تابىل قۇلياس… كەشەگى يگى جاقسىلاردىڭ كوزىن كورىپ, كوپ دۇنيەنى كوڭىلگە ءتۇيىپ جۇرەتىن قالامگەر. سەكسەننەن اسسا دا سەرگەك. بىردە «اقمولا اتىرابىنان تالاي قالامگەرلەر شىقتى. سولار ەلەۋسىز قالىپ, ۇمىتىلىپ بارادى» دەپ كۇرسىندى. ايتىپ بەرىڭىز, جازايىق دەدىك. سودان وربىگەن سىرلى سۇحباتتى وقىرماندارعا ۇسىنىپ وتىرمىز.
قالامگەرلەر قۇرمەت كورمەدى
– ال, اعا, اڭگىمەڭىزدى ءوزىڭىز كوزىڭىز كورگەن جازۋشىلاردان باستاساق؟
– اقمولاعا 1988 جىلى قونىس اۋداردىم. سودان بەرى وسى قالادا تۇرامىن. مىنە, وتىز جىلعا تاقاپ قالدى. وسى ەلدىڭ تالاي تۇعىرلى تۇلعالارىمەن ارالاستىم. قاراوتكەل – ەرتەدەن تاريحى قالىڭ جەر. كوپتەگەن ايگىلى ادامدار عۇمىر كەشكەن. تىڭ ءداۋىرىن دە باستان وتكەردى. سول كەزدە جاپپاي قازاق مەكتەپتەرى جابىلدى. سونىڭ ۇلت رۋحانياتىنا زالالى كوپ ءتيدى. بىراق سوعان قاراماستان وسى ەلدە قارا ءسوزدىڭ تۋىن جىقپاعان قالامگەرلەر ءومىر ءسۇردى. 1990-2000 جىلدارى اقمولا وبلىسى بويىنشا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ فيليالىن باسقاردىم. ول ۋاقىت بەلگىلى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ جاتقان تۇس. وتە اۋىر كەزەڭ دەسە دە بولادى. سول ءبىر قيىن شاقتا بەلگىلى بالالار جازۋشىسى ءمادىحات تورەجانوۆ دۇنيەدەن وزدى. تۋعان جۇرتى قالامگەردى ارۋلاپ جونەلتتى. ول كىسى ىرگەدەگى اقكول اۋدانىندا ومىرگە كەلگەن. ۇزاق جىلدار ۇستازدىق قىزمەت اتقاردى. كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. اسىرەسە, جەتكىنشەكتەر تاقىرىبىنا جەتىك بولدى. ونىڭ «بىتپەگەن ويىن», «تەڭ ويىن», «شەگىرتكە مەن ارا», «قاناتبەك پەن جاناتبەك», «كىم اقىلدى؟», «تۇيە قالاي ءوز كولەڭكەسىن جوعالتتى؟» سەكىلدى پروزالىق كىتاپتارى جارىق كوردى. بالالار ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوستى. كەيبىر شىعارمالارى ورىس, بەلورۋس تىلدەرىنە اۋدارىلدى. بىلايعى تىرشىلىكتە ارالاسىپ, اڭگىمەلەسىپ جۇردىك. سونداي كەزدەرى: «مەنىڭ اكەم مولدا بولدى. ونىسى قىزىل ۇكىمەتكە جاقپادى. سودان ۇركىپ, جازعان شىعارمالارىمدى دارىپتەي المادىم. جاسقانشاق بولدىم» دەپ ايتاتىن. قازىر ءمادىحات تۋرالى ەشكىم ايتپايدى. اسىل ازامات وسىلاي ۇمىتىلىپ بارادى.
