كۇللى الەمدى تىعىرىققا تىرەگەن Covid-19 ىندەتىنىڭ قۇرىعىنا ىلىكپەگەن ەل كەمدە-كەم. دۇنيەجۇزى عالىمدارىنىڭ بولجامى بويىنشا, بۇل ىندەت ءالى دە سوزىلۋى مۇمكىن. اسىرەسە سۋىق قىس پەن سالقىن كوكتەمدە كوروناۆيرۋستىڭ ۆيرۋلەنتتىلىگى, ياعني اۋىرتقىش كۇشى وتە مىقتى بولادى ەكەن. عىلىمي تۇرعىدان ۆيرۋس كۇن ىسىعاندا السىرەپ, اۋىرتقىش كۇشى ازايادى دەگەن ەدى. الايدا قازاقستاندا ناعىز ىستىق كەزەڭدە ىندەت ۇدەپ كەتتى. ال ەلىمىزدىڭ عالىمدارى بۇل دەرتتى جەڭۋدىڭ جولدارىن ءالى ىزدەستىرۋدە.
وتاندىق عالىمدار نە ويلاپ تاپتى؟
ناۋرىز ايىندا العاش ەپيدەميا باستالعان تۇستا ۇلتتىق بيوتەحنولوگيا ورتالىعىنداعى وتاندىق عالىمداردىڭ زەرتتەۋ جۇمىستارى قۋانتقان ەدى. ورتالىق قىزمەتكەرلەرى دنق جاساندى سينتەز جولىمەن ازىرلەنگەن جانە جۇقپالى كوروناۆيرۋس اۋرۋىنىڭ جاڭا ءتۇرىن جىلدام انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن پوليمەرازدى تىزبەكتى رەاكتسيا (پتسر) نەگىزىندەگى تەست جۇيەسىن ويلاپ شىعاردى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ورتالىق قازىرگى ۋاقىتتا 11 مىڭ پتر تەستىن ازىرلەپ بەرگەن. سونىڭ ارقاسىندا ىندەتتىڭ ءبىرىنشى كۇندەرى وسى تەستىلەۋ جۇيەسىمەن بىزدە جالپى دياگنوستيكا ىسكە اسقان. ودان سوڭ قازاقستاننىڭ بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەتتىگىن جانە Covid-19 ۆيرۋسىنىڭ ءارتۇرلى كليماتتىق جاعدايلارعا بەيىمدەلۋ قابىلەتىن ەسكەرە وتىرىپ, وسى ورتالىق پەن بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى كوروناۆيرۋسقا قارسى ۆاكتسينا جاساۋ بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىستارىن باستاعان ەدى.
ۆاكتسينا سىناقتان وتۋدە
بۇعان دەيىن وتاندىق عىلىمي ۇيىمدار قىسقا مەرزىم ىشىندە قۇس تۇماۋى مەن دوڭىز تۇماۋىنا, نودۋليارلى دەرماتيتكە جانە برۋتسەللەزگە قارسى ۆاكتسينالار ازىرلەگەن بولاتىن. جالپى ۆاكتسينانىڭ 28 ءتۇرى جاسالىپ جانە دياگنوستيكالىق تەست جۇيەسىنىڭ تەحنولوگيالارى ازىرلەندى. مۇنىڭ كەيبىرى شەتەلگە شىعارىلعان ەكەن. ال ەندى ورتالىق پەن ينستيتۋت عالىمدارىنىڭ كوروناۆيرۋسقا قارسى ۆاكتسينا جاساۋ بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسى قانداي؟ ول ۆاكتسينانىڭ تاعدىرى نە بولدى دەگەن ساۋالعا اتالعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى باس ديرەكتورىنىڭ عىلىم جونىندەگى ورىنباسارى ەرعالي ءابدرايىموۆ: «Covid-19 ىندەتىنە قارسى ۆاكتسينا ازىرلەۋ بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىنا تاپسىرىلعان. بۇگىنگى تاڭدا عالىمدار ۆيرۋسقا قارسى بەلسەندىلىگى جويىلعان ۆاكتسينا ازىرلەپ جاتقاندىعىن جانە كلينيكاعا دەيىنگى سىناقتار تىشقان, اتشالمان, قويان سياقتى ت.