حالىقتىڭ پايداسىنا اسىرماعان بايلىقتىڭ نەسى بايلىق؟!

1991 جىلى ماتەماتيكتەردىڭ دۇنيەجۇزىلىك كونگرەسىندە ەسىمدەرى اتالعان الەمنىڭ ايتۋلى مىڭ ماتەماتيگىنىڭ 30-عا جۋىعى قازاق بولعان. فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى مۇحتارباي وتەلباەۆ تا سولاردىڭ بەل ورتاسىندا بولعانى انىق ەدى. ول دۇنيەجۇزىلىك كونگرەسس بەكىتكەن مىڭجىلدىقتىڭ 7 ەسەبىنىڭ ءبىرى – ناۆە-ستوكس تەڭدەۋىن شەشىپ, ءوزىنىڭ كاسىبي دارەجەسىنىڭ بيىكتىگىن الەم عالىمدارى الدىندا مويىنداتقان. ءبىز تاياۋدا ارنايى حابارلاسىپ, عالىمدى سۇحباتقا تارتقان ەدىك.

نە ءبىرجولاتا باسقا تىلگە كوشۋ كەرەك,
نە تەحنولوگيانىڭ بارىنە قازاقشا ەنگىزۋ قاجەت

– اعا, كوپتەن بەرى وزىڭىزبەن اڭگىمەلەسسەك دەپ ءجۇر ەدىك. بىراق, تەلەفونىڭىز ءسونىپ تۇردى…
– تەلەفون دەمەكشى, ءسىز مىنا ماسەلەنى جازىڭىز­شى. شەت ەلدەردە قازىر «اۋدارماشى» تەلەفوندار پايدا بولعان. مىسالى, ءبىر جاعىنان اراب, ەكىنشى جاعىنان فرانتسۋز سويلەسىپ جاتسا, ولار ارقايسىسى ءوز تىلىندە سويلەسە بەرەدى, بىراق تەلەفون «جول-جونەكەي» اۋدارىپ, ارابقا فرانتسۋزدىڭ ءسوزىن اراب تىلىندە, ال فرانتسۋزعا اراب­تىڭ ءسوزىن فرانتسۋز تىلىندە جەتكىزىپ بەرەدى. سول تەلەفوندا ورىس ءتىلى بار دا, قازاق ءتىلى جوق. قازىر قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى ناشار ەكەنىن بىلەسىز, ەگەر ءبىز وسىنداي تەحنولوگيانىڭ بارىنە قازاق ءتىلىن ەنگىزىپ وتىرماساق, ءتىلىمىزدىڭ جاعدايى ودان ءارى ناشارلاي بەرەدى.
ونى مينيسترگە ايتساڭ, «ءبىز ءۇش تىلدە وقىتىپ جاتىرمىز» دەپ شىعادى. شەتەلدىكتەرمەن اعىلشىنشا تۇسىنىسۋگە بولادى دەۋى مۇمكىن. ال انا تەلەفون تۋرالى ايتساڭ «ول تەلەفوننىڭ ساپاسى ناشار» دەيدى. ءسويتىپ, وعان قازاقشا ەنگىزۋگە قۇلىق تانىتپايدى. شىن مانىندە ول سىلتاۋ. 1972 جىلى شاحمات وينايتىن باعدارلامالار پايدا بولعان. سول جىلى-اق ادام كومپيۋتەرمەن شاحمات ويناۋعا مۇمكىندىك العان. سوندا كوبى «كومپيۋتەر ادامدى ەشقاشان جەڭە المايدى» دەيدى. ويتكەنى ول ۋاقىتتا باعدارلامانىڭ ساپاسى ناشارلاۋ ەدى. ول كومپيۋتەردى ءتىپتى مەن دە جەڭىپ الاتىنمىن. ارادا جيىر­ما جىل وتكەندە جاڭا باعدارلامالار شىقتى. جاڭا باعدارلاما بويىنشا كومپيۋتەر دۇنيە­جۇزىلىك چەمپيونداردى دا جەڭىپ تاستادى. سول سەكىلدى, جاڭاعى ۇيالى تەلەفون دا بولاشاقتا كەز كەلگەن اۋدارماشىدان جاقسى اۋداراتىن بولادى. كەيىن ءار ادام كەز كەلگەن شەتەلدىڭ كىتابىن تەلەفون ارقىلى ەركىن وقيتىن جاعدايعا جەتەدى. سوندىقتان, قازاقتارعا نە ءبىرجولاتا باسقا تىلگە كوشۋ كەرەك, نە جاڭاعىداي تەحنولوگيا­نىڭ بارىنە قازاق ءتىلىن ەنگىزىپ, زاماننان قالىسپاي ءجۇرۋىمىز كەرەك. ويتپەسەك, مىنا تەحنيكا ءداۋىرى ءبىزدى جۇتىپ قويۋى مۇمكىن. ءبىز ولاردى ءوز ۇلتتىق مۇددەمىزدىڭ پايداسىنا اسىرىپ قولدانۋىمىز كەرەك. بولماسا, سول تەحنيكانىڭ تىلىنە يكەمدەلىپ, ءتۇبى ءوزىمىزدى ءوزىمىز قۇرتامىز.
