ەرشات وڭعاروۆ, قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى, يسلامتانۋشى, PhD دوكتورى: رۋحاني يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت
– ەرشات اعا, تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ, ەتەك-جەڭىمىزدى جيناعان جىلدارى ەل ءىشىن اسىل ءدىنىمىزدىڭ اتىن جامىلعان اعىمدار دەندەپ كەتتى. وسى اعىمنىڭ سالدارىنان جاستارىمىز جىك-جىككە ءبولىنىپ جاتقانى دا راس. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندى بولاشاعىنا جاۋاپتى جاستارىمىزدىڭ رۋحاني ءھام ءدۇنياۋي دا ساۋاتتى بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟
– وكىنىشكە قاراي, قازىرگى تاڭدا حالىقتىڭ دىنگە قىزىعۋشىلىعى جوعارى بولعانىمەن, ءدىني ساۋاتتىلىعىنىڭ تومەندىگى وڭ-سولىن تانىپ ۇلگەرمەگەن جاستارىمىزدىڭ دەسترۋكتيۆتى توپتاردىڭ جەتەگىندە كەتۋىنە سەبەپ بولىپ وتىر. وسى قىزىعۋشىلىقتى پايدالانعان كوپتەگەن تەرىس پيعىلدى اعىمدار ازاماتتاردى ءوز قاتارىنا تارتىپ, جالعان ۋاعىز ايتىپ, ءتىپتى, ءوز حالقىنا, مەملەكەتىنە قارسى قويىپ جاتقان تۇستارى دا جوق ەمەس. جالپى, ءدىني ەكسترەميزمنىڭ ايماقتارعا تارالۋىنا سەبەپ بولاتىن بىرنەشە العىشارتتاردى اتاپ وتۋگە بولادى. سولاردىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىنىڭ تومەندىگى. دىنگە تولىق تانىممەن كەلمەۋ ءدىني ساۋاتسىزدىقتىڭ باستى كورىنىسى بولىپ وتىر. بۇل جەردە ابايدىڭ يماندى «ياقيني» جانە «تاقليدي» دەپ ءبولىپ قاراستىرۋى وزەكتى بولۋدا. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى – تانىمنان, اقىل دالەلىنەن تۋىندايتىن يمان. ەكىنشىسى – ءدىننىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىنا تەرەڭ بويلاماستان, ءدىن جونىندە اڭگىمە ايتقان كەز كەلگەننىڭ سوزىنە ەرىپ, «پالەنشە سولاي دەدى, تۇگەنشە بىلاي دەدى» دەگەن ناداندىقتان شىققان سوقىر سەنىم, ءۇستىرت نانىم. بۇل قازىرگى قوعامعا ءتان ءدىني ساۋاتسىزدىقتىڭ كورىنىسى, ءدىني راديكالدانۋدىڭ سەبەبى بولىپ وتىر. حالىق اراسىندا دىنارازدىق سالۋدى قالاعان كەز كەلگەن دەسترۋكتيۆتى اعىمنىڭ نەگىزگى ماقساتى – «ءتاۋحيدتى» جەلەۋ ەتىپ, دىنگە سەنۋشى جاماعاتتى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن ءداستۇرلى يسلامعا قارسى قويۋ. وسىلايشا قوعامدا ءدىني ەكسترەميزمنىڭ العىشارتتارى ورنىعا بەرەدى. عالامتورداعى دەسترۋكتيۆتى سايتتاردىڭ ورتاق ۇرانى – «تاۋحيد – بۇل ماقسات, ال جيحاد – ونى جۇزەگە اسىرۋ جولى», «جيحاد – اركىمنىڭ جەكە مىندەتى» دەگەن يدەيا. بۇل پىكىر اشىق نەمەسە جاسىرىن تۇردە مەيلىنشە بەلسەندى تۇردە تاراتىلادى, تاڭىلادى. وتكەن جىلى قمدب-نىڭ توراعالىعىنا باس ءمۇفتي بولىپ ەرجان قاجى مالعاجىۇلى كەلىسىمەن قولعا العان ماڭىزدى شارالاردىڭ ءبىرى – وسى دەسترۋكتيۆتى توپتاردىڭ الدىن الۋ بولدى. ەلدەگى ءدىني احۋالدىڭ جاي-كۇيى تۋرالى مونيتورينگ جاسالدى. وسىعان سايكەس, ارناۋلى وڭىرلىك جانە رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق توپتارى (رانت) قۇرىلىپ, جىلدىق جۇمىس جوسپارى بەكىتىلدى. ول توپتارعا ەلىمىزدەگى بىلىكتى, ءبىلىمدى 30-عا جۋىق يمامدار مەن يسلامتانۋشىلار توپتاستىرىلعان. ماسەلەن, ناۋرىز ايىنىڭ 11-15 كۇندەرى ارالىعىندا ەلىمىزدىڭ 9 وڭىرىندە رانت حالىقپەن كەزدەسىپ, ءدىني ەكسترەميزمنىڭ, دەسترۋكتيۆتى توپتاردىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ءبىر عانا استانا قالاسىندا ءارتۇرلى ماڭىزداعى 24 نىساندا 17 000 ادامدى قامتىعان كەزدەسۋلەر بولدى. 2011 جىلى قر «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭىنىڭ قايتا قابىلدانۋى, ەلىمىزدەگى ءدىن ساياساتىن رەتتەيتىن ارناۋلى ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ قۇرىلۋى, ءتىپتى, جۋىردا اشىلعان «ە-يسلام» پورتالىنىڭ ءوزى دىنىمىزگە جاسالىپ جاتقان قامقورلىق دەپ ايتۋعا بولادى. جالپى, ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم – عالامدىق, جاھاندىق قۇبىلىس. بۇل ماسەلەگە قاتىستى ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ بيىلعى جولداۋىندا: «ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى, بۇل – فاكت. بىراق, وزدەرىڭىز بىلەتىندەي, شەكسىز ەركىندىك دەگەن بولمايدى. ول دەگەنىمىز – حاوس. بارلىعى دا كونستيتۋتسيا مەن زاڭدار اياسىندا بولۋعا ءتيىس» دەپ, ماسەلەنىڭ شەشىمىن زاڭ اياسىندا رەتتەۋدى باستى نازاردا ۇستايدى. ال, تۇپتەپ كەلگەندە راديكاليزمنىڭ, ەكسترەميزمنىڭ جانە تەرروريزمنىڭ بارلىق تۇرلەرى مەن كورىنىستەرىنە قارسى كۇرەسۋ جۇمىسىن مەملەكەت پەن قۇزىرلى ورگاندارعا نەمەسە يمامدارعا ىسىرىپ تاستاماي, ازاماتتىق قوعام بولىپ, ءبىرتۇتاس شەپ قۇرىپ, جۇمىلا اتقارىپ, قارسى تۇرا ءبىلۋىمىز كەرەك سەكىلدى. سوندا عانا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندى بولاشاعىنا جاۋاپتى جاستارىمىزدى جاماندىقتان ساقتاي الامىز.
– «وتاندى ءسۇيۋ يماننان» دەپ جاتامىز عوي, جاستاردى ورتاق ماقساتقا, ءبىر مۇددەگە بىرىكتىرۋدىڭ تەتىكتەرىن ايتىپ بەرسەڭىز.
– ەڭ ءبىرىنشى جاستارىمىزدىڭ مىسىقتىلەۋلى, دەسترۋكتيۆتى يدەولوگيالارعا توتەپ بەرە الاتىن رۋحاني يممۋنيتەتىن قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. ەلباسىمىز ايتقانداي, ىشكى سۇزگىنى بويلارىنا قالىپتاستىرا ءبىلۋىمىز كەرەك. ول سۇزگى ەڭ ءبىرىنشى زايىرلىققا نەگىزدەلىپ, تاعاتتىلىققا, دوستىققا, ۇلكەندى قۇرمەتتەپ, كىشىگە ىزەت كورسەتۋ سەكىلدى ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلۋى شارت. سونداي-اق, جاستاردى بىرىكتىرەتىن ورتاق يدەيالار كەرەك. وسى ماقساتتا حازرەتىمىز ەرجان قاجى مالعاجىۇلىنىڭ باستاماسىمەن قمدب ىشىنەن ارنايى جاستار ءىسى ءبولىمى قۇرىلعان بولاتىن. قازىرگى تاڭدا اتالمىش ءبولىم بەلسەندى جۇمىس اتقارۋدا.
– بۇگىندە اسىل ءدىنىمىزدىڭ بابا داستۇرىمەن بىتە قايناسقانىن ءبىز ايتىپ وتىرعان اعىم جەتەگىندەگى جاستارىمىز مويىنداي بەرمەيدى. قۇران مەن سۇننەتكە قايشى كەلمەيتىن ادەت-عۇرىپتارعا شاريعاتتىڭ تىيىم سالمايتىنىن قىسقاشا ايتىپ وتسەڭىز.
– مۇسىلمان ءدىنى حالىق ساناسىنان ورىن الىپ, شاريعات نەگىزىنە قايشى كەلمەيتىن ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتاردىڭ كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىس تابۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ, قازاقي مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى. يسلام دىنىندە مىناداي قاعيدا بار: «ەگەر كەز كەلگەن حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرى يسلامعا قاراما-قايشى كەلمەسە, ونى ۇستانۋعا بولادى». مىسالى, شاريعات سالت-داستۇرگە ساي كيىمدەردى كيۋگە رۇقسات ەتەدى. قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىنە, اۋىز-ادەبيەتىندەگى جىر-داستاندارعا ۇڭىلسەك, وعان يسلامداعى شاريعات زاڭدارى ارقاۋ بولعانىن كورەمىز. وسىنىڭ ءبارى قازاقتىڭ يسلامدى تەرەڭ ۇستانعانىنا دالەل ەتەدى. يسلام ءدىنى قازاق اراسىندا تۇرمىستىق دەڭگەيدە عانا قالعان جوق. مەملەكەتتى باسقارۋدا, ءىس جۇرگىزۋ سياقتى مەملەكەتتىك يدەولوگيا دەڭگەيىندە قولدانىلدى. ءتىپتى, قازاق دالاسىنداعى پروتسەسۋالدىق كودەكستەر يسلامداعى قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ زاڭدارىنا سۇيەنگەن. مىسالى, «جەتى جارعىنى» الساق, كوپتەگەن تۇستارىنىڭ يسلام زاڭىنان الىنعانىن بايقاۋعا بولادى.
– ءدىني باسقارمامىزعا قاراستى 22 رەسمي سايت بار, حانافي مازحابى نەگىزىندە قانشاما كىتاپتار دا جارىق كورىپ, كوپشىلىككە جول تارتۋدا. ودان قالسا, مەشىتتەرىمىزدە ساۋات اشۋ كۋرستارى جۇمىس ىستەۋدە. قاراپ وتىرساڭىز, ازدى-كوپتى ىستەر اتقارىلىپ جاتىر. دەگەنمەن, جاستار ۇستازدارىن ينتەرنەتتەگى «شەيحتاردان» ىزدەۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟
– قازىرگى جاستارىمىز عالامتوردى ۇستاز قىلىپ العانى شىندىق. مۇنىڭ سەبەبى, ەلىمىزدە رۋحاني ۇستازداردىڭ جوقتىعىندا ەمەس. كەرىسىنشە, جاستاردىڭ جالقاۋلىققا بوي الدىرۋلارىندا دەپ بىلەمىن. ءدىني ءبىلىمدى مەشىتتەگى يمامداردان سۇراۋعا نەمەسە مەشىتتەگى ساۋات اشۋ كۋرستارىنان ءتالىم الۋعا ادەتكە اينالدىرماعان جاستار جەڭىل جول ىزدەپ, عالامتوردى اقتارادى دا مارگينالدى مالىمەتكە جولىعادى. سوندىقتان دا ءاربىر تەحنولوگيالىق جاڭالىقتى جۇمىسىمىزعا وڭتايلى پايدالانا ءبىلۋىمىز شارت. اللاعا شۇكىر, عالامتور كەڭىستىگىن مەڭگەرۋدە قازىرگى تاڭدا قالىس قالىپ جاتقان جوقپىز. اقپاراتتىق كەڭىستىكتە جاستاردى ءداستۇرلى دىنگە شاقىرىپ كەلەمىز. ءداستۇرلى يسلام تاعىلىمىن دۇرىس ءارى زامانعا ساي ىڭعايدا ۇسىنۋعا تالپىنۋدامىز. ماسەلەن, جۇما ۋاعىزدارىندا ايتىلاتىن ۋاعىزداردى رەسمي سايتتارىمىز, الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى بۇقاراعا ۇسىنامىز. جاقىندا عانا تۇساۋى كەسىلگەن قمدب-نىڭ «Hikmet.tv» تەلەراديوستۋدياسى ارقىلى ءدۇيىم جۇرتتىڭ ءدىني دەڭگەيىن كوتەرۋ جولىندا قازىردىڭ وزىندە ءبىرشاما جۇمىستار اتقارىلۋدا.
– شاريعاتىمىزدا ءىلىم ۇيرەنۋ ءاربىر مۇسىلمان بالاسىنا پارىز ەكەنى ايتىلعان. بۇل رەتتە ينتەرنەت رەسۋرستارىن ءىلىم الۋدىڭ كوزى رەتىندە قاراي الامىز با؟
– جالپى, ءدىني ىلىمگە اقپارات رەتىندە قاراۋعا بولمايدى. يسلام دەگەنىمىز – ىزگى ءىلىم, ماڭگىلىك سارقىلمايتىن قازىنا, شالقار داريا. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن جاستارىمىز بازالىق ءبىلىم مەن اقپاراتتىڭ ورنىن الماستىرىپ العان, سونىڭ ناتيجەسىندە قوعامدا كەيبىر تۇسىنبەۋشىلىكتەر تۋىنداۋدا. بازالىق ءبىلىم دەگەنىمىز – كەزەڭدىك, ساتىلى ءبىلىم الۋ جۇيەسى. ياعني, باستاۋىش ءبىلىم – ورتا ءبىلىمنىڭ, ورتا ءبىلىم – جوعارى ءبىلىمنىڭ, جوعارى ءبىلىم عىلىمي ىزدەنىستىڭ بازاسى بولادى. سول سەكىلدى, شاريعاتتى تەرەڭىرەك ءبىلىپ-تانۋ ءۇشىن ينتەرنەتتەن العان اقپارات جەتكىلىكسىز. ءدىن ىلىمىنە تەرەڭ بويلاعىسى كەلگەن ادام مىندەتتى تۇردە ۇستازدىڭ الدىندا وتىرىپ, ءدارىس تىڭداپ, ونى قاعازعا جازىپ, كوكەيگە توقۋى كەرەك. بۇل بەلگىلى ءبىر جۇيەگە نەگىزدەلۋى ءتيىس. قۇران كارىمنىڭ العاشقى اياتىنىڭ ءوزى پايعامبارىمىزعا «وقى!» دەپ تۇسكەن. ءوز كەزەگىندە پايعامبارىمىز (س.ا.س.): «ءبىلىمدى جازۋ, سىزۋ ارقىلى بايلاڭىزدار» دەگەن ءحاديسى ەسكە تۇسەدى. سول ءۇشىن عىلىم مەن تەحنولوگيا قانشالىقتى دامىسا دا, ساندىق تەحنولوگيا باسىم بولسا دا, ادامزات ءومىرى ءۇشىن قالامساپتىڭ ماڭىزى ەش ۋاقىتتا جوعالمايدى. شىن ءدىن ءىلىمىن تەرەڭدەپ وقۋدى قالاعان ادام سول ءىلىمدى تەر توگىپ, جازىپ-سىزباي ۇلكەن جەتىستىككە جەتە المايدى دەگىم كەلەدى. سول ءۇشىن مەنىڭ قاعيدام – «ۇستازىمىز – عالامتور ەمەس, قمدب-نىڭ بىلىكتى يمامدارى بولسىن!»
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
سۇحباتتاسقان
جايىق ناعىماش