– اقىن رىستى شوتباەۆا اپامىز دا كوپ ايتىلمايدى؟
– ءيا, ول كىسىنىڭ ەسىمى دە ەسكەرۋسىز قالدى. 90 ەپيكالىق پوەما جازعان اقىن. ون بالا تاربيەلەپ وسىرگەن ارداقتى انا. كوپ جىلدار ستەپنوگورسك قالاسىندا تۇردى. مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەدى. كوز تىرىسىندە «ەرەيمەن ەتەگىندە», «نۇرا – باقىت وزەنى», «تولقىندى نۇرا», ارايلى تاڭ» دەگەن جۇپ-جۇقا كىتاپتارى جارىققا شىقتى. بالالار ادەبيەتىنە دە قالام تەربەدى. شىعارماشىلىقپەن تىنىمسىز اينالىسقان ادام. بىردە اقىن تۋعان ەلىنە بارادى. سول كەزدەگى اۋدان باسشىسى: «ءبىزدىڭ جازۋشىلارمەن كەزدەسەتىن ۋاقىتىمىز جوق» دەپ قابىلداماي قويىپتى. وسىنى اپامىزدىڭ ءوزى جانى كۇرسىنىپ وتىرىپ, ماعان ايتىپ ەدى. قالامگەردى قادىرلەۋ دە, باعالاۋ دا قىزىق قوي. كوپ اكىمدەر سەنىڭ اتاق-دارەجەڭىزگە قارايدى. اتاعىڭىز بولسا, اسپانداتادى. ال قارا جاياۋ بولساڭىز, قاتارداعى كوپتىڭ ءبىرى سانايدى. كەڭەستىك داۋىردە اقمولالىق جازۋشىلار سونشالىقتى قۇرمەت كوردى دەپ ايتا المايمىن. ەل تىزگىنىن ۇستاعانداردىڭ دەنى وزگە ۇلت وكىلدەرى بولدى. ولار قازاق ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن ەلەگەسى كەلمەدى. اقىننىڭ اقىرعى «قاراشاش» دەگەن پوەماسى وبلىستىق «ارقا اجارى» گازەتىندە باسىلدى. اعىل-تەگىل توگىلگەن تۋىندى ەدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا اقمولاعا كوشىپ كەلىپ, وسىندا دۇنيە سالدى. ءالى دە باسپا بەتىن كورمەگەن شىعارمالارى بولۋى كەرەك. بالالارى سوعان باس-كوز بولىپ وتىرعان شىعار دەپ ويلايمىن. الداعى جىلى توقسانعا تولادى. ەڭ قۇرىعاندا مەرەيتويى قارساڭىندا ءبىر كىتابى جارىق كورسە دەيمىن.
تالاي الىپتار ءدام تاتتى
– اباي كوشەسىنىڭ بويىنداعى كوپ قاباتتى تۇرعىن ءۇيدىڭ قابىرعاسىنداعى مەموريالدىق تاقتادان «بۇل ۇيدە جازۋشى ءمادي حاسەنوۆ تۇرعان» دەگەن جازۋدى وقىپ ەدىم. وسى قالامگەردى دە جۇرت ونشا ايتا بەرمەيدى…
– دۇرىس ايتاسىز. قازاقتا «كوزدەن كەتسە, كوڭىلدەن كەتەدى» دەگەن ءسوز بار. ءمادي حاسەنوۆ – قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. تابيعاتى كوركەم زەرەندىدە تۋعان. ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مادەنيەت قايراتكەرى. ءومىر بويى وبلىستىق «ارقا اجارى» گازەتىندە جۇمىس ىستەدى. جۋرناليستيكانىڭ قارا قازانىندا قايناپ ءجۇرىپ, پروزالىق شىعارمالار جازدى. كوزى تىرىسىندە «العاشقى ءان», «تۇلپاردىڭ ءدۇبىرى», «قايسار»,«تايتالاس» سەكىلدى وننان استام كىتابى باسىلدى. «نار تاۋەكەل» دەگەن رومانى جارىققا شىقتى. ولاردىڭ ءبارى ءوز كەزىندە وقىرمانداردان جىلى باعاسىن العان. «مەنىڭ زامانداستارىم» اتتى وچەركتەر جيناعىندا سول كەزدەگى رەسپۋبليكاعا تانىلعان ناتاليا گەللەرت, نۇرعابىل مالعاجداروۆ, سۇلتانحاميت بالعوجين سەكىلدى مايتالمان ازاماتتاردىڭ ەڭبەگىن ارقاۋ ەتتى. ءومىرىنىڭ اقىرعى جىلدارىندا «قيانات» دەپ اتالعان رومان جازىپ ءجۇردى. تىرشىلىكتە قاراپايىم, بىرتوعا, سىرباز ادام بولاتىن. بىلتىر سەكسەنگە تولدى. ونى ەشكىم بىلگەن دە, ەلەگەن دە جوق. كىتاپتارى دا قايتا باسىلمادى. اۋىرىپ جۇرگەندە اۋرۋحاناعا بارادى. دارىگەردەن ەم الىپ جاتقاندا «مەن كەتتىم» دەپ ىڭ-شىڭسىز جونەلە بەرگەن. سوڭعى ءسوزى سول بولعان. ايتەۋىر, بۇگىندە ءمادي تۇرعان ۇيگە مەموريالدىق بەلگى قويىلدى. سونىڭ ءوزى – كوڭىلگە جۇبانىش.
