ەل دەگەن قاستەرلى ۇعىم. ەلدىڭ كوشباسشىسى, تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزگە اسا قۇرمەتىمىز بەن ىقىلاسىمىزدىڭ بەلگىسىندەي «ەلباسى», «ۇلت ليدەرى» دەگەن سوزدەر حالىقتىڭ اۋزىندا ءجيى ايتىلاتىن. الايدا, بۇل ۇعىم زاڭنامالىق تۇرعىدان العاندا, ەش جەردە قاراستىرىلماعان ەكەن. سودان ءبىر توپ دەپۋتاتتار كەڭەسىپ, «ەلباسى» دەگەن ۇعىمدى زاڭمەن بەكىتىپ, ناقتىلاۋعا كىرىستىك. زاڭدى دايارلاۋ بارىسىندا ءتۇرلى ۇسىنىستار ءتۇستى. بىراق «ەلباسى» ءسوزى بارلىق ءمان-ماعىناسىمەن قالىپتاسىپ قالعان سەبەپتى, رەسمي تۇردە وسىلاي اتاعاندى ءجون دەپ شەشتىك.
حالىقتىڭ باعىنا بىتكەن ازاماتتى قالاي ۇلىقتاسا دا ارتىقتىعى جوق. كەيبىر مەملەكەتتەردە ءوز ۇلتىمەن كەلىسىمگە كەلە الماي الا اۋىز بولىپ, ايتىسىپ-تارتىسىپ جاتقاندار قانشاما؟! ەلىن ايرانداي ۇيىتىپ, ءجۇز وتىزدان استام ەتنوستىڭ بالاسىن ءبىر تۋعانداي ەتىپ, حالىق بىرلىگىن جالاۋ ەتىپ وتىرعان پرەزيدەنتتەر كەمدە-كەم.
ەلباسى بىرلىكتىڭ تۇنىق كوزدەرىن ەل تاۋەلسىزدىگىن الا سالىسىمەن اشقان بولاتىن. 1992 جىلى قازاقستان حالىقتارىنىڭ I فورۋمىندا: «ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز – حالىقتار دوستىعىن قازاقستاندىقتاردىڭ تالاي ۇرپاعى جاسادى. ءبىز بۇگىندە وتكەن تاريحىمىزدى وي ەلەگىنەن وتكىزە وتىرىپ, بۇل بايلىقتى تالان-تاراجعا سالۋعا, يگى داستۇرلەردى جوعالتۋعا حاقىمىز جوق» دەگەن ەدى. سودان بەرى مىنە, جيىرما جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ قالدى, حالىقتىڭ سان تۇرلىلىگى ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىزعا اينالدى. جىل سايىن وتەتىن سەسسيادا ۇلتارالىق ساياساتتىڭ جاڭا قىرلارى ۇشتالىپ, جارقىن بولاشاعىمىزدىڭ باعىتىن ايقىندادىق.
مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرۋ – ار-وجدان ءىسى
دەپۋتات رەتىندە اۋىل شارۋاشىلىعى دامۋ ماسەلەسى, شارۋا قوجالىقتارىنىڭ دامۋى, ورالمانداردىڭ كوشى-قون ماسەلەسى مەنىڭ باستى نازارىمدا. مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ ماسەلەسىندە دە زاڭنىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنە اتسالىسىپ ءجۇرمىن.
مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ شىققانىنا از ۋاقىت بولعان جوق. وسى ارالىقتا قانشاما ادىستەمەلىك قۇرالدار, سوزدىكتەر جارىق كوردى. دەگەنمەن, مەملەكەتتىك ءتىل ءوز مارتەبەسىنە ساي تورگە شىقتى دەپ ايتا المايمىن.
وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن, ەلباسى رەسپۋبليكالىق گازەتتەردىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىندا «داۋعا سالسا – الماستاي قيعان, سەزىمگە سالسا – قىرانداي قالقىعان, ويعا سالسا – قورعاسىنداي بالقىعان, ءومىردىڭ كەز كەلگەن ورتاسىندا ءارى قارۋ, ءارى قالقان, ءارى بايىرعى, ءارى ماڭگى جاس, وتتى دا ويناقى انا تىلىنەن ارتىق قازاق ءۇشىن بۇل دۇنيەدە قىمبات نە بار ەكەن؟!» دەگەن بولاتىن. ال, حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ Vقۇرىلتايىنا قاتىسۋشىلارعا ارنالعان قۇتتىقتاۋ حاتىندا «قازاقستاندا مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت – قازاق حالقى. ونىڭ وزەگى – قازاق ءتىلى. ءبىزدىڭ بار كۇش-جىگەرىمىز اسىل وزەكتىڭ بەكي تۇسۋىنە, قازاق ءتىلى مەن ۇلتىنىڭ وركەندەۋىنە قىزمەت جاساۋى ءتيىس» دەگەنى ءالى ەسىمدە. ەل پرەزيدەنتىنىڭ «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن», «قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق تىلىندە», تاعى دا باسقا پىكىرلەرى قاناتتى سوزگە اينالىپ قانا قويماي, قازاق ءتىلىنىڭ قوعام ومىرىندە الاتىن ورنى مەن مارتەبەسىن, جالپى بەت-باعدارىن ايقىنداپ وتىرعان جوق پا؟! ەندى قانداي جەلەۋ كەرەك دەرسىز. ءسويتىپ جۇرگەندە, ءبىر ارىپتەسىم «ءسىز بارىمىزگە اعاسىز عوي, اعالىق ناز دەپ ايتساڭىز, مۇمكىن قۇلاققا كىرەر» دەپ دەپۋتاتتىق ساۋال قويۋىما تۇرتكى بولىپ ەدى. ونسىز دا كوڭىلدە جۇرگەن ماسەلەنى توتەسىنەن قويدىم. ياعني, قازاق ءتىلى تۋرالى ايتقاندا, ءىستى الدىمەن وزىمىزدەن باستاۋىمىز كەرەكتىگى ۇمىت قالادى. ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن اركىم وزگەنى ەمەس, الدىمەن ءوزىن قامشىلاۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.
بارلاپ قاراسام, 2007 جىلدان باستاپ پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ جالپى وتىرىستارىندا دەپۋتاتتار وزدەرىنىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالدارىن قاي تىلدە جاريالاعانىن زەردەلەپ كەلەمىن. بەسىنشى سايلانعان پارلامەنت ماجىلىسىندە وتكەن ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ۇلتى قازاق دەپۋتاتتار تاراپىنان بارلىعى 186 دەپۋتاتتىق ساۋال جاريالانعان بولسا, سولاردىڭ 78-ءى نەمەسە 42 پايىزى قازاق تىلىندە, ال 108-ءى نەمەسە 58 پايىزى ورىس تىلىندە جاريالانىپتى. ءتورتىنشى سايلانعان ماجىلىستە دەپۋتاتتىق ساۋالداردىڭ 60 پايىزى قازاق تىلىندە, 40 پايىزى ورىس تىلىندە جاريالانعان بولاتىن. كەيبىرەۋلەر «ءبىزدىڭ قاي تىلدە سويلەگەنىمىزدە نە شارۋاڭ بار؟» دەپ تە ايتاتىن شىعار. ول راس, مەنىڭ شارۋام ەمەس. مەن مۇنى بىرەۋدى سىناۋ ءۇشىن ەمەس, ءوزىمنىڭ ازاماتتىق بورىشىم دەپ ساناعاننان, جۇرەگىمنىڭ اۋىرعانىنان ايتىپ وتىرمىن. ەلباسىمىزدىڭ قامقورلىعىمەن مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە بارلىق جاعداي جاسالىپ جاتىر. ارىپتەستەرىمىز سەرگەي دياچەنكو, ۆيكتور روگالەۆ, ۆيكتور كيانسكي, ەگور كاپپەل قازاق تىلىندە سويلەۋگە ۇمتىلىپ, ارەكەت جاساپ جاتقاندا, كەيبىر قازاق باۋىرلارىمنىڭ قازاقشا سويلەمەيتىنىن تۇسىنە الماي-اق قويدىم. قاراپايىم حالىق بارلىق ماسەلەدە پارلامەنتكە قارايدى. سەبەبى, ءبىزدى سولار سايلاعان. «پارلامەنت قاي تىلدە سويلەيدى؟», «پارلامەنتتىڭ قازاقشاسى قانداي؟» سياقتى سۇراقتى سايلاۋشىلارىمىز قارداي جاۋدىرعاندا ماڭدايىمىزدىڭ اشىق بولعانى ابزال ەدى.