ب زەرتحانالىق جانۋارلارعا جۇرگىزىلىپ جاتقاندىعىن ايتتى. الىنعان ناتيجەلەر كوڭىلگە مەدەۋ بولارلىق. ويتكەنى ازىرلەنگەن ۆاكتسينا قاۋىپسىزدىگى, ۋىتتىلىعى, پيروگەندىگى, تيىمدىلىگى جانە تاعى باسقا پارامەترلەرى بويىنشا حالىقارالىق دۇنيەجۇزى دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى جانە مەملەكەتتىك فارماكوپەيا تالاپتارىنا تولىق ساي كەلەدى. سونىمەن قاتار ۆاكتسينا مايمىلدارعا دا ەگىلىپ, تەكسەرىلگەن. ۆاكتسينا تولىق كلينيكالىق سىناقتاردان وتكەن سوڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ پروتوكولى نەگىزىندە ەنگىزىلەدى» دەيدى ەرعالي ءابدرايىموۆ. مامانداردىڭ ايتۋىنشا, بۇل وتاندىق ەكىنشى ۆاكتسينا ددسۇ-نىڭ سايتىنا تىركەلگەن ەكەن.
ەكپەدەن داۋا بولا ما؟
وسىلاي دەپ زاماناۋي عىلىم مەن مەديتسينانىڭ مۇمكىندىكتەرىنە كوپ ادام يەك ارتىپ وتىر. بۇل ەكپە Covid-19 دەرتىنە داۋا بولا ما, جوق پا؟ ونى ۋاقىت كورسەتپەك. ال بۇگىندە اۋرۋدان ەمدەلىپ شىققانداردىڭ دەرەگى قۋانتقانىمەن, جۇقتىرعانداردىڭ دا سانى از ەمەس. مۇنىڭ ءبارى حالىقتىڭ كوڭىلىنە الاڭ كىرگىزىپ ۇرەيىن ۇستەدى. ەپيدەميا كەزىندە دەرتكە شالدىققان ادامدار سانى ءبىر مەزگىلدە كۇرت ارتتى دا, جاپپاي تاراعان اۋرۋمەن ەل مەديتسيناسى كۇرەسۋگە قاۋقارسىز بولدى.
مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ «كوروناۆيرۋس ىندەتى مەديتسينا عىلىمىن دامىتۋدىڭ دا وزەكتى ەكەنىن كورسەتىپ بەردى» دەگەن بولاتىن «Egemen Qazaqstan» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا. «قازىر بۇكىل الەم وسى سالاعا ەرەكشە نازار اۋدارىپ, جۇقپالى اۋرۋلارمەن كۇرەستى كۇشەيتۋدە. بۇل – زاڭدى قۇبىلىس. الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدە مەديتسينالىق-بيولوگيالىق زەرتتەۋلەرگە ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. ويتكەنى ايبىندى اسكەرمەن بىرگە مىقتى مەديتسينا دا – مەملەكەتتىڭ نەگىزگى قالقانى. بۇدان بىلاي ونىڭ وزەكتىلىگى ارتا تۇسەتىنى ءسوزسىز»
وزگە ەلدەر كومەككە كەلدى
سوڭعى ەكى ايداعى جاعدايدىڭ كۇردەلەنگەنى سونشا, ەل مەديتسيناسى توقىراۋعا ۇشىرادى. ءتىپتى كۇندىز-ءتۇنى ىندەتپەن كۇرەسكەن وتاندىق دارىگەرلەر شاراسىز بوپ قالدى. قانشاما اق حالاتتى وسى ۆيۋرستى جۇقتىرسا, ايتۋلى دارىگەرلەر ومىرىمەن قوشتاستى. امال جوق كورشى ەلدەردىڭ كومەگىنە جۇگىندىك. الدىمەن ناۋرىز ايىندا اسپان استى ەلىنىڭ اق حالاتتىلارى كەلدى.
قىتايدىڭ ناۋقاستاردى ەمدەۋدەگى, ەپيدەميولوگيالىق تەرگەۋ جۇرگىزۋدەگى تاجىريبەسى امبەگە ايان. سوندىقتان پۋلمونولوگ, رەانيماتولوگ جانە قوعامدىق دەنساۋلىقتى ساقتاۋ جونىندەگى ساراپشىلار كەلىپ, دەرتتى انىقتاۋ, كوروناۆيرۋس جۇقتىرعانداردى ەمدەۋ سىندى ماسەلەلەردى وتاندىق مەديتسينا قىزمەتكەرلەرىمەن تالقىلادى. ودان سوڭ ىندەت ورشىگەن ايماقتارعا كورشىلەس رەسەيدەن دە دارىگەرلەر شاقىرتىلدى. ويتكەنى سىرقاتتانۋشىلاردىڭ كوبەيۋىنە بايلانىستى ەلىمىزدە ماماندار جەتىسپەيتىن ەدى. اسىرەسە رەانيماتولوگتار, ينفەكتسيونيستەر, تەراپەۆتەر جانە جالپى پراكتيكا دارىگەرلەرى تاپشىلىعىن مويىندادى.
كوروناۆيرۋسقا شالدىققان ناۋقاستاردى ەمدەۋدە تاجىريبەسى مول, جوعارى بىلىكتى رەسەي دارىگەرلەرى Covid-19-عا قارسى كۇرەستە كونسۋلتاتسيالىق ادىستەمەلىك كومەك كورسەتۋ, قولدانىستاعى كلينيكالىق ەمدەۋ حاتتامالارىنا ۇسىنىستار بەرۋدە تاجىريبەلەرىمەن ءبولىستى.
ءوز دارىگەرىنە يمانداي سەنىپ جۇرگەن ناۋقاستار, وزگە ەلدەن ەمدەۋشى كەلدى دەگەندە ابدىراپ قالعانى راس. ءتىپتى وتاندىق دارىگەرلەردىڭ بىلىكتىلىگى جەتپەدى مە, تەرىس ەمدەپ جۇرگەن جوق پا دەگەن سەنىمسىز پىكىردە قالعانىمىز دا راس. وزگە ەلدەر بىرتىندەپ ىندەتتەن قۇتىلىپ جاتقاندا, ەل عىلىمى ۆيرۋستى جويۋدىڭ تەتىكتەرىنە نەگە دارمەنسىزدىك تانىتىپ وتىر دەگەن ساۋال اركىمنىڭ كوكەيىندە بار.
مەديتسينادا مامان تاپشى
قازاقستاندا كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسى تاراعان تۇستا دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ەلدە 4 مىڭ دارىگەر, 800 ەپيدەميولوگ جەتپەي جاتقانىن مويىندادى. مينيسترلىك قىسقا ۋاقىتتا مەديتسينالىق وقۋ ورىندارىنداعى 300 ستۋدەنتتى ەپيدەميولوگ ماماندىعىنا قايتا وقىتىپ, 9 مىڭ دارىگەردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىراتىنىن مالىمدەدى. سونداي-اق پاندەميا قازاقستانعا ۆيرۋسولوگ ماماننىڭ كەرەكتىگىن جانە ءوز دەڭگەيىندە جەتپەيتىندىگىن ايقىنداپ بەردى. مينيسترلىكتىڭ ەسەبىنشە, قازاقستاندا مەديتسينا سالاسىندا 250 مىڭ ادام قىزمەت اتقارىپ ءجۇر. ولاردىڭ 72 مىڭى – دارىگەر. ال قازىر كوروناۆيرۋسپەن كۇرەسكە 16 مىڭ مەديتسينا قىزمەتكەرى جۇمىلدىرىلعان. كەيىنگى رەسمي مالىمەت بويىنشا, قازاقستاندا Covid-19 كوروناۆيرۋسىن جۇقتىرعاندار 5090 ادامعا جەتكەن. 1941 ناۋقاس ەمدەلىپ شىققان, 31 ادام قايتىس بولدى.
ەپيدەميولوگ نەگە از؟
ال نۇر-سۇلتان قالالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنىڭ مالىمەتىنشە, قالادا جىل ساناپ مەديتسينا ماماندارىنىڭ سانى ارتىپ كەلەدى, دەگەنمەن كەيبىر سالالار بويىنشا دارىگەرلەر جەتىسپەيتىنىن جاسىرمايدى. بۇگىندە قالالىق دەنساۋلىق ساقتاۋ باسقارماسىنا قاراستى 34 مەكەمە بار. وسى مەديتسينالىق مەكەمەلەردە 500-دەي مامان جەتىسپەيدى. اسىرەسە جالپى تاجىريبەدەگى دارىگەر, پەدياتر, تەراپەۆت, اكۋشەر-گينەكولوگ, انەستەزيولوگ-رەانيماتولوگ, كارديولوگ, ونكولوگ, نەوناتولوگماماندار سۇرانىسقا يە. قازاقستاندا نەگە ەپيدەميولوگ مامان تاپشى دەگەن ساۋالعا ەلىمىزدەگى ەپيدەميولوگ مامان ديپلومىن الاتىندار از, سوندىقتان بيىل باكالاۆريات بىتىرەتىندەر ەپيدەميولوگيا بويىنشا قوسىمشا ساباق وقيدى دەدى مينيسترلىك. ال مينيسترلىكتىڭ اسىعىس قادامى ماسەلەنى شەشە مە؟ مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور ساكەن امىرەەۆ باسقا ماماندىقتا وقىعان مەديتسينا قىزمەتكەرىنەن تەز ارادا ەپيدەميولوگ شىعارۋ مۇمكىن ەمەس دەپ سانايدى.
«كەزىندە ەلىمىزدە سانيتارلىق گيگيەنا ماماندارىن دايىندايتىن مەديتسينالىق-پروفيلاكتيكالىق فاكۋلتەت بولعان. كەيىن جابىلدى. سونىڭ سالدارىنان ءبىز وسىنداي جاعدايعا جەتتىك. قازىر مەملەكەت «جەتپەي جاتقان ەپيدەميولوگتى قىسقا ۋاقىتتا دايىنداۋ كەرەك» دەيدى. ونى كىم دايىندايدى؟ تەز ارادا دايىندايمىز دەگەنى – قۇر ءسوز. جاي سوزبەن مامان دايىندالمايدى. مامان دايىنداپ شىعارۋ ءۇشىن ۇستازدار, پروفەسسورلار بولۋى كەرەك. دۇرىسى, ەلدەگى التى مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىندە ەپيدەميولوگيا فاكۋلتەتىن قايتا اشۋ كەرەك. بۇل ماماندىقتى وقىتۋ ءۇشىن جان-جاققا تاراپ كەتكەن مامانداردىڭ باسىن قوسىپ, جيناۋ كەرەك. مامانداردى شاقىرسا, بۇل ماسەلە شەشىلەدى» دەيدى عالىم.
ال ەپيدەميولوگ مامانداردىڭ ازدىعىنا سەبەپ جوق ەمەس. ءبىر كەزدەرى ەپيدەميولوگيا ماماندىعىن تامامداعاندار جۇمىس تاپپاي قالدى. ال سەس ورگاندارى جۇمىسقا ەپيدەميولوگتار مەن ۆيرۋسولوگتاردى ەمەس, مەنەدجەرلەر مەن زاڭگەرلەردى الدى. وسى ورايدا قاراعاندى مەن باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى مەديتسينالىق وقۋ ورىندارىندا ەپيدەميولوگيا فاكۋلتەتىن اشىپ, باسقا جوو-دا ەپيدەميولوگ ماماندىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە بولماس پا دەگەن وي تۋادى.