– پارلامەنتتە زاڭ قابىلداعاندا «بيۋدجەتتەن قوسىمشا شىعىن قاجەت ەتپەيدى» دەگەن ءسوز زاڭنىڭ قابىلدانۋ ىقتيمالدىعىن ارتتىرىپ جاتۋشى ەدى… ءسىز ايتىپ وتىرعان تەلەفونعا قازاق ءتىلىن ەنگىزۋ قانشا قاراجات قاجەت ەتۋى مۇمكىن؟
– ول تەلەفونعا ءبىز تەك قازاقشا چيپ ورناتىپ الۋىمىز كەرەك. ال قازاقشا ءچيپتى جاساۋ ءۇشىن ون-ون بەس ادامنان تۇراتىن ارنايى جۇمىس توبىن قۇرىپ, ءبىر جىل شاماسىندا جۇمىس جۇرگىزسە جەتكىلىكتى. بىراق ءبىزدىڭ مينيسترلىكتەردىڭ ۇشتىلدىكتەن باسقا ويلايتىنى جوق قوي. بۇل تەلەفونعا كوڭىل بولمەيتىنى انىق. ولارعا تەك جوعارىدان تاپسىرما بەرسە عانا جۇزەگە اسادى دەپ ويلايمىن. ءبىز نە جوعارى قاراپ وتىراتىن, نە باتىسقا ەلىكتەيتىن ەلمىز عوي. العا دامۋدىڭ ورنىنا كەيىن تارتىپ بارامىز وسىلاي.
– ءسىز ءوزىڭىز شەتەلدىك ارىپتەستەرىڭىزبەن بايلانىسىپ تۇراسىز با؟
– البەتتە.
– ولارمەن قاي تىلدە سويلەسەسىز؟
– ناقتى عىلىممەن اينالىساتىن ادام ءۇشىن كوپ ءتىل ءبىلۋدىڭ اسا قاجەتى جوق. مەن, مىسالى, قىتايشا بىلمەسەم دە, قىتايدىڭ ماتەماتيگىمەن سويلەسە بەرەمىن. فرانتسۋزبەن دە, اعىلشىنمەن دە سويلەسە الامىن. «مىناۋ مىناداي فورمۋلا», «مىناۋ بىلاي شەشىلەدى» دەپ كورسەتۋ قيىن ەمەس قوي. تەرميندەر ارقىلى تۇسىنىسە الامىز. ونىڭ ۇستىنە كوپتەگەن ماتەريال اعىلشىن تىلىندە جازىلادى دا, ونى وقۋ وڭاي. مەن, مىسالى, بىلاي سويلەسكەندە اعىلشىن ءتىلىن دۇرىس قولدانا المايمىن, جاڭىلىپ قالامىن. ال ءوز سالام بويىنشا وقىعاندارىمدى تۇسىنە بەرەمىن.

