ىقپالداستىق ۇدەرىسىنە بەس ۇسىنىس
ەۋرازيالىق وداق – ەل تاريحىنداعى ەكونوميكالىق مەگا جوبا. سوندىقتان, ينتەگراتسياعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ اربىرىندە ءىس-قيمىلداردىڭ ايقىن ستراتەگياسى بولۋى كەرەك. وسى ورايدا رەسەي, قازاقستان, بەلورۋسسيا بيىل مامىر ايىندا قول قويۋعا ۋاعدالاسقان ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعى بىزگە قاي جاعىنان ءتيىمدى, قاي جاعىنان ەسە جىبەرەتىنىمىزدى
از-كەم سارالاپ كورەلىك.
باسەكەگە قابىلەتتى مە؟
ەۋرازيالىق وداق ءاۋ باستان-اق باسەكەگە قابىلەتتى عالامدىق ەكونوميكالىق بىرلەستىك رەتىندە قۇرىلۋعا ءتيىس. ءبىزدى «مودەرنيزاتسيانى قۋىپ جەتۋ» پرينتسيپىنە عانا سۇيەنەتىن دامۋشى ەلدەردىڭ جيىنتىعىنا اينالۋعا ءۇمىتتىڭ پايدا بولۋى دا, وزگە الەمگە تابيعي رەسۋرستار جەتكىزىپ تۇراتىن ەكسپورتتاۋشىعا اينالۋ يدەياسى دا قاناعاتتاندىرا المايدى. الەم جاڭا تەحنولوگيالىق رەۆوليۋتسيانىڭ تابالدىرىعىندا تۇر. بۇگىندە قازاقستان يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ جەدەلدەتىلگەن باعىتىن ۇستاندى. ءبىز بولاشاقتاعى ۇلتتىق يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانىڭ دىڭگەگى رەتىندە زاماناۋي تالاپقا ساي ءونىمدى كۇشتەردىڭ جاڭا قۇرىلىمىن جاساپ جاتىرمىز. رەسەي جانە بىرقاتار تمد ەلدەرى دە ءوز الدىنا وسىنداي ماقسات قويىپ وتىر. سوندىقتان, ءبىزدىڭ بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىگىمىز يننوۆاتسيانىڭ جانە قۋاتتى تەحنولوگيالىق سەرپىندەردىڭ تەرريتورياسىنا اينالۋى ماڭىزدى. بۇل ءۇشىن مودەرنيزاتسيانىڭ جانە ەلىمىزدىڭ يننوۆاتسيالىق دامۋىنىڭ جالپى الگوريتمىن قۇرۋ قاجەت. بۇعان فرانتسيا, گەرمانيا, ۇلىبريتانيا ەلدەرىنىڭ 1970 جىلى قۇرىلعان «AIRBUS» اسا ءىرى حالىقارالىق اۆياقۇرىلىس كونسورتسيۋمى مىسال بولا الادى. كەيىننەن ولارعا يسپانيا قوسىلدى. 2010 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا «AIRBUS» تاسىمال جانە ۇشاققا تاپسىرىس بەرۋ بويىنشا امەريكالىق «بوينگ» جانە «لوكحيد» سىندى كومپانيالاردان باسىم ءتۇستى. «AIRBUS» كومپانياسىنىڭ جىل سايىنعى تابىسى 30 ميلليارد ەۋروعا جەتەعابىل. كومپانيانىڭ ءبۇتىن ەۋروپادا ورنالاسقان كاسىپورىندارىندا 53 مىڭ ادام جۇمىس ىستەيدى. 2006 جىلى «AIRBUS»-تىڭ بارلىق اكتسيالارى
ەو ەلدەرىنىڭ ۇكىمەتتەرىمەن جانە ۇلتتىق كومپانيالارىمەن قارجىلاندىرىلاتىن ەۋروپالىق «ەاDS» اەروعارىشتىق كونسورتسيۋمىنا تيەسىلى.
دانيا مەن شۆەتسيا سكاندا بىرلەسكەن يننوۆاتسيالىق ورتالىق, «مەديكوندىق القاپ» قۇردى. بۇگىندە ول – ءتۇرلى زەرتحانالاردى, كوممەرتسيالىق قۇرىلىمداردى, وندىرىستىك كاسىپورىنداردى قامتيتىن ەۋروپاداعى ەڭ قۋاتتى كلاستەر. بۇل جەردە قۇرامىندا 300 ءتۇرلى كومپانيا, 14 ۋنيۆەرسيتەت جانە 26 مەديتسينالىق ەمحاناسى بار جەتى عىلىمي پارك جۇمىس ىستەيدى. بىزگە ءدال وسىلاي حالىقارالىق يننوۆاتسيالىق ورتالىقتاردى ىنتالاندىرۋعا جانە جاڭا تەحنولوگيالاردى بىرلەسىپ جاساۋعا, جەكە سالالار بويىنشا ەكىجاقتى كەلىسىمدەر ارقىلى بىرقاتار ماڭىزدى جوبالاردى بىرىگە جۇزەگە اسىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
كىمگە ءتيىمدى؟
ەۋرازيالىق وداق ەۋرواتلانتيكالىق جانە ازيالىق دامۋ ايماعىن جالعايتىن مىقتى ورتالىق بولىپ قالىپتاسۋ كەرەك. ەكونوميكالىق جاعىنان ءبىز ەۋرووداق, شىعىس, وڭتۇستىك-شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيانىڭ جىلدام دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكاسى اراسىندا كوپىر بولا الامىز. بۇگىندە «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» حالىقارالىق كولىك ءدالىزى سالىنىپ جاتىر. ۋاقىت وتە كەلە بۇل كۇرەتامىردىڭ بويىنا زاماناۋي كولىكتىك-لوگيستيكالىق جۇيە سالىناتىن بولادى. ال ول ءوز كەزەگىندە ەۋروپا مەن قىتاي نارىعىنا تاۋارلاردى جەتكىزۋ ۋاقىتىن 3,5 ەسەگە دەيىن قىسقارتادى. بولاشاقتا جىلدامدىعى جوعارى ترانس ەۋرازيالىق تەمىرجولدىڭ سالىناتىنى دا ءسوزسىز. بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ ەۋروپالىق وداقپەن, قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن, جاپونيامەن جانە ۇندىستانمەن ءوزارا ىنتىماقتاستىعىن كەڭەيتۋ تاراپتاردىڭ بارىنە ءتيىمدى.
ورتاق تولەمنىڭ وزەكتىلىگى نەدە؟
ەۋرازيالىق وداق جاڭا عالامدىق قارجى-ۆاليۋتالىق جۇيەنىڭ ءبىر بولىگى بولا الاتىنداي جەتكىلىكتى دارەجەدەگى ايماقتىق قارجىلىق بىرلەستىك بولىپ قۇرىلۋى كەرەك. ەۋرازيالىق وداق پەن ەۋروايماقتى قانشا سىناپ جاتسا دا, ورتاق ۆاليۋتانىڭ ارقاسىندا ولار داعدارىستا وزدەرىنىڭ مىعىم ەكەنىن, جەكە قابىلەتتەرىن كورسەتە ءبىلدى. ءبىز قازىر قيىنشىلىققا تاپ بولعان مەملەكەتتەرگە ەۋرووداقتىڭ قولداۋ كورسەتىپ وتىرعانىن كورىپ وتىرمىز. عالامدىق رەتسەسسيانىڭ جاڭا تولقىنى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن جانە ونىڭ سالدارى ءتىپتى كۇردەلى بولاتىنىن ەسكەرسەك, بۇل يدەيا وزەكتى بولىپ قانا قويماي, ناقتى شەشىمدى قابىلداۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەتىنى, ەۋرازيالىق وداق اياسىندا ۆاليۋتالىق وداق قۇرۋ ارقىلى ءبىز ينتەگراتسيانىڭ جاڭا كەزەڭىنە ءوتىپ, قازىرگى ەۋروپالىق وداقتىڭ دەڭگەيىنە جاقىنداي تۇسەمىز. ءبىزدىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتىمىز – ءبىزدىڭ وداقتىڭ ومىرشەڭ ەكەندىگىنە ناقتى ىستەر ارقىلى كورشىلەرىمىزدىڭ كوزىن جەتكىزۋى. سوندا عانا ءبىزدىڭ قۇرامىمىز ءۇش مەملەكەتتەن الدەقايدا كوپ بولماق.
ينتەگراتسيانىڭ جولى قانداي?
