مەنىڭ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ءجۇرىپ وتكەن جولىمداعى تاجىريبەمدە بايقاعان ءبىر دۇنيەم, بىزدە سىناقتى اللانىڭ جازاسى نەمەسە ازابى رەتىندە ءتۇسىنىپ, جاماندىق رەتىندە كورەدى ەكەن. ەندەشە, سىناق دەگەن نە جانە ونى كىم قالاي ءتۇسىنىپ ءجۇر, وسىعان كەلەيىك.
سىناق – ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ول ادامزاتقا اللا تاعالا تاراپىنان بەكىتىلگەن ءبىر ولشەم ياعني قازىرگى تىلمەن ايتار بولساق, سىناق – اللا تاعالانىڭ پەندەسىنە بەرەتىن ەڭ مىقتى تەحنيكاسى. تۇسىندىرە كەتەيىن, ماسەلەن, ادام مەن ادام اراسىندا جۇرەتىن كەز كەلگەن جاماندىق, بۇل سىناق ەمەس. بۇل ولاردىڭ ادامزات دەگەن ۇلى اتتارىنا كەلەتىن ۇلكەن-كىشىلى سىن, قاي-قايسىسىنا بولماسىن. ەگەر ار-ۇياتتارى جوعارى بولسا, ءبىرىن-ءبىرى كەشىرەدى, تومەن بولسا, ءبىر-بىرىنەن ۇزىلەدى. ال ادام مەن اللانىڭ اراسىندا جاماندىق جۇرە مە, قالاي ويلايسىزدار, ول سىن با الدە سىناق پا؟
قۇران كارىمنىڭ «انكابۋت» سۇرەسىندە: «ادامدار, ءسىرا, «يمان ايتتىق» (بولدى), ەندى ەشقانداي سىنالماي, جايىمىزشا جۇرە بەرەمىز دەپ ويلاي ما ەكەن؟» دەيدى. ياعني اللا بار, مويىندايمىن, وعان سەنەمىن, ول جۇرەگىمدە دەپ قۇر تىلمەن يمان كەلتىرىپ, بىراق اللانىڭ ەمەس, ءوز بىلگەنىمەن ءومىر سۇرەمىن دەسە, قاتتى قاتەلەسەدى. نيەت دۇرىس, بىراق سول نيەتكە امالى ساي بولماسا, بۇل سىناقتىڭ العاشقى باسپالداعى دەي بەرسىن. وسى جەردە مىنانى ەسكەرۋ كەرەك, باسقا تۇسكەن نەمەسە ءوزى تىلەپ العان سىناققا سىنبايمىن دەسە دە, ءتىپتى سۇرىنبەي وتسە دە, اللا تاعالا ءوزىنىڭ ۇلىلىعىن ءبارىبىر دالەلدەيدى. وعان ەش كۇمان بولماسىن. ال سىناقتا سىنىپ كەتسە, وندا اللاعا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن دالەلدەگەنى. ەشبىر ادام بۇل ومىردەن سىناقسىز وتپەيدى. كەز كەلگەن ادامنىڭ سىن ساعاتى تاعدىرىنا جازىلادى ءارى ودان ەرتە مە, كەش پە وتەدى. تەك, سىناقتىڭ ۇلكەنى نەمەسە كىشىسى ادامنىڭ ماقساتىنا قاراي, ۇزاقتىعى نەمەسە قىسقالىعى جاۋاپكەرشىلىگىنە قاراي ياعني پەيىلگە قاراي بولادى. اتالارىمىزدىڭ «ءا قۇداي, بايلىعىمدى الساڭ دا, پەيىلىمدى الما» دەگەن ۇلاعاتى وسىدان كەلىپ شىعادى.
دەگەنمەن, سىناققا اپاراتىن قىسقاشا ءۇش جاعدايعا توقتالىپ وتەيىن.