كەيدە عىلىمنىڭ پايداسىنان زيانى
كوبەيىپ بارا جاتىر-اۋ دەپ قالامىن

– اعا, ءسىز سۇحباتتارىڭىزدىڭ بىرىندە جەر سىلكىنىسىنە ماتەماتيكالىق ادىستەر ارقىلى الدىن الا قالاي دايىن بولۋ كەرەك دەگەن تاقىرىپتا ىزدەنىپ جۇرگەنىڭىزدى ايتقان ەكەنسىز. شەشىمىن تابا الدىڭىز با؟
– «مىناداي بولسا جەر سىلكىنەدى, مىناداي بولسا جەر سىلكىنبەيدى دەگەن شەشىمدى ەشكىم ەشقاشان دا تابا المايدى. ال بىراق تا جەر سىلكىنۋىنىڭ الدىن الاتىن جاعدايلاردى ىقتيمالدىعى 90 پايىز بولاتىنداي ەتىپ ەسەپتەپ شىعارۋ قيىن ەمەس. ول ءۇشىن البەتتە ماتەماتيكالىق ستاتيستيكانى قولدانۋ كەرەك. بىزدە جەر سىلكىنىسى قانشا ۋاقىت ارالىعىندا, قانداي جاعدايلاردا بولىپ ءجۇر – سونىڭ ءبارىن كومپيۋتەرگە سالىپ, ەسەپتەپ شىعارۋ كەرەك. ول ەسەپتەر وپ-وڭاي. سونى شىعارعاننان كەيىن عانا جاڭاعىداي بولجام جاساۋ­عا بولادى. ءبىر ەسكەرەتىن نارسە, قازىر اۋا رايىنا بولجام جاسايدى, ول كەيدە ءدال كەلمەي جاتادى عوي. بۇل دا سولاي بولۋى مۇمكىن.
– ول نەگە بايلانىستى؟
– وسىدان ون نەمەسە ون بەس جىل بۇرىن اۋا رايىنا جاسالعان بولجام كوبىنە ءدال كەلەتىن. ال قازىر بولجام بىردە ورىندالىپ, بىردە ورىندالمايدى. ونىڭ سەبەبى, كليمات وزگەرىپ بارا جاتىر. اۋا رايىندا تۇراقتىلىق جوق. قازىر عالىمدار جەر تەمپەراتۋراسى قىزىپ جاتىر دەپ جاتىر عوي. ارينە, الەمنىڭ بارلىق عالىمدارى بىرىگىپ قولعا السا, بۇل ماسەلەنىڭ دە شەشىمىن تابۋعا بولار ەدى. بىراق الەم ەلدەرى ءبىرىن- ءبىرى جەلكەلەۋگە, ءبىرىن-ءبىرى تۇيرەپ, جانشۋعا قۇمار بولىپ تۇر عوي. قازىرگىدەي كەتە بەرسە, ۇلكەن يمپەريالار الەم حالىقتارىنىڭ تۇبىنە جەتۋى مۇمكىن. سوندا دا قازىرگى جاعداي بويىنشا ءبىر ەسەپتەپ كورگەنىمدە مىناداي بولدى: اۋا رايىنىڭ ورتا تەمپەراتۋراسى بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا قازىر جارتى گرادۋسقا كوتەرىلىپتى. ەگەر ول 4 گرادۋسقا كوتەرىلسە, سۇمدىق قيىندىقتار بولايىن دەپ تۇر. قازىر جارتى گرادۋستىڭ وزىندە ىستىق جەردە قاتتى ىستىق, سۋىق جەردە وتە سۋىق بولىپ جاتىر. ال 4 گرادۋسقا كوتەرىلسە, كەيبىر جەرلەردە تەمپەراتۋرا 50-60 ەمەس, ەندى 80-90 گرادۋسقا كوتەرىلىپ, 80-90 گرادۋسقا ءتۇسۋى مۇمكىن. ونداي ىستىققا دا, سۋىققا دا ادام بالاسى شىداۋى نەعايبىل. سوندىقتان, ول قۇبىلىس اقىرزامان تاقالدى دەگەندى بىلدىرەدى. اۋا رايىن, تابيعاتتى بۇلدىرە بەرۋدى قويماساق, سونداي جاعدايعا تاپ بولۋىمىز مۇمكىن.
– جالپى عىلىم ادامنىڭ ءومىرىن جەڭىلدەتۋگە قىزمەت ەتۋ كەرەك قوي.
– ءيا, ارينە.