گەوەكونوميكالىق, بولاشاقتا گەوساياسي ىقپالداستىققا ۇلاساتىن ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا ەۆوليۋتسيالىق جانە ەرىكتى جولمەن ءجۇرۋى كەرەك. ينتەگراتسيانى جاساندى جولمەن جەدەلدەتۋ, جەكەلەگەن ەلدەردىڭ باسقا ءبىر تاراپتىڭ تۇرتكىسىمەن مۇشەلىككە كىرۋى ءتيىمسىز بولادى. بىرىڭعاي ەۋروپالىق نارىق 40 جىلعا جۋىق ۋاقىتتا قالىپتاسقانىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ پلاتفورماسى ايتارلىقتاي كەڭ. ونىڭ قۇرامىنا سان ءتۇرلى فورماداعى, ءارتۇرلى ماقساتى مەن مىندەتى بار مەملەكەتارالىق بىرلەستىكتەر – تمد, ەۋرازەق, ۇقشۇ, كەدەندىك وداق – قازاقستان, بەلارۋس, رەسەيدىڭ بىرىككەن ەكونوميكالىق كەڭىستىگى جانە تاعى باسقا ۇيىمدار سىيادى. باسقا دا قۇرىلىمداردىڭ پايدا بولۋى ابدەن مۇمكىن. مىسالى, ءوز باسىم ورتالىق ازيا وداعىن قۇرۋدىڭ جاقتاۋشىسى بولىپ قالا بەرەمىن. بۇل قۇرىلىمنىڭ قۇرىلۋىمەن ايماقتاعى ەلدەر اراسىنداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ پروبلەمالارى ءوز شەشىمىن تابادى دەپ ويلايمىن. ءوز كەزەگىندە ورتالىق ازيا ەلدەرى ازاماتتارىنىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتىپ, ايماقتاعى كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزەر ەدى.
كۇدىكتى قالاي سەيىلتەمىز؟
ەۋرازيالىق وداقتىڭ قۇرىلۋى تەك قانا قوعامنىڭ جاپپاي قولداۋىنا بايلانىستى بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدەگى «ەۋرازووپتيميستەر» مەن وعان سىن كوزبەن قاراۋشىلاردىڭ بولۋى زاڭدىلىق. ولاردىڭ اراسىنداعى پىكىرتالاستار ينتەگراتسيالىق ۇدەرىسكە سەرگەك قاراۋعا ءوز كومەگىن تيگىزەدى. سونىمەن قاتار, ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىن حالىقتىق سيپاتىن دا نىعايتۋ ماڭىزدى. ياعني, ەۋرازيالىق كولەمدەگى قوعامدىق بىرلەستىكتەردىڭ سانىن كوبەيتۋ قاجەت. مىسالى, ەۋرازەق ىسكەرلىك كەڭەسىنىڭ بازاسىندا ەۋرازيالىق ونەركاسىپشىلەر مەن كاسىپكەرلەردىڭ كونگرەسىن قۇرۋعا بولادى. كەدەندىك وداقتىڭ ءۇش ەلىنىڭ فورماتىندا ەۋرازيالىق ساۋدا-ونەركاسىپ پالاتاسىن قۇرۋ دا ارتىق ەتپەس دەپ ويلايمىن. ولاردىڭ كەڭسەلەرىن استانادا ورنالاستىرۋعا بولادى. وسى باعىتتاعى جۇمىستاردى كۇندىز-ءتۇنى تارالاتىن «ەۋرازيا-24» جاڭالىقتار ارناسىن قۇرۋدان باستاۋ كەرەك. بۇل ءوز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىن ينتەگراتسيا جۇمىسى تۋرالى وبەكتيۆتى اقپاراتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ماڭىزدى. راس, بۇل قارجىلىق جاعىنان شىعىن, ءبىراز جۇك بولۋى مۇمكىن. بىراق ەۋرازيالىق ينتەگراتسيانىڭ باستاماشىسى رەتىندە ورتالىقتىڭ قازاقستاندا شوعىرلانۋى ادىلەتتى بولار ەدى. ورتالىق كەڭسەنىڭ قازاقستاندا ورنالاسۋى ءبىزدىڭ ەۋروازيالىق وداققا بايلانىستى ءتۇرلى كۇدىكتى دە سەيىلتەدى. ورتاق ۇيىمعا ۇلكەن سەنىم قالىپتاستىرادى. كەزىندە تمد-نىڭ شتاب-پاتەرىن مينسك قالاسىنا ورنالاستىرۋ تۋرالى شەشىم دە ءدال وسىنداي نەگىزدە قابىلدانعان بولاتىن. ەۋروپالىق وداقتىڭ شتاب-پاتەرى بريۋسسەلدە ورنالاسۋى دا كەزدەيسوق ەمەس.
جامالادەن يبراگيموۆ,
قر زاڭ شىعارۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى
