمەن 1320 سولدات, 1487 قارۋلى كازاك, 130 تاتار, 1349 ورتا ازيالىق, 11 ءدىن يەلەرى, 300-گە جۋىق قازاق بولىپتى. ەكى ماي بالقىتاتىن, ءبىر سابىن قورىتاتىن, تەرى يلەيتىن زاۋىت جۇمىس ىستەگەن. قالانىڭ نەگىزگى كاسىبى ساۋدا بولدى. ءجيى-ءجيى ءجارمەڭكەلەر ۇيىمداستىرىلىپ تۇرعان. 1852 جىلدان باستاپ, ءار جىلدىڭ جيىرما ءبىرىنشى مامىرىنان باستاپ ونىنشى ماۋسىمىنا دەيىن بولاتىن «كونستانتينوۆ جارمەڭكەسى» وتكىزىلىپ تۇردى.
1868 جىلى اقمولا, كوكشەتاۋ, پەتروپاۆل, ومبى, اتباسار سياقتى بەس ۋەزدەن تۇراتىن اقمولا ۋەزى قۇرىلدى. ال قالانىڭ ءوزى ۋەزد ورتالىعىنا اينالدى. جەكە ەلتاڭباسى دا بەكىتىلدى. بىراق بۇل تاڭبا دا بىزگە جەتكەن جوق. ال 1910 جىلى ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنەن تۇراتىن قالا تۇرعىندارى 13000-عا جەتتى. 1916 جىلى بۇكىل وبلىس حالقىنىڭ سانى ءبىر جارىم ميلليون ادام بولدى. وسىلايشا شاعىن عانا قامالدان باستاۋ العان بەكىنىس جارتى ميلليوننان استام ادام تۇراتىن وبلىسقا اينالدى. ساۋدا نىساندارى, ءوندىرىس ورىندارى قۇرىلدى. ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرى مەن بانك, اۋرۋحانا, مەشىت سالىنىپ, تىرشىلىگى قايناعان ورتاعا اينالدى. 1898 جىلداردىڭ وزىندە وبلىستا ءۇش قالالىق, ون ەكى ءشىركەۋلىك مەكتەپ جانە بىرنەشە اۋىلشارۋاشىلىق ۋچيليششەسى
بولىپتى. تاتار مەكتەبى اشىلعان. بۇلاردىڭ ءبىرى بۇرىنعى ورتالىق بازاردىڭ جانىنداعى ۇلكەن مەشىتتىڭ ورنىندا 1920 جىلعا (قىزىلدار ورتەپ جىبەرگەن) دەيىن تۇرعان.
1913 جىلى اقمولادا 40 كاسىپورىن بولىپتى. بۇل كاسىپورىنداردا 208 ادام جۇمىس ىستەدى. سونىمەن قاتار, 100 جەل ديىرمەن بولدى. سول كەزدەرى بوي كوتەرگەن اس ۇيلەر مەن كورنەكى نىساندار ەلوردانىڭ ەسكى ورتالىعىندا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالعان.
اقمولانىڭ ودان كەيىنگى دامۋ تاريحى بارىمىزگە بەلگىلى. 1939 جىلدىڭ قازان ايىندا اقمولا وبلىس ورتالىعى بولىپ بەكىتىلدى. 1960 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانىندا «تىڭ يگەرۋ ولكەسىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىق شىعىپ, 1961 جىلى اتى تسەلينوگراد بولىپ وزگەرتىلدى. 1992 جىلى تسەلينوگراد قايتادان اقمولا بولىپ وزگەردى. ال 1994 جىلدىڭ التىنشى شىلدەسىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسى ەلوردانى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ تۋرالى قاۋلى شىعارىپ, تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ەلورداسىنا اينالدى. 1998 جىلدىڭ التىنشى مامىرىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا, اقمولا اتاۋى «استانا» بولىپ وزگەردى. سول جىلى يۋنەسكو-نىڭ شەشىمىمەن قازاقستانعا مەدال جانە «الەم قالاسى» جوعارى اتاعى بەرىلدى. بۇگىندە قالامىز كۇللى الاش بالاسىنىڭ ماقتانىشىنا اينالىپ وتىر. باۋىرى تاتۋلىق پەن دوستىققا, ساۋىرى ءسانى مەن سالتاناتى جاراسقان نەبىر زاماناۋي الىپ عيماراتتارعا تولى قۇتتى مەكەنگە اينالىپ ۇلگەردى.
بۇركىت نۇراسىل