– بىراق الماتىدا حالىق كوك ءتۇتىن ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىر. نەگە ءبىزدىڭ عىلىم وسى الماتىنىڭ اۋاسىن دۇرىستاۋعا قىزمەت ەتە الماي كەلەدى؟
– الماتىنىڭ اۋاسىن تازارتۋ ماسەلەسىمەن باياعىدا مەن دە اينالىسقان ەدىم. بىراق ول وتە قىمباتقا تۇسەتىن بولدى. سوندىقتان, بىزگە ءتيىمدى جولداردىڭ ءبىرى – ەڭ الدىمەن الماتىداعى اۆتوكولىكتەردى ازايتۋ. وعان كونە قوياتىن حالىق بولسا. ءبىز ايتپەسە الماتىنىڭ اۋاسىن تازارتا المايمىز. ال قاتتى كاتاكليزمالار بولماسا, ادامدار الماتىنىڭ وسى جاعدايىندا دا ءومىر سۇرە بەرەدى.
ەندى عىلىم جاڭالىقتارىنىڭ ءبارى ادامزاتتىڭ پايداسىنا شەشىلۋى كەرەك ەمەس پە دەگەنگە كەلسەك, مەن دە ءسىز سياقتى ويلايمىن. عىلىمنىڭ جاڭالىقتارىن دۇرىس پايدالانسا, البەتتە ول ادامزاتقا پايدا كەلتىرەدى. ونى بىراق اركىم ءوز مۇددەسىنە پايدالانۋى مۇمكىن. ونى ورىنسىز, قالاي بولسا, سولاي پايدالاناتىندار بار. مۇنداي جاعدايدا عىلىم جاڭالىعى ادامزاتقا زيان كەلتىرەدى. مىسالى, ۇيالى تەلەفوندار. ول قارىم-قاتىناستا ءوزارا بايلانىستى جىلدامداتىپ, اقپارات الۋدى تەزدەتۋگە پايدالى بولعانىمەن, بولاشاقتا بايقاپ قولدانباسا, حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا ەلەۋلى تەرىس اسەر ەتۋى مۇمكىن. قازىردىڭ وزىندە كوزى ناشار كورەتىن جاستار كوبەيىپ جاتىر. عىلىمنىڭ بولاشاقتا بۇدان دا كوپ جاڭالىقتارى بولادى. بىراق ولاردىڭ ءبارىنىڭ ىقپالى ەكىۇشتى. كەيدە ءتىپتى عىلىمنىڭ پايداسىنان زيانى كوبەيىپ بارا جاتىر-اۋ دەپ قالامىن. حالىقتىڭ سانى ارتقان سايىن جەردىڭ قۇنارلىلىعىن قۇرتىپ جاتىرمىز. ءبىر عانا اتوم بومباسىن اتاپ ايتۋعا بولادى. ول دا عىلىمنىڭ جەمىسى ەمەس پە؟ ولاردىڭ ءبارى زيان ەمەس پە؟ ال قازىر الپاۋىت ەلدەر ودان باسقا دا قارۋلار ويلاپ تاۋىپ جاتىر عوي.

ەلىنە دەگەن ماحاببات دارىن يەسىنە ۇنەمى كۇش بەرەدى

– ءسىز «دارىندى ادامنىڭ قاي-قايسىسى دا جاقسى ماعىناسىندا ۇلتشىل بولىپ كەلەدى» دەيسىز؟
– ءيا, مەن سولاي ويلايمىن. مىسالى, ادام ۇلتىن, اتا-باباسىن, تەگىن بىلمەسە, ەلىن سۇيمەسە ول دارىندى ادام بولا المايدى عوي. كەز كەلگەن ادامعا بىردەڭەگە ۇمتىلعاندا وعان ءوز حالقىن جاقسى كورۋى, ەلىنە دەگەن ماحابباتى ۇزدىكسىز يمپۋلس بەرىپ وتىرادى. حالقىنا دەگەن ماحاببات ادامدى جاقسىلىققا تارتىپ تۇرادى. ال ءوز حالقىنىڭ تاعدىرىنا نەمقۇرايلى قارايتىن ادام كۇش-جىگەردى قايدان الادى؟ اداسىپ كەتەدى. ونداي ادام ءوزى دە سونشالىقتى باقىت تاپپايدى. اللا تاعالا ادامعا قانشا مي بەرسە دە, ول ءوزىن عانا ويلاسا, ەلىن ءسۇيىپ ەڭبەككە ۇمتىلعان ادامنىڭ باقىتىنداي باقىتقا جەتكىزە المايدى.
– ءسىز وتانشىلدىق تۋرالى كوپ ايتاسىز عوي. سوندا ءسىزدىڭ ويىڭىزشا, دارىن, تالانت جانە ساتقىندىق ءبىر ادامنىڭ بويىنا ۇيلەسپەي مە؟
– دارىندى ادامدار ادەتتە جاقسى ادام بولادى. ولار ساتقىندىققا بارمايدى. ويتكەنى ارقاشان دا ولاردىڭ ۇستانعان باعىتى بولادى. ال ساتقىندىق دەگەن سۇمدىق نارسە عوي. مىسالى, ەكى ادام كەلىسىمگە كەلىپ, بىردەڭە باستاپ, بىرەۋى ەكىنشىسىن الداپ كەتسە, ورتا جولدا قالدىرىپ كەتسە, ول دا ساتقىندىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. ال وتاندى ساتۋ دەگەن بارلىق ادام بالاسى ەڭ جەك كورەتىن نارسە. مىسالى, مەن قازاقتىڭ سالتىن قادىرلەمەي, بالالارىن باسقا «تىلدە» تاربيەلەپ جۇرگەن ادامداردى وتە جەك كورەم. قازاق پەن قازاقتىڭ ورىسشا سويلەسىپ وتىرعانىن كورسەم, اشۋىم كەلەدى.
– ءسىز ءوزىڭىز نەمەرەلەرىڭىزبەن قازاقشا سويلەسەسىز بە؟
– ءيا, ءبىز ءبارىمىز قازاقشا سويلەسەمىز.
– ساتقىندىق دەگەننەن شىعادى, ءسىز ىلعي سۇحباتتارىڭىزدا «باعدارلامالارىنىڭ نە قۇدىرەتى بارىن بىلمەيمىن, ىلعي ورىس مەكتەبىن بىتىرگەندەر ءبىلىم الىپ, ماماندانىپ بولعان سوڭ شەتەلگە تايىپ كەتكىسى كەلىپ تۇرادى» دەپسىز. سونىڭ سىرىن ىزدەپ كورمەدىڭىز بە؟
– ونىڭ سەبەبىن مەن ءدال بىلمەيمىن. بىراق ورىس مەكتەپتەرىنىڭ كوپتەن بەرگى ءداستۇرى بولەك قوي دەيمىن. ورىس مەكتەبىندە كوبىنەسە ورىس تاريحىن وقىتادى دا, ولاردىڭ ۇعىمىنا قالاي دا ورىس شوۆينيس­تىك كوزقاراسى استارلاي ەگىلەدى. سودان بولسا كەرەك… مەن وسى كۇنگە دەيىن 100-گە جۋىق اسپيرانت شىعاردىم. سونىڭ ىشىندە ورىس مەكتەبىن بىتىرگەندەر دە, قازاقشا وقىعاندار دا بولدى. سوندا بايقاعانىم, ورىسشا وقىعانداردىڭ اراسىندا ىلۋدە بىرەۋ بولماسا, كوپشىلىگى حالىقتىڭ تاعدىرىنا ءمان بەرمەيدى, نە بولسا و بولسىن دەپ قارايدى. ال قازاق مەكتەبىن بىتىرگەندەر ۇلتجاندى بولىپ كەلەدى.
– جاستار اراسىندا پات­ريوتتىق سەزىمدى ارتتىرۋ ءۇشىن قانداي جولدار ۇسىنار ەدىڭىز؟
– مەن ءوزىم بالا كۇنىمنەن, ەرتەگى, باتىرلار جىرىن, تەرمەلەر تىڭداپ ءوستىم. سولارعا كوبىرەك كوڭىل ءبولۋ كەرەك. ماعان سالسا, مەكتەپتەردە پاتريوتتىق تاربيەگە كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ, ءتىپتى ءۇزىلىس كەزىندە تەرمەلەر تىڭداتۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. تەرمەلەر ادام ساناسىنا قاتتى اسەر ەتەدى عوي.
– كوپ جاعدايدا تەرمە تىڭداۋعا دەگەن قۇمارلىق ادامنىڭ جاسى ۇلعايا كەلە قالىپتاسپاي ما؟
– بالالارعا ەرتە جاسىنان تەرمە, ءداستۇرلى اندەر تىڭداتۋ كەرەك. ول قالاي دا بالانىڭ ساناسىنا ىقپال ەتەدى. مەن, مىسالى, قازاقتىڭ كوشپەلى ءومىرىن كورمەسەم دە, كورگەندەي بولىپ ءوستىم. ويتكەنى بالا كۇنىمنەن تەرمەلەر تىڭدادىم, باتىرلار جىرىن وقىدىم.

ءومىرىڭدى قايتادان باستا دەسە, وسى جولدى تاڭدار ەدىم

– اسقار جۇمادىلداەۆ «عىلىمعا ءبىر ميلليونەردىڭ بالاسى كەلگەنىن كورگەم جوق» دەپتى. نەگە؟ عىلىمعا ادام تەك جەتىسپەۋشىلىكتەن بارا ما سوندا؟
– ميلليونەرلەردىڭ بالالارى كوپ نارسەگە قولى جەتەدى, ءار نارسەدەن ءلاززات الۋعا مۇمكىندىگى بار, سوندىقتان, ولار عىلىمعا, ۇزاق ىزدەنىستى قاجەت ەتەتىن ەڭبەككە اۋەستەنبەيتىن شىعار. بىراق پروفەسسوردىڭ بالالارى كەڭەس كەزىندە عىلىمعا كەلەتىن. ۇلكەن شەنەۋنىكتەردىڭ بالالارى دا مۇمكىندىگى بولسا عىلىمعا بەت بۇراتىن. پارتيا قىزمەتكەرلەرى بالالارىن «عىلىمعا بار, پارتيالىق قىزمەتتەن گورى عىلىم جولى قىزىقتى ءارى پايدالى» دەپ ۇيرەتەتىن. ال قازىر تالاي اداممەن سويلەسكەندە بايقايمىن, كوبى «اسا دارىندى بولماعاننان كەيىن عىلىمعا بارىپ قايتەسىڭ» دەپ, بالاسىنا سەنبەي, بەتىن قاعىپ وتىرادى. «زامانىڭ تۇلكى بولسا, تازى بوپ شال» دەپ, بالالارىن زامانعا لايىق پىسىقاي, بيلىگى بار, ىقپالدى ادامداردىڭ ءتىلىن تابۋعا بەيىم ادام بولىپ قالىپتاسۋعا ۇندەيتىندەر بار. ولار «انا ادامدار سياقتى كوپتىڭ ءتىلىن تاپ, بەرمەگەندى جۇلىپ جە» دەپ ۇيرەتەدى.
– كوپ جاعدايدا جاستار قانداي مامانداردىڭ تۇرمىسى جاقسى, سوعان ۇمتىلادى. مىسالى, ءسىز ەسەپكە جۇيرىك, اقىلدى ادامسىز. بايلىققا جەتە الدىڭىز با؟
– مەنىڭ ءۇي-جايىم بار. ايلىعىم دۇرىس. باسقا اسقان بايلىقتىڭ ماعان كەرەگى نە؟ وتە كوپ بايلىعىم بولسا, ونى مەن تاس­تاندى بالالار ۇيىنە نەمەسە عىلىمعا قوسار ەدىم. بايلىقتى دامىتىپ, حالىقتىڭ پايداسىنا اسىرماعاننان كەيىن ول بايلىق ەمەس, مەنىڭ ۇعىمىمدا, ءجاي بىردەڭە. بىراق ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىڭىز دا دۇرىس, عالىمداردى تۇرمىسى ناشار بولسا, اقشاسى از ادامداردى مەنسىنبەيتىندەر بالالارىنا «عىلىمعا بارىپ قايتەسىڭ» دەپ وتىرادى عوي.