سوڭعى ءبىر ساۋالىمدا تاعى ءبىر تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ۇشتىعىن كوتەردىم. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر, «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ قولدانىسقا ەنگەنىنە 15 جىل بولدى. سونشا جىل وتسە دە زاڭنىڭ 23-بابىنداعى «مەملەكەتتىك ءتىلدى بەلگىلى ءبىر كولەمدە جانە بىلىكتىلىك تالاپتارىنا سايكەس ءبىلۋى قاجەت كاسىپتەردىڭ, ماماندىقتاردىڭ جانە لاۋازىمداردىڭ تىزبەسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭدارىمەن بەلگىلەنەدى» دەگەن نورماسى ءالى كۇنگە دەيىن ورىندالماي كەلەدى. ياعني, وسى كۇنگە دەيىن تىزبە بەكىتىلگەن جوق. مۇنداعى ايتپاعىم, بەلگىلى ماماندىق, لاۋازىم يەلەرىن وسى ءتىزىم بويىنشا مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە مىندەتتەيدى. وسىلايشا, حالىققا قىزمەت ەتەمىن دەگەن ازاماتتىڭ الدىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە دەگەن قاجەتتىلىك تۋىندايدى. جاسىراتىن نەسى بار, زاڭىمەن شەگەلەپ بەرمەگەسىن, كەيدە ايتار سوزىمىزدەن توسىلامىز. قازاق تىلىنە قاتىستى ماسەلە كوتەرگەن جەردە «قىسىم كورسەتىپ جاتىر» دەپ بايبالام سالىپ, ورە تۇرەگەلەتىندەردىڭ اۋزىنا دا قاقپاق بولار ەدى.
بيزنەستە جەتى ەلدىڭ ءتىلىن ءبىلىپ, پايداڭدى تۇزەپ ءجۇرسىڭ بە, بىزدەن – رۇقسات. قوعامدىق سالانىڭ ءبىر پۇشپاعىن يلەپ, قىزمەتىڭ ەلگە جاراپ جاتىر ما – وكپە جوق. ءوزىڭ بىلەسىڭ, وتانسۇيگىشتىك, ەلگە قۇرمەتىڭ جەڭسىن. الايدا, مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىلىن بىلمەي, سول ەلگە ادال قىزمەت ەتەمىن دەۋىڭ اسىلىق ايتقانىڭ بولىپ قالار. وسىعان دەيىن بۇل ايىپ بەتىڭە باسىلماسا, ۇزىن ارقان, كەڭ تۇساۋعا سالعان حالىقتىڭ كەڭدىگى. الەمدەگى ەكى جۇزگە تارتا مەملەكەتتىڭ تاجىريبەسىندە بولماعان, كۇن تارتىبىندە ەشقاشان تۇرماعان بۇل جاعداي تۇزەلۋى ءتيىس. كورشى رەسەيدىڭ ءوزى كوشە سىپىرىپ, ءۇي تۇرعىزۋعا كەلگەن ەڭبەك ميگرانتتارىنا دا ورىس تىلىندە سويلەي ءبىلۋ شارتىن قويىپ وتىر عوي.