بىرىنشىدەن, اللا مەن ادام اراسىندا كەلىسىم بۇزىلعان جاعدايدا ياعني ادام ءوزىنىڭ پەيىلى, ءتىلى جانە ءىس-ارەكەتىمەن ياعني ءبىر سوزبەن ايتقاندا, كۇنا جاساپ, سىناققا ءوزى بارىپ تۇسپەسە, اللا وعان ءبىرىنشى بولىپ جاماندىق جىبەرمەيدى. سەبەبى اللا – مەيىرىمدىلىكتىڭ پاتشاسى. پەندەسىن جاقسى كورەدى جانە جاقسى بىلەدى. وعان كۇناسى دە بەلگىلى, سوندا دا كۇش-قۋاتىن كەمىتپەستەن, قايرات-جىگەرىن الىپ قويماي, ويلانۋعا, تاۋبەگە كەلۋىنە ۋاقىت بەرەدى. ياعني بۇل – ءوز قولىڭمەن ىستەگەندى ءوز موينىڭمەن كوتەر دەگەن بەلگى.
ەكىنشىدەن, كىمدە-كىم جۇرەك قالاۋىن ياعني مەيلى كۇيەۋ, ايەل, بالا-شاعا, اكە-شەشە, اتا-ەنە بولسىن نەمەسە ءبىر نارسەنى, مەيلى ءبىلىم, دۇنيە, مال-مۇلىك, بايلىق بولسىن, اللا تاعالادان جوعارى قويعان جاعدايدا, تۋرا سول قالاۋىمەن سىنالادى. ياعني بىرەۋدى تىم قاتتى جاقسى كورۋ, ونىڭ جولىنا ولە بەرىلۋ نەمەسە ءبىر نارسەنى قاتتى جەك كورۋ, الىستاۋ دا سىناققا اپاراتىن جول. ماعان قايىرىلعان كىسىلەردىڭ ىشىندە ەسىمدە قالعانى, «مەن وتىرىكتى, ساتقىندىقتى, جالعان ۋادە بەرەتىن ادامداردى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەمىن. بىراق قۇدايدىڭ قۇدىرەتى, الدىمنان سونداي ادامدار شىعا بەرەدى, كەزىگە بەرەمىن» دەيدى. سول سياقتى, ەكىنشى ءبىر ادام ايتادى «مەشىتتى جانىمنان بەتەر جاقسى كوردىم, ءاربىر بۇرىشىن تاڭعا دەيىن ساعىناتىنمىن, كۇن-ءتۇن دەمەي تازالىعىنا مۇقيات بولدىم. الايدا جۇمىسىمنان ەرىكسىز كەتكەن كەزدە, مەشىتتى اللادان بەتەر جاقسى كورىپ, جوعارى ساناعانىمدى ءتۇسىندىم دەيدى. سوندىقتان, مىنانى ۇعىنايىق. اللانى ءبىز ۇمىتقانمەن, ءبىزدى اللا ەش ۇمىتپايدى ءارى ءوزىن ەشقاشان ۇمىتتىرمايدى. مەيلى كۇيەۋدى, توقالدى, دۇنيەنى, ءبىلىمدى قۋالاسىن, اينالىپ كەلگەندە, اللاعا كەلىپ تىرەلەدى. سەبەبى «ادامنان سۇراعاننىڭ كوزى شىعادى, اللادان سۇراعاننىڭ ءبۇيىرى شىعادى» دەيتىن عاسىرلار بويىنا دالەلدەنگەن ءسوز بار.
ءۇشىنشى جاعدايدا, مۇحاممەد (س.ع.س) پايعامباردىڭ: «اللا كىمگە جاقسىلىق قالاسا, ونى سىنايدى» دەگەن ءحاديسىن الايىق. ومىردە «جان ادام بالاسىنا تيگىزگەن زيانىم جوق, نيەتىم ءتۇزۋ, بىراق باسىمنان سىناق كەتپەي قويدى» دەيتىن جانداردى كەزىكتىرگەن شىعارمىز. مەن ءدال سول ادامنان «پەيىلىڭىز شىنىمەن دۇرىس پا, اللانىڭ قاي پارىزى ورىندالدى نە بولماسا قاي تىيىمىنا توقتادىڭىز؟» دەپ سۇرار ەدىم. راسىمەن دە, جوعارىدا «انكابۋت» سۇرەسىندە ايتىلعانداي, اللاعا يمان كەلتىرگەنمەن, قالاۋىنا كونبەسە, بۇل السىزدىگىنە قاراماستان, ونىڭ قالاۋىنا تالاسۋى. بىلىڭىزدەر, اسقان باي-قۋاتتى, ءدۇيىم ەلگە سىيلى, اتاعى جەر جارعان ابىرويلى بولسا دا, اللادان الپاۋىت سىناق كەلسە, ادام جالعىز قالادى. ءبارى تەرىس اينالادى, ءبارى قاشادى, ءتىپتى ايەلى مەن بالاسىنا دا جاقپاي قالادى. ادامعا جاقسىدان جامانعا ءوتۋ وتە تەز, ال جاماننان جاقسىعا ءوتۋ تەز دە ەمەس, وڭاي دا ەمەس, ايتسە پەندەسىن اللا سىنار ما ەدى. سوندىقتان, اللانىڭ سىناعى – ادامنىڭ الار ساباعى!