– ەسەپشىل, ەسەپكە جۇيرىك بولۋ ادامعا قانشالىق كەرەك؟ ماتەماتيك بولۋدىڭ جەكە ومىردە ادامعا قانداي پايداسى تيەدى؟
– ەسەپكە وتە جۇيرىك بولماسا دا, ادامنىڭ لوگيكاسى مىقتى بولۋى كەرەك. لوگيكاسى مىقتى ادام ومىردە قور بولمايدى, بوستان بوسقا الدانبايدى. ال قانشا ەسەپكە جۇيرىك بولسا دا, كەيبىر پروفەسسور, عالىمدار بىرەۋلەرگە الدانىپ قالىپ جاتادى. جالپى ادامنىڭ ەسەپكە جۇيرىكتىگى – ونىڭ اقىلدىلىعى عوي. ادام ەشقاشان ەسەپكە جۇيرىكتىكتەن زيان شەكپەيدى. مىسالى, مەكتەپتە ماتەماتيكانى جاقسى وقىعان بالالار باسقا پاندەردەن دە سۇرىنبەيتىنى انىق. وندايلار كەز كەلگەن ساباقتى جاقسى الىپ كەتەدى.
– ءسىز عالىمدارمەن كوپ ارالاساسىز عوي. جەكە تۇرمىستا جاقسى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن قانداي عالىم بولۋ كەرەك؟ فيزيك بولعاننىڭ پايداسى كوپ پە؟ فيلوسوف, الدە پسيحولوگ ماماندىعى ءجون بە؟ جوق بولماسا, ماتەماتيك بولعان جاقسى ما؟
– جاقسى ءومىر ءسۇرۋ دەگەننىڭ ءوزىن اركىم ارقالاي تۇسىنەدى عوي. مەن, مىسالى, اقشام وتە كوپ بولماسا دا, وزىمشە جاقسى ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىن دەپ ويلايمىن. ءومىرىمدى قايتادان باستا دەسە دە, ءدال وسى جولعا تۇسەر ەدىم. بالا كەزىمدە مەنىڭ ينجەنەرلىك قابىلەتىم كۇشتى ەدى. ءبىر جاڭا نارسەلەر ويلاپ تاۋىپ جۇرەتىنمىن. بىراق ماماندىق تاڭداعاندا قازاقستان جاعدايىندا ينجەنەر بولسام, ويىمداعى نارسەنىڭ ءبارىن ىسكە اسىرا المايتىنىمدى ءتۇسىندىم.
– نەگە؟
– ويتكەنى مەن ماشينە ويلاپ تاپسام, ونى جاساپ, قۇراستىرىپ شىعۋ ءۇشىن كوپ جۇگىرۋ كەرەك, شىعىندانۋ كەرەك. ال ماتەماتيك بولسام, ءوزىم وتىرىپ ەسەپ شىعارا بەرەمىن جانە تەز جاريالاي الامىن دەپ ويلادىم.
– ماتەماتيكتەر نەشە جاسقا دەيىن ەسەپ شىعارا الادى؟
– نيكولسكي دەگەن عالىم 107 جاس ءومىر ءسۇردى. 107-گە دەيىن ەسەپ شىعارا بەردى. ادام ءبىر كاسىپتى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن يگەرىپ السا, جادىن ءومىر بويى سونىمەن تولتىرادى. كاسىبي جادى قالىپتاسقان ادامنىڭ قابىلەتى وزىمەن بىرگە ولەدى. ماتەماتيكتەر دە ماشينا قاعىپ نەمەسە باسقا دا وقىس جاعداي بولىپ قالماسا, ءومىر بويى ەسەپ شىعارىپ وتەدى. بىراق جاڭا باعىت ىزدەۋ قيىن بولۋى مۇمكىن. بۇرىنعى داعدىلانىپ قالعان باعىتىن دامىتۋعا قابىلەتى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جەتەدى. سوندىقتان, شاحتەرلەردىڭ زەينەت جاسىن 63 دەپ بەلگىلەسە دە, عالىمداردىڭ 70-80-گە دەيىن جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرە بەرۋ كەرەك. سەبەبى, ولار قابىلەتىن جوعالتپايدى. كەيبىر عالىمداردى ۇڭگىرگە اپارىپ قاماپ قويساڭ دا, ەسەبىن شىعارىپ وتىرا بەرەدى. اقشا تولە, تولەمە – ءبارىبىر. ونداي عالىمدار كوپ. سولارعا جاعداي جاساپ قويسا, ەلگە كوپ نارسە بەرەر ەدى.