ىنتىماعىمىزدىڭ ۇياسى
ەتنوسارالىق قارىم-قاتىناستار سالاسىندا مەملەكەتتىك ۇلتتىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋشى ماڭىزدى ينستيتۋت رەتىندە باعالانىپ, ەلىمىزدى مەكەندەيتىن بارلىق ەتنوستاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسىن قامتاماسىز ەتۋدە ءتيىمدى قۇرالى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ەكەنىنە ەشكىمنىڭ داۋى بولماس. ونىڭ ءتيىمدى ءارى جەمىستى ءىس-ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدەگى ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق قارىم-قاتىناستار سالاسىندا بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم ۇلگىسى ساقتالدى. اسسامبلەيانىڭ تىكەلەي كۇش سالۋىمەن ەتنوسارالىق قارىم-قاتىناستار سالاسىن ساياساتتان تىس ساقتاپ, ازاماتتىق قوعام قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى. قاناتىنىڭ استىنا 130-دان اسا ەتنوستىڭ جينالۋى اتالعان ۇيىمنىڭ «كىشى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى» دەپ اتالۋىنا سەبەپ بولدى. مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XحI سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە: «اسسامبلەيا ءار كەزدە دە ۋاقىتپەن بىرگە قادام جاساۋدا. ونىڭ قولداۋى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز تاريحىنىڭ بارلىق تاعدىرلى ساتىلارىندا شەشۋشى بولىپ كەلدى. مەن بىرلىك پەن توپتاسقاندىقتىڭ قوعامنىڭ ەڭ باستى قۇندىلىقتارى ەكەنىن قايتالاۋدان ەشقاشان جالىقپايمىن. سونىڭ ارقاسىندا ءبىز ەكونوميكانى كوتەردىك, حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن نىعايتتىق, ەلدىڭ بولاشاعىن كورسەتتىك. ءبىز 2030 ستراتەگياسىنىڭ مەرزىمىنەن بۇرىن ورىندالۋىنا قول جەتكىزدىك.
بۇگىندە ءبىزدىڭ بىرلىگىمىز – جاڭا 2050 ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ شەشۋشى فاكتورى. ەڭ دامىعان مەملەكەتتەردىڭ وتىزدىعىنا ەنۋ – ءبىزدىڭ ماقساتىمىز جانە بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ ورتاق تاعدىرى. ستراتەگيادا ءبىزدىڭ ۇلى كوپەتنوستى حالقىمىزدىڭ دانالىعى كورىنىس تاپقان. ول ءبىزدىڭ ءبىتىمنىڭ, رۋحاني كەلىسىمنىڭ ايرىقشا مادەنيەتىنىڭ جوعارى قاعيداتتارىنان ارقاۋلىق تابادى» دەدى.
حالىقتىق ديپلوماتيا – اسسامبلەيانىڭ اتقارار شارۋاسى, ارقالار جۇگى مەن ورىنداۋعا ءتيىس مىندەتتەرى جەتەرلىك. ءالى تالاي يگى ىستەردىڭ ۇيىتقىسى بولىپ, ەلدى بىرىكتىرە, حالىقتى جۇمىلدىرا وتىرىپ, ساليقالى دا سالماقتى باستامالار كوتەرەرىنە كامىل سەنىمدىمىز.
جاڭا عاسىر جاڭا سىناقتارىمەن كەلدى. ەل بىرلىگى كۇنى قارساڭىندا ءجۇز وتىزدان استام حالىقتى باۋىرىنا سالىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ دانا قاسيەتىنە توقتالعىم كەلەدى. ونىڭ كەڭ پەيىلدىگىنىڭ ارقاسىندا ەشكىم كەمدىك كورىپ وتىرعان جوق. ەشكىمدى جاتىرقامايتىن كەڭ پەيىل مىنەزىنە ساي جاراتقان دا قازاق جەرىنىڭ استىن دا, ءۇستىن دە مول بايلىققا كەنەلتكەن ەكەن.
ەلدىڭ بەرەكەسى مەن تىنىشتىعى – ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك سالالاردىڭ قالىپتى دامۋىنىڭ نەگىزى. الىستان ىزدەمەي-اق, ۋكرايناداعى جاعداي كوپ نارسەنى قايتا قاراۋعا, باسىمدىق باعىتتارىمىزدى قايتا باعالاۋعا اپارىپ وتىر. توسكەيدە مالى قوسىلعان دەپ ايتاتىنداي, سىيلاستىعىنا سىزات تۇسپەگەن, ساۋدا-ساتتىعى جاراسقان تاتۋ كورشى ەل ەدىك. «ءبىر كۇن جانجال بولعان ۇيدەن قىرىق كۇن بەرەكە كەتەدى» دەگەن ءسوزدىڭ راستىعىنا كوزىمىز جەتىپ وتىر.
ەلدىڭ تۇتاستىعىن, جەردىڭ بۇتىندىگىن ويلاۋ – ارقايسىمىزدىڭ قاستەرلى بورىشىمىز. ەلباسى: «تۇراقتىلىق پەن كەلىسىم – ءاربىر اكىمنىڭ, ءاربىر باسشىنىڭ, ءاربىر ازاماتتىڭ كۇن سايىنعى جۇمىسى!» دەپ بارشامىزعا وسىنداي وي تاستاۋىنىڭ سىرى وسى دا. وسى ورايدا, ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ باياندى بولۋى ءۇشىن بۇكىل قازاقستاندىقتار ءبىر جاعادان باس, ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋمىز كەرەك. اركىم وزىنە «وسى ەلىمنىڭ دامۋى ءۇشىن نە ىستەدىم؟» دەگەن ساۋال قويۋى كەرەك. ول ءۇشىن تاۋ قوپارىپ, ەسىلدى تەرىس اعىزۋدىڭ قاجەتى جوق. ارداگەرلەر جاستارعا ونەگەلى ءىسىن ۇيرەتسىن, ۇستاز شاكىرتىنە ءبىلىم بەرسىن, شاكىرتى ۇستازىنان وزسىن, دارىگەر انتىنا لايىق بولسىن, كاسىپكەر ىسىنە مىعىم بولسىن, مەملەكەت بيلەگەن باسشى حالقىنا ادال قىزمەت ەتسىن. سىزدەن سونى عانا سۇرايمىز. ەندىگى جەردە دۇنيە بايلىعىنان كورى رۋحاني بايلىقتى, جۇرەك بايلىعىن ويلايتىن كەز كەلگەن سياقتى. سول جۇدىرىقتاي جۇرەگىمىزگە ءۇڭىلىپ, جانىمىزدى جاڭارتىپ, جاراتۋشىعا دەگەن ىقىلاستى بۇتىندەپ, بۇكىل قاۋىمنىڭ, اسىرەسە, جاس وركەننىڭ كوكىرەگىنە ادالدىقتى, تازالىقتى, ادامگەرشىلىكتى, يماندىلىقتى ۇيىتا بىلسەك, ناعىز رۋحاني جەڭىس بولار ەدى.
وزدەرىن-وزدەرى جارعا يتەرىپ, دۇنيەدەن باز كەشىپ, اسىلىپ, باسىلىپ, ارماندا كەتىپ جاتقانداردى, ءازازىل ەسىرتكى مەن اراقتىڭ قۇرباندارىن ازايتار ەدىك. قانشاما ايەل جەسىرلىكتەن, قانشاما ءسابي جەتىمدىكتەن ساقتالار ەدى. قانشا اداسىپ جۇرگەن قاراكوز باۋىرلارىمىز تۋرا جول تاۋىپ, وبال-ساۋاپتى ۇعىپ, كوكىرەك كوزى اشىلىپ, جانعا باتقان شوگىردى جۇلىپ تاستار ەدى.
ينشاللا, ول كۇندەر دە الىس ەمەس شىعار. اللا تاعالا ەلباسىمىزعا مىقتى دەنساۋلىق, ۇزاق عۇمىر, حالقىمىزعا سابىر بەرسىن.
روزاقۇل حالمۇرادوۆ,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى