(اعا-دوس اباي تاسبولاتوۆ تۋرالى سىر)
ومىردە كىمدەردى كورمەيسىڭ, كىمدەرمەن ارالاسپايسىڭ! قىزمەت جاعدايىمەن دە, ءىسساپاردا ءجۇرىپ تە, ءتىپتى دەمالىس ورنىندا دا كەزدەسىپ, قوشتاساردا قيماستىق سەزىممەن قول الىسىپ, اتتانىسىپ جاتاتىن جاعدايلار بولادى. الايدا سولاردىڭ ءبىرازى ۋاقىت وتە كەلە ەستەن شىعادى, ۇمىتا باستايسىڭ. ال كەيبىرى كوڭىل تورىنە سونشالىق ورنىعىپ الىپ, بىرتە-بىرتە وتە جاقسى دوس-تۋىستاي بولىپ كەتەتىنى تاعى بار. ولار, ارينە, اسا كوپ ەمەس! مىنە, مەنىمەن ءبىر ساپاردا جولىعىسىپ, سوڭىنان اجىراماس اعا-دوسقا اينالعان ازاماتتىڭ ءبىرى – بۇگىنگى گەنەرال-لەيتەنانت اباي بولەكبايۇلى تاسبولاتوۆ.
..ۇمىتپاسام, 2007 جىلدىڭ كۇزىندە مەن ۇكىمەتتىك ارنايى تاجىريبە الماسۋ توبىن باستاپ, قىتاي ەلىنە ساپارلادىق. ول كەزدە ەكى ەل اراسىندا مەمقىزمەتكەرلەردىڭ تاجىريبە الماسۋى ما, بولماسا ءوزارا ىنتىماقتاسۋى ما, الدە كەزەك-كەزەك رەسمي شاقىرىسۋى ما – سونداي ىزگى شارالار ءجيى-ءجيى وتكىزىلىپ تۇراتىن-دى. ءبىزدىڭ توپتا وتىزعا تاياۋ قىز-جىگىت بولدى, ءبارى دە ورتالىق مەملەكەتتىك اپپاراتتا جاۋاپتى قىزمەت اتقاراتىن كىسىلەر-ءدى. سولاردىڭ اراسىنان ماعان ەرەكشە ىستىق ءارى بارىنشا جاقسى اسەر قالدىرعان وسى اباي تاسبولاتوۆ بولدى. بۇعان دەيىن دە سىرتىنان ءبىلۋشى ەدىم. قازاق اراسىنان شىققان ساناۋلى گەنەرالدىڭ ءبىرى ەكەنى دە ماعان ءمالىم-ءدى. تاڭعالدىرعان جاعداي ونىڭ اسكەري شەنى ەمەس, ازاماتتىق بيىك ورەسى ەدى. ەكەۋمىز ءا دەگەننەن-اق توننىڭ ىشكى باۋىنداي بولىپ, اڭگىمەمىز دە جاراسا كەتتى. جايلاپ حاكىم اباي جايىنان ايتا باستاسام, مەنىڭ ويىمدى ءىلىپ اكەتە قويادى, اقىننىڭ ولەڭدەرىن بىلاي قويىپ, قارا سوزدەرىنە «سۇڭگيدى». سوسىن قازاقتىڭ جىراۋلىق ونەرى تۋراسىندا الما-كەزەك پىكىر الماستىق. قوجابەرگەن جىراۋدىڭ مۇرالارىنا قاتتى قىزىعاتىنى بايقالدى. مۇنان سوڭ ارعى تاريحقا قاراي وي كەمەسىن بۇرىپ, ۇلى ويشىل ءابۋ ناسىر ءال-فارابي مەن ابىز احمەت ياساۋي مۇرالارىن شەتىنەن كەرتە باستاسام, بۇل جاعىنا دا «قۇر جاياۋ» كورىنبەدى. سودان اينالىپ كەلىپ, بۇگىنگى ۇلت ادەبيەتىنىڭ ساۋساقپەن سانارلىق اقىن-جازۋشىلارىنا ويىستىق. اسىرەسە اقيىق اقىندار قاسىم امانجولوۆ پەن مۇقاعالي ماقاتاەۆقا دەگەن ىڭكارلىگى تاڭعالدىردى.
قاسىم اقىن تۋرالى ايتا كەلىپ «جاۋ جولىنا اتام سەنى, بومبا بول دا, جارىل, جۇرەك» دەگەن جولداردى اسا ءبىر تەبىرەنىسپەن ايتقانىنا تاڭدانا قاراپ وتىردىم. نەمەسە مۇقاعالي اقىننىڭ «اۆتوگراف» دەگەن ولەڭىنىڭ سوڭعى جولىن:
– …جىرىم دا – وسى, سىرىم دا – وسى الدىڭدا,
بايقاشى ءبىر, بىقسىدىم با, جاندىم با؟.. – دەپ جاتقا ايتا بەرگەنىمدە, وزىمنەن وزا ءتۇسىپ:
–…ماحاڭدار جوق, ماحاڭداردىڭ سارقىتى,
مۇقاعالي ماقاتاەۆ بار مۇندا! – دەپ ءتۇيىپ تاستاعانى! ال تاڭدانباي كور! ال تاڭعالماي كور!
ونەر دەسە, ادەبيەت دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن ازامات ەكەنى ءار سوزىنەن-اق كورىنىپ تۇردى. سودان كەيىن گەنەرال-دوستىڭ ءومىربايانىن بىلمەككە قۇمارتتىم.
اڭگىمە اڭىسىن بايقاسام – ءوزى قازاقشىلىعى ازداۋ سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 1951 جىلى دۇنيە ەسىگىن اشىپتى. ول از دەسەڭىز, ۇنەمى اسكەري وقۋ ورىندارىندا وقىعان, البەتتە, ول كەزدە اسكەري وقۋ ورنىندا ءبىزدىڭ سورى قايناعان قازاق ءتىلى قايدان كىرىگە قويار. الماتى جوعارى جالپى اسكەري كوماندالىق ۋچيليششەنى, م.فرۋنزە اتىنداعى اسكەري اكادەميانى, سوسىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ باس شتابى اسكەري اكادەمياسىنىڭ جوعارى اكادەميالىق كۋرسىن ءبىتىرىپتى. اۋەلدە قازاقشاعا شورقاقتاۋ بولار دەگەن كۇدىگىمنىڭ دە كۇلى كوككە ۇشتى: اباي قازاقتىڭ قارا سوزىنە بارىنشا اعىپ تۇر, ءتىپتى اناۋ-مىناۋ كىسىڭدى جاڭىلىستىرىپ تا جىبەرەردەي. بۇعان دا تاڭعالماس پا ەدىم, ءبىز وزىمىزبەن بىرگە الا بارعان (سۋۆەنير رەتىندە) قازاقتىڭ قارا دومبىراسىن كورە سالا, شەرتىپ-شەرتىپ جىبەرىپ, كۇي تارتا جونەلسىن. ال ەندى تاڭعالماي كور!
ءوزىنىڭ ومىردەگى ۇستازدارى تۋرالى ايت دەسەڭىز – الدىمەن اتاقتى باۋىرجان مومىشۇلىن, سوسىن گەنەرالدار ساعادات نۇرماعامبەتوۆ پەن مۇحتار التىنباەۆ تۋرالى تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ ايتۋعا بار. تاعى ءبىر ساتىندە ايگىلى وسپان باتىر جايىنان دا جارىلا ءسوز ساباقتاپ قوياتىنى بار. «ۇستازى مىقتىنىڭ – ۇستانىمى مىقتى» دەگەندەي, ۇلتىمىز ءۇشىن اسا قادىرلى اسكەري تۇلعالاردى ارداقتاپ, سولارعا ۇقساۋعا ۇمتىلعان اباي تاسبولاتوۆ تا, ءسىرا, وسال بولماسا كەرەك-ءتى!