سىناقتان قالاي وتەمىز, مۇنداي جاعدايدا پەندە نە ىستەۋى كەرەك؟
بىرىنشىدەن, مىنانى جاقسىلاپ ۇعىنايىق, سىناقتان ەشكىم قاشىپ قۇتىلعان ەمەس, «قايدا بارساڭ دا, قورقىتتىڭ كورى». سوندىقتان, ادام ەسىن جيىپ, كەلەشەك ءومىرىن ويلاپ, سانالى تۇردە سىناققا قورىقپاي قاراۋى كەرەك ياعني سىناقتى قابىلداۋى كەرەك.
ەكىنشىدەن, جاراتۋشىنىڭ بارلىق جاراتىلىستارى – ونىڭ اسكەرلەرى. ماسەلەن, ءبىر كۇن دەلىك نەمەسە بىرنەشە كۇن دالادا جەل تۇرماي قالسا, اۋانى تىمىرسىق باسادى, شولدەن كوزىمىزدى اشا الماي قالامىز. نەمەسە ءشولىمىزدى باسقان, قاجەتىمىزگە جاراعان سۋدىڭ ءوزى ازايىپ كەتسە, قۋاڭشىلىق باستالادى. ال كوبەيىپ كەتسە, اپات پەن ءولىم. بۇل جالپى ادامزاتقا بەرىلەتىن سىناق ەمەي نە؟ سول سياقتى, اللا تاعالانىڭ اسكەرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ كۇشتىلەرى – ول وت. ال سول وتتى سۋ وشىرەدى. ول دا – جاراتقاننىڭ ۇلكەن قۇدىرەتتى اسكەرى. سول قۇدىرەتتى سۋدى بۇلت كوتەرىپ جۇرەدى. ەندى بۇلتتى كۇشتى دەيىن دەسەڭ, ونى جەل ايداپ اكەتەدى. ال جەلدى كۇشتى دەيىن دەسەڭ, ونى تاۋلار توقتاتىپ قويادى. تاۋدى ادامنىڭ كۇشى بۇزادى, رەتتەيدى, ءتىپتى قاجەتىنە پايدالانادى. ەندى ادامدى كۇشتى دەيىن دەسەڭ, ونى ۇيقى توقتاتادى. ال ۇيقىنى نە كەتىرەدى, ۋايىم مەن قايعى. ال ۋايىم مەن قايعىنى نە كەتىرەدى, زىكىر ەمدەيدى ەكەن. سوندا, ادامزاتتىڭ ەڭ كۇشتى قۇرالىنىڭ ءبىرى – ول زىكىر, ياعني اللانى ۇلىقتاۋ. ەندەشە, اللامەن دوس بولىپ, سىناعىنا تۇسكىمىز كەلمەسە, تۇسسەك تە, جەڭىل بولۋىن قالاساق, ءتىلىمىز زىكىردەن قۇرعاماسىن. سۋبحاناللا, ءالحامدۇليللا, اللاھۋ اكبار, استاعفيرۋللا, ءلا ءيلاھا يلاللا دەپ ساناماي سانسىز ايتساق, بۇل اللانى قۋانتقانىمىز. ال قالعان ۋاقىتتا وسى سوزدەردى قازاق تىلىندە اللاعا ماقتاۋ, اللا پاك, اللاعا شۇكىر, اللا ۇلىق, اللانىڭ قالاۋى, اللا كەشىرە گور, اللادان باسقا ءتاڭىر جوق, اللا قالاسا, بۇيىرتسا دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى.
ۇشىنشىدەن, دۇنيە توڭكەرىلىپ كەتسە دە, سابىر ءتۇبى – سارى التىن. سابىرلىق سىناقتى جەڭىلدەتەدى, ساۋاپتى ەسەلەتەدى, ياعني اللا الدىنداعى دارەجە ءبىر ساتىعا كوتەرىلەدى, ەگەر سابىر ەتسە عانا! ال ۋايىمعا بەرىلىپ نەمەسە قايعىدان قان جۇتىپ, بايبالامعا سالىپ, قۇردىمعا كەتۋ, بيىكتەن سەكىرۋ نە بولماسا ءوزىن-ءوزى تاستاپ جىبەرۋ – بۇل ءومىردى قۇرتۋ, ونبەيتىن ءىس, سىناقتى اۋىرلاتۋ, دەنساۋلىقتى ناشارلاتۋ. سوندىقتان, قابىرعا قايىسپاس ءۇشىن, ساعى سىنباس ءۇشىن, سىناققا بەرىلمەس ءۇشىن, سىناقتى جۇرەكپەن تارازىلاۋ كەرەك. ياعني اللا تاعالا سىناقتى نە ءۇشىن جىبەردى, قاي جەردەن قاتەلىك كەتتى, قانداي امال-ارەكەتتەر كەرەك دەگەن سياقتى تۇيىندەردى شەشۋ ءۇشىن, سالقىن وي مەن اقىل سابىرلى شەشىم شىعارۋى ءتيىس.
تورتىنشىدەن, شەشىمدى ورتاعا سالۋ. ەر ادام بولسا قابىرعاسىمەن ياعني كۇيەۋى ايەلىمەن نەمەسە ايەلى كۇيەۋىمەن, بولماسا اكە-انا, باۋىرلارىمەن كەڭەسىپ, سىناعىن جەڭىلدەتۋ. ال ۇلكەن قيىندىقتاردا اعايىننىڭ باسىن بىرىكتىرگەنى تىپتەن جاقسى. ماڭايىنا تۋىس-جۇراعاتىن, جاناشىر جاقىن دوس-جاراندارىن جيناپ, قايعىسىمەن بولىسسە, «كوپ تۇكىرسە, كول بولار» دەمەكشى, سىناعىن بىرگە كوتەرىسەتىندەر مىندەتتى تۇردە ورتادان تابىلادى, ەڭ بولماعاندا ۋايىم-قايعىسى ازايادى. ەر جىگىتتىڭ اۋزىندا اللاسى, جان-جاعىندا اعايىنى بولسا, ەشقاشان سىناقتا جالعىز قالمايدى, وسىنى ەسكەرگەن ءجون.
بەسىنشىدەن, ەڭسەنى قانداي دا ءبىر اۋىر سىناق باسسا دا, مىنا الەمدى بيلەپ تۇرعان قۇدىرەتى كۇشتى جالعىز اللا عانا ەكەنىن ۇمىتپاۋ. سول قۇدىرەتكە ءجۇزدى بۇرۋ, قاتەلىك-كۇناسى ءۇشىن كەشىرىم سۇراۋ, قۇلشىلىققا كەلۋ, نامازعا تۇرۋ, ساجدەگە بارۋ, قولدى جايۋ, دۇعا-تىلەكپەن جالبارىنۋ, تاۋبەگە كەلۋ, اللاعا ۋادە, وزىنە ءسوز بەرۋ, بولاشاعىنا ءۇمىت جالعاۋ. قۇدايسىز ءومىردىڭ ناتيجەسىن كوردى, ەندى قۇدايى بار ءومىردى باستاۋى كەرەك. بۇل اداممەن ەمەس, الەمدەردىڭ راببىسى بولعان جاراتۋشى اللامەن بايلانىسقا شىعۋ. مۇنداي سىناقتاردان نەبىر-نەبىر «مەنمىن» دەگەندەر, اتاعى جەر جارعان پاتشالار, اتى شۋلى باتىرلار, داۋلەتى تاسىعان باي-قۋاتتىلار دا وتكەن. كەرەك دەسەڭىزدەر, كەدەي دە, كەپشىك تە, كوزى كورمەيتىن سوقىر دا, ءتىلى جوق مىلقاۋ دا وتكەن. ءبارىنىڭ سوڭعى ويى اللا, ءسوزى قۇداي بولعان. ءوزىن-ءوزى ىشتەي كەمىرىپ جەي بەرگەننەن ءومىردى وزگەرتپەيدى. قيىندىققا تىكە قاراۋ – كىم ەكەنىن دالەلدەۋ. سوندىقتان, مەن ايتقان بولار ەدىم, ءبىز بار بولعانى ءالسىز پەندەمىز. قانشا جەردەن مىقتىمىز دەسەك تە, كۇن ىسىسا, كولگە جۇگىرەمىز, كۇن سۋىسا, ۇيگە جۇگىرەمىز. سول كول مەن ءۇيدىڭ اراسىندا اراكىدىك كۇنگە قاقتالىپ, سىناققا قىزدىرىنىپ تۇرعانىمىز ءجون. ويتكەنى رۋحاني السىزدىگىمىزدى, جۇرەكتەگى يمانىمىزدى شىڭدايتىن ءدال وسى سىناق. سىناق ومىرىمىزگە ساباق, رۋحىمىزعا تاربيە, وزىمىزگە پايدا, جانىمىزعا ەم, جۇرەگىمىزگە تاۋبە, باعىتىمىزعا تۋرا جول. ەگەر مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامباردان «سىناق دەگەن نە؟» دەپ سۇراسا: «مۇسىلمانعا نە كەزدىكسە دە, مەيلى ۇزاق اۋرۋ, مازاسىزدانۋ, قايعى, قولايسىزدىق, كەرەك دەسەڭىز, تىكەنەكتىڭ شانشىعانى بولسىن, اللا تاعالا ول ءۇشىن مىندەتتى تۇردە كۇنالارىنىڭ ءبىرىن كەشىرەدى. بۇل ءومىر ادامداردىڭ سابىرلىعى مەن توزىمدىلىگىن اشاتىن قيىندىقتاردان تۇراتىن سىناقتان باسقا ەشتەڭە ەمەس. سىناقتار ءارتۇرلى بولادى: كەدەيلىك, اۋرۋ, ءومىر ءسۇرۋدىڭ قاۋىپتى ورتاسى, جاقىندارىنان ايىرىلۋ جانە تاعى باسقا – دەگەن بولار ەدى. ال كەمەڭگەر اباي اتامىز:
وسەك, وتىرىك, ماقتانشاق,
ەرىنشەك, بەكەر مال شاشپاق –
بەس دۇشپانىڭ, بىلسەڭىز.
تالاپ, ەڭبەك, تەرەڭ وي,
قاناعات, راقىم, ويلاپ قوي –
بەس اسىل ءىس, كونسەڭىز – دەپ جاۋاپ بەرەر ەدى. ال بىزدىڭشە, سىناق دەگەن جازا ەمەس, ول – ۇلى يمان. سىناق دەگەن ازاپ ەمەس, ول – كۇش-جىگەر. سىناق دەگەن سىندىرۋ ەمەس, ول – ەس جيۋ. سىناق دەگەن قيناۋ ەمەس, ول – سابىر ەتۋ. سىناق دەگەن ۇرەي ەمەس, ول – شىعار جول, سىناق دەگەن عالىمدارعا – شامشىراق, اللا جولىنداعىلارعا – ەسكەرتۋ, مۇمىندەرگە – تۋرا جول, اقىرەتتى ۇمىتقاندارعا – ءولىم حابارشىسى. تاعدىرعا قارسى شىقپايىق, شىقساق مىقتى بولايىق!
نۇرلان قاجى بايجىگىتۇلى,
«ىرىسكەلدى قاجى» مەشىتىنىڭ باس يمامى, ءدىنتانۋشى