– «ونداي عالىمدار كوپ» دەپ قالدىڭىز. سونداي عالىمداردى ءبىز مەملەكەت يگىلىگىنە تولىق پايدالانا الىپ وتىرمىز با؟
– ءبىراز پايدالانىپ جاتىرمىز عوي. مىسالى, مەنى دە پايدالانىپ جاتىر. بىراق ءدال ويداعىداي ەمەس. اركىمگە قابىلەتىنە قاراي مىندەت بەرۋ كەرەك.

قازىرگى باستى مىندەتىمىز – حالىق سانىن ءوسىرۋ

– قازاقستان قازىرگى كەزدە 80 ميلليون ادامدى اسىراي الادى دەپ جازىپسىز. شىنىمەن ءبىزدىڭ ەلگە ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى تۋادى دەگەن قاۋىپ جوق پا؟
– قازاقستاندا كليمات وزگەرىپ كەتپەسە, قازىر كەمى 80 ميلليون حالىقتى اسىراۋعا شامامىز كەلەدى. ال ءدال قازىرگى 18 ميلليون حالىقتى جالعىز الماتى وبلىسى نە تۇركىستان وبلىسى اسىراي الادى. سوندىقتان, ءبىزدىڭ قازىرگى ەڭ باستى پروبلەمالارىمىز­دىڭ ءبىرى – دەموگرافيانى ءوسىرۋ. نەگە دەسەڭىز, جەرىمىزدىڭ كوبى بوساپ قالىپ جاتىر. قالاداعى قازاق سانى وسسە دە, اۋىل اڭىراپ بوس جاتىر. وعان ەرتەڭ باسقا بىرەۋدىڭ كوزى تۇسپەسىنە كىم كەپىل؟ «پريرودا نە ليۋبيت پۋستىني» دەگەن بار. ول راس. بىزگە اۋىل شارۋاشىلىعىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ, اۋىلدى تولتىرۋ كەرەك. مىسالى, دامىعان ورتالىقتاردا سالىنىپ جاتقان عيماراتتاردىڭ بىرەۋىنىڭ اقشاسىن الىپ, قاڭىراپ قالىپ جاتقان ايماقتاردان ءبىر جاقسى اۋدان قۇرىپ, ەل قوندىرۋعا بولادى.
– قازاق بالالارى ناقتى عىلىمدارعا بەيىم دەگەندى ءجيى ايتاسىز. ولاردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن قانداي جولدار ۇسىنار ەدىڭىز؟
– مەن بۇرىن مەكتەپتە مۇعالىم بولعانمىن, سوندىقتان قازىر دە مەكتەپكە ءجيى بارىپ تۇرام. سوندا بايقايتىنىم, قازاق سىنىپتارىندا 20 بالا وتىرسا, سونىڭ كەم دەگەندە ءتورت-بەسەۋى ماتەماتيكاعا بەيىم, بولاشاقتا مەنەن اسپاسا كەم تۇسپەيتىن ماتەماتيك بولۋعا قابىلەتى بار. دارىندى بالالار وتە كوپ. بىراق 9-10 سىنىپقا كەلگەندە جاڭاعى بالالار ماتەماتيكاعا سۋىپ قالاتىنىن بايقايمىن. سەبەبى, مۇعالىمدەر ساباققا قىزىقتىرا المايدى. ولارعا «سەن مىناداي مىقتى مامان بولاسىڭ, سەن حالقىڭا كەرەكسىڭ», «سەن وسىنداي بولۋىڭ كەرەك» دەپ ارقاسىنان قاعىپ, ماقتاپ, ىنتالاندىرىپ, جىگەرلەندىرىپ وتىرۋ كەرەك. ولارعا باسقاشا تاماق بەرىپ, باسقاشا باعۋدىڭ قاجەتى جوق. تەك ولاردى تانىپ, قاناتتاندىرىپ, ەلگە كەرەك ازامات قىلىپ ءوسىرۋدى ويلاساق, جەتىپ جاتىر.

اڭگىمەلەسكەن
ءنازيرا بايىربەك