قىسقاسى, مەن سول قىتاي ساپارىندا وسى ابايداي قازاقتىڭ ءبىرتۋار اسىل ازاماتىن مەيلىنشە تەرەڭ تانىپ قايتتىم. ونىڭ ءاربىر ءسوزى مەن ارەكەتىنەن قازاقتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇراتىنىن اڭعاردىم.
ايتپاقشى, اڭگىمە اراسىندا كوڭىلدەگى كۇدىگىمدى سەيىلتەيىن دەپ وعان مىناداي ساۋال دا قويعام:
– ابەكە, ءسىز عوي ورىسى مولداۋ سولتۇستىك جاعىندا ءوستىڭىز, ورىس ءتىلدى وقۋ ورىندارىندا وقىدىڭىز. ال مىنا شۇرايلى قازاق ءتىلى قالايشا ساناڭىزعا ورنىقتى؟ قايدان ۇيرەنىپ ءجۇرسىز؟
ونىڭ جاۋابى مىناداي ەدى:
– مەن جاس كەزىمنەن اجەمنىڭ قولىندا تاربيەلەندىم. اجەم اقىلدىڭ عانا كەنى ەمەس, ماعىنالى قازاق ءسوزىنىڭ دە التىن قويماسى بولاتىن. ماعان اجە مەكتەبى كوپ نارسەنى ۇيرەتتى, قۇلاعىما قۇيدى.
«وي, جارىقتىق, قازاقتىڭ التىن پەيىل اجەلەرى-اي» دەپ ىشكى تاڭدانىسىمدى دا جاسىرا الماي, ەكەۋمىز ءوزىمىزدىڭ ەكى اجەمىز جايىنان كوپ سىر الىسقان بولاتىنبىز سول ساپاردا.
…استاناعا قايتىپ ورالعان سوڭ دا ارالاس-قۇرالاستىعىمىز وتە تىعىز بولدى. تالاي رەت بيليارد ويناپ, سىر ءبولىسىپ, ءتۇن ورتاسىندا ءۇيدى-ۇيىمىزگە تارقاسىپ تا جۇردىك.
اباي تاسبولاتوۆ – ناعىز اسكەري ادام, بار عۇمىرىن اسكەر ىسىنە ارناي ءبىلدى. 1973 جىلى الماتىداعى جوعارى جالپى اسكەري ۋچيليششەنىڭ ۆزۆود كومانديرىنەن باستاپ, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا دەيىن وسكەن ادام. رەسپۋبليكا ۇلتتىق ۇلانىنىڭ قولباسشىسى قىزمەتىندە بولعانى – ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ول بارلىق جەردە دە, بارلىق قىزمەتتە دە ءوز ىسىنە جانە وتانىنا ادال بولىپ كەلە جاتىر. سودان دا بولار, وسى كۇنى كەۋدەسىندە بىرنەشە وتاندىق وردەن-مەدالدار جارقىرايدى – ادال ەڭبەكتىڭ جەمىسى دەگەن سول, انە! ەڭ باستىسى, مەنىڭ ابايداي اعا-دوسىم – ايتقان ۋادەسىن جۇتپايتىن, نە نارسەگە دە بارىنشا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن ىجداھاتتى ازامات. مۇنداي ەر مىنەزدىلىك قازىرگى ۋاقىتتا كەز كەلگەن ەركەكتىڭ بويىنان تابىلا بەرەر مە؟
ول 2012 جىلى رەسپۋبليكا پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى, اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ, ءماجىلىس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دارەجەسىنە كوتەرىلدى. مىنە, بۇل دا جانى تازا, جۇرەگى اق ازاماتقا دەگەن ەل سەنىمى بولاتىن.
ازاماتتىڭ تاعى ءبىر ەلەۋلى قىرى – وتباسىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز بيىگىندە ارقالاپ جۇرۋىمەن دە ولشەنەر بولسا كەرەك. بۇل جاعىنان دا باقىتتى دەۋگە ابدەن نەگىز بار: سۇيىكتى جارى رايسا ەكەۋى قوس قۇلىنشاعىنا جاقسى تاربيە بەرىپ, ۇيادان ۇشىردى, سولاردان بىرنەشە شوبەرە ءسۇيىپ وتىر.
ءوزىنىڭ ومىردەگى ۇستازدارى تۋرالى ايت دەسەڭىز – الدىمەن اتاقتى باۋىرجان مومىشۇلىن, سوسىن گەنەرالدار ساعادات نۇرماعامبەتوۆ پەن مۇحتار التىنباەۆ تۋرالى تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ ايتۋعا بار. تاعى ءبىر ساتىندە ايگىلى وسپان باتىر جايىنان دا جارىلا ءسوز ساباقتاپ قوياتىنى بار. «ۇستازى مىقتىنىڭ – ۇستانىمى مىقتى» دەگەندەي, ۇلتىمىز ءۇشىن اسا قادىرلى اسكەري تۇلعالاردى ارداقتاپ, سولارعا ۇقساۋعا ۇمتىلعان اباي تاسبولاتوۆ تا, ءسىرا, وسال بولماسا كەرەك-ءتى!
اباي تاسبولاتوۆ – ناعىز اسكەري ادام, بار عۇمىرىن اسكەر ىسىنە ارناي ءبىلدى. 1973 جىلى الماتىداعى جوعارى جالپى اسكەري ۋچيليششەنىڭ ۆزۆود كومانديرىنەن باستاپ, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا دەيىن وسكەن ادام. رەسپۋبليكا ۇلتتىق ۇلانىنىڭ قولباسشىسى قىزمەتىندە بولعانى – ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. ول بارلىق جەردە دە, بارلىق قىزمەتتە دە ءوز ىسىنە جانە وتانىنا ادال بولىپ كەلە جاتىر. سودان دا بولار, وسى كۇنى كەۋدەسىندە بىرنەشە وتاندىق وردەن-مەدالدار جارقىرايدى – ادال ەڭبەكتىڭ جەمىسى دەگەن سول, انە!
…جاقىندا ەكەۋمىز ادەيىلەپ كەلىسكەندەي بولىپ, ال شىن مانىندە ولاي ەمەس, بۋرابايداعى «وقجەتپەس» شيپاجايىندا جۇبايلارىمىزبەن بىرگە دەمالدىق. اعا-دوس اباي ادەتتەگىشە تىڭ, سەرگەك, بارىنشا كوڭىلدى كورىندى ماعان. ءبىر ءۇزىلىس ساتىندە وڭاشا اڭگىمەلەسىپ وتىر ەدىك, كەنەت بىردەڭە ەسىنە ءتۇستى مە, دەرەۋ ورنىنان ۇشىپ تۇردى دا:
– مەن قازىر كەلەمىن! – دەپ بولمەسىنە قاراي قۇستاي ۇشقانى. مەن اڭ-تاڭمىن. نە ويلادى ەكەن تاعى دا؟
ارتىنشا تەز-اق ورالدى. قولىندا جىبەك شاشاقتى قارا دومبىراسى. كەلە سالا ماعان قاراپ:
– ونەردى ءبىر كىسىدەي تۇسىنەتىن دوسىمسىڭ عوي, تاياۋدا ءبىر كۇي ۇيرەندىم, سونى ورىنداپ بەرەيىن, باعاسىن ايت! – دەدى. ءسويتتى دە, ورىنداي جونەلدى. مەن اقىنجاندى ابايدى, ءانشى ابايدى, دومبىراشى ابايدى ءبىلۋشى ەم. ەندى, مىنە, كۇيشى ابايدى كورىپ وتىرمىن. ارينە, ول كاسىبي كۇيشى ەمەس قوي, الايدا قازاق گەنەرالى دەگەن اسكەري شەنىن بىلاي ىسىرىپ قويىپ, وسىلايشا دومبىرا شەرتۋى, كۇمبىرلەتە كۇي ويناۋى قايتسە دە جۇرەك جىلىتادى. مەن ىشتەي ەلجىرەپ وتىرىپ تىڭدادىم.
اياقتاي بەرە ماعان:
– قالاي ەكەن؟ – دەپ سۇراۋلى جۇزبەن قاراعان. نە دەيىن؟ باس بارماعىمدى كورسەتتىم. ريزامىن دەگەن بەلگىم عوي ول.
سودان كەيىن ەكەۋمىز وڭاشالىق ءساتتىڭ قادىرىنە جەتپەك بوپ, تاعى دا وتكەن-كەتكەندى ەسكە ءتۇسىرىپ, ۇزاق وتىرىپ قالىپپىز. اڭگىمە اياعىندا اباي دوس ماعان تاعى ءبىر سىرىن اشتى.
– مەن كوپتەن بەرى نۇر-سۇلتانداعى اتا-اناسىز تاربيەلەنىپ جاتقان بالالارعا ءجيى-ءجيى سوعىپ, سولارمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرعاندى ادەتكە اينالدىرعام. جولتاي-اۋ, ولاردىڭ كوڭىلى جارىم عوي. ەڭ بولماسا سولارعا جۇرەك جىلۋىن ءبولىسىپ قويساق, ول دا ۇلكەن دەمەۋ. كىم بىلەدى, سولاردىڭ اراسىنان كۇنى ەرتەڭ وسپاندار, قاجىمۇقاندار, مۇحتارلار, باۋىرجاندار, قاسىمدار, مۇقاعاليلار شىعار! ونى مەن جۇرەگىممەن سەزەم. جان-جۇرەگىممەن سەنەم وسىعان…
وسىنى ايتىپ الىپ, ءسال-كەم توقتاپ قالعان. ويلانىپ وتىر ەدى. كەنەت سەرپىلىپ قالىپ:
– ەرتەڭ قالاعا ورالا سالا سوندا سوعامىن! ەكى جەتى بوپتى بارماعانىما! نە دەگەن سامارقاۋلىق! – دەپ ءوز-ءوزىن كىنالاعانداي بولىپ ورنىنان تۇرا بەرگەن…
…جاقىندا قازاقتىڭ اسىل پەرزەنتى, گەنەرال-لەيتەنانت, ۇلت ونەرىنىڭ جوقشىسى, عىلىم دوكتورى اباي بولەكبايۇلى تاسبولاتوۆ جەتپىس جاسقا تولدى. كەيبىرەۋلەر سەكىلدى دۇركىرەتىپ تويلاعان دا جوق. ەستەلىكتەر كىتابىن شىعارعان ەكەن, سونى دوس-جاراندارىنا تاراتتى. ەستۋىمشە, قۇتتىقتاپ شىعۋعا ۇيىنە كەلگەن تانىس-دوستارى ونىڭ اتا-اناسى جوق بالالار تۇرىپ جاتقان شاعىن قالاشىققا كەتىپ قالعانىنىڭ كۋاسى بولسا كەرەك!
ءوز باسىم وسىنداي بولەك ءبىتىمدى, ادامعا بارىنشا ادال نيەتتى جانمەن سىيلاس-دوس بولىپ جۇرگەنىمە قۋانامىن! اماندىق تىلەيمىن, اعا-دوسىم, قازاقتىڭ نار تۇلعالى گەنەرالى!
جولتاي جۇمات-الماشۇلى,
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن
قايراتكەرى,
جازۋشى-دراماتۋرگ