جەكە مۇراعاتى وتە باي ەدى. بىردە مەن سونىڭ ۇيىندەگى ماگنيتاسپادان جاقىپ اقباەۆ پەن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ داۋىستارىن تىڭدادىم. سونداعى اسىل دۇنيەلەر ءالى كوز الدىمدا تۇر. نوگەربەكتىڭ ءوزى 1997 جىلى ومىردەن ءوتتى. سول ءارحيۆتىڭ ءبارى بالالارىنىڭ قولىندا قالدى دەپ ويلايمىن. كەيدە اسىل ازاماتتىڭ ارتىندا قالعان مۇرالارىن جيناقتاپ, كىتاپ شىعارسا دەپ ارماندايمىن. سودان كەيىن مارقۇم جومارت ابدىحالىق دەگەن كورنەكتى قالامگەردىڭ ەسىمى كوپ
ايتىلمايدى
– اعا, اسكەن نابيەۆ دەگەن مايدانگەر جازۋشى بولىپ ەدى؟
– اسەكەڭ التىن ادام عوي. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جاۋىنگەرى. بىلىكتى جۋرناليست. تاماشا پروزاشى. اسىرەسە, اڭگىمە جانرىندا ەرەكشە قولتاڭباسى قالىپتاسقان. سوعىس تاقىرىبىنا تەرەڭ بويلاعان قالامگەر. جالپى, ادەبيەت تە ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن جازۋشى. «بەل-بەلەستەر», «شىنىعۋ شاعى», «الدىڭعى تولقىن», «مايدان اڭگىمەلەرى», «شەرۋلى جىلدار» دەگەن بىرقاتار كىتاپتارى جارىق كوردى. ونىڭ كەز كەلگەن تۋىندىسى ءومىردىڭ وزىنەن العان. سودان با, بىردەن جۇرەككە جىلى ءتيىپ, جۇردەك وقىلادى. اعامىزدىڭ 85 جىلدىعىندا «فوليانت» باسپاسىنان ەكى تومدىق تاڭدامالار جيناعى شىقتى. اسەكەڭ – ۇزاق ۋاقىت قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ تسەلينوگراد وبلىسارالىق بولىمشەسىنىڭ ادەبي كەڭەسشىسى بولدى. تالاي تالاپكەر جاسقا قولداۋ ءبىلدىرىپ, باتاسىن بەردى. سونىڭ كەزىندە وسى وڭىردەگى جاس قالامگەرلەر جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى اتاندى. اعامىزدىڭ ۇيىندەگى جەڭگەمىزدىڭ داستارحانى بەرەكەلى ەدى. اقمولاعا الماتىدان كەلگەن جازۋشىلاردىڭ ءبارى سول ۇيگە تۇسەتىن. ءسابيت مۇقانوۆ, عابيت مۇسىرەپوۆ, عابيدەن مۇستافين سەكىلدى ادەبيەت الىپتارىنىڭ ءبارى جەڭگەمىزدىڭ قولىنان ءدام تاتتى. سوندا فاريدا اپاي: «سول اعالاردى كۇتكەننىڭ ءوزى – ماعان باقىت قوي» دەپ سىپايى جىمياتىن. مىنە, سول اسكەن اعامىزعا كوشە بەرسەك تە ارتىق بولمايدى.
قازاقى رۋحتى ساقتادى
– تاعى قانداي ازاماتتاردىڭ ەسىمى ۇمىت قالدى؟
– وبلىستىق قازاق راديوسىندا باس رەداكتورى بولىپ نوگەربەك ماعزۇموۆ دەگەن ازامات جۇمىس ىستەدى. ءتاپ-ءتاۋىر پروزاعا قالام تەربەدى. جەكە مۇراعاتى وتە باي ەدى. بىردە مەن سونىڭ ۇيىندەگى ماگنيتاسپادان جاقىپ اقباەۆ پەن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ داۋىستارىن تىڭدادىم. سونداعى اسىل دۇنيەلەر ءالى كوز الدىمدا تۇر. نوگەربەكتىڭ ءوزى 1997 جىلى ومىردەن ءوتتى. سول ءارحيۆتىڭ ءبارى بالالارىنىڭ قولىندا قالدى دەپ ويلايمىن. كەيدە اسىل ازاماتتىڭ ارتىندا قالعان مۇرالارىن جيناقتاپ, كىتاپ شىعارسا دەپ ارماندايمىن. سودان كەيىن مارقۇم جومارت ابدىحالىق دەگەن كورنەكتى قالامگەردىڭ ەسىمى كوپ ايتىلمايدى. ول ۇزاق جىلدار بويى «ارقا اجارى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. وتكەن جىلى ومىردەن وتكەن بەلگىلى اقىن نۇرعوجا وراز اعامىزدى دا ۇمىتۋعا بولمايدى. ودان بولەك, اقمولا وڭىرىندە تۋىپ, الماتىدا تۇرعان قاجىمۇرات راحيموۆ پەن ەرمەك وتەتىلەۋۇلى سەكىلدى اقىن-جازۋشىلاردىڭ ەسىمدەرى دە تۋعان ەلىندە ارداقتالسا دەيمىن.
– ەندى تەك جالاڭ ءسوز بولماسىن. ءوزىڭىز ءسوز ەتكەن قالامگەرلەردى ەستە ساقتاۋ ءۇشىن قانداي ۇسىنىس ايتار ەدىڭىز؟
– وتكەن جىلى ۋفا قالاسىندا بولدىم. سوندا ولار اقىن-جازۋشىلاردى قاتتى قۇرمەتتەيدى ەكەن. توبەلەرىنە كوتەرەدى. قايران قالدىم. ءاربىر مەكتەپتە ومىردەن وتكەن ءسوز زەرگەرلەرىنە ارناپ شاعىن مۋزەيلەر اشىلعان. ولاردىڭ شىعارمالارى جايىندا وقىرماندار كونفەرەنتسياسى ءوتىپ تۇرادى. قىسقاسى, ءاربىر سۋرەتكەردى قۇرمەتتەي بىلەدى. بىزدە دە وسى ءۇردىستى جانداندىرۋعا بولادى. جوعارىدا ايتىپ وتكەن ازاماتتاردى ەستە ساقتاۋ ءۇشىن ولار تۇرعان ۇيلەرگە مەموريالدىق تاقتا ورناتايىق. كوشەلەرگە ەسىمىن بەرەيىك. ءتىپتى, قيىن بولماسا, كىتاپتارىن شىعارۋعا ۇيىتقى بولايىق. قولجازبالارىن جيناپ, مۇراعاتقا تاپسىرايىق. بۇگىندە ەلوردادا جۇزدەن استام تالانتتى جازۋشىلار تۇرادى. بىراق ءبىز ءسوز ەتكەن قالامگەرلەر سول كەزدە ورىستانىپ كەتكەن قالاداعى قازاقى رۋحتى ساقتاپ قالدى. سول ءۇشىن دە ولارعا العىس ايتۋىمىز قاجەت. و دۇنيەگە كەتكەندەر ەندى ەشكىممەن تالاسپايدى. ەلباسى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا تۇلعالاردى دارىپتەۋ تۋرالى جاقسى ويلار ايتقان. ادام مىڭ جىل ءومىر سۇرمەيدى. ءسوز عانا مىڭ جاسايدى. ءبىزدىڭ دە جاسىمىز ۇلعايدى. سوندىقتان مەن ايتقان قالامگەرلەردىڭ ەسىمدەرى ەسكەرۋسىز قالماسا ەكەن دەيمىن.
ازامات ەسەنجول
