وسىدان 28 جىل بۇرىن دەربەستىك العان قازاقستاننىڭ جەتىلگەنىن, وركەندەگەنىن بۇگىندە ماقتانىشپەن ايتامىز. تاۋەلسىز جىلدار ىشىندەگى قول جەتكىزگەن ايرىقشا تابىستار قاتارىندا ءبىرىنشى الەم كارتاسىندا بولماعان مەملەكەت – تاۋەلسىز قازاقستان قۇرىلعانىن, شەكارامىزدىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە شەگەندەلگەنىن, ەل باسقارۋ ءىسى كونستيتۋتسياعا نەگىزدەلگەنىن, زاماناۋي قارۋلى كۇشتەر مەن قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرعانىمىزدى, ەۋرازيا تورىندە ساۋلەتى اسقاق جاڭا استانا تۇرعىزعانىمىزدى كورسەتەمىز.
ەكونوميكانى دامىتتىق. ساياساتتى ساليقالى ەتتىك. ەل وركەندەۋىن, كوركەيۋىن, وي-سانا وزگەرۋىن كەزەڭ-كەزەڭمەن لايىقتى جۇزەگە اسىردىق.
اتا-بابالارىمىز ارمانداعان, سوناۋ تاريح قويناۋىنداعى كۇلتەگىن مۇراتى نەگىزىندە جازىلعان «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمىن جالپىۇلتتىق يدەياعا اينالدىرىپ, ەلدىگىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تامىرىنا ءنار بەردىك. وسىناۋ ارشىندى قادامداردىڭ بارشاسى ەلباسىنىڭ سىندارلى ساياساتى ارقاسىندا جۇزەگە استى.
وسى ەرەن تابىستاردى حالىق بويىنا ءسىڭىرۋ ماقساتىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت تۋعان حالقىن مىناداي دانالىققا ءسۇيىندىردى: رۋحاني جاڭعىرۋ, تۋعان جەردى ءسۇيۋ, سانا بيىگىنە كوتەرىلۋ, پراگماتيزمدى مەڭگەرۋ, الەۋمەتتىك نۇرلى جول.
ەلباسى بولاشاققا باعدار رەتىندە «رۋحاني جاڭعىرۋ» يدەياسىن ۇسىندى. تۋعان جەردىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتۋ, ادەت-عۇرىپتى جاڭعىرتۋ اقپارات كوزدەرىندە ءجيى كوتەرىلدى. وركەندەگەن ەلدەردە اقىل-وي يەلەرىنىڭ جوعارى ساتىسى – قالىپتاسقان ءداستۇر. «ەرلىك – ەلگە مۇرا, ۇرپاققا – ۇران». تاريحي دامۋدىڭ ءبىر كەزەڭىندە ۇلتتىق رۋح ويانىپ, ۇلتتىق سەزىم پايدا بولادى. نامىستى تۋىنداتىپ, ونى قوزعايتىن اسەر بولمايىنشا, قالىپتاسقان وي-سانا كەيىنگى ۇرپاققا رۋحاني ازىق بولا المايدى. كەزىندە ويشىلدارىمىز, ابىزدارىمىز وي-سانانىڭ دامۋىنا ىقپال ەتىپ, جاڭالىق اشۋعا يتەرمەلەگەن. ول جاڭا ۇرپاقتى ىلعي دا زۇلىمدىقپەن كۇرەسۋگە, ءومىردى وزگەرتۋگە, جاڭارتۋعا باعىتتاعان.
جاستار – كەز كەلگەن قوعامنىڭ بولاشاعى مەن قوزعاۋشى كۇشى. مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋىنىڭ نەگىزى – باسەكەگە قابىلەتتى جاستار بۋىنى, ال بۇل تىكەلەي ەل جاستارىنىڭ ءبىلىم مەن بىلىك ساپاسىنا, ولاردىڭ ۇمتىلىسى مەن ىنتاسىنا بايلانىستى.
ەلباسىنىڭ نەگىزگى تۇعىرناماسى, پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جاڭا باستامالارى قازىرگى تولقىنعا ۇلكەن ءۇمىت ارتتى. جاستارعا قوياتىن نەگىزگى تالاپ: بىلىكتىلىك, بىلىمدىلىك, رۋحاني جەتىلۋ, وتانسۇيگىشتىك. دامۋ مەن سەرپىلىس!
دامىعان مەملەكەت قۇرۋ ۇدەرىسى ەكونوميكانى جاڭعىرتىپ, پوستيندۋستريالدىق قوعام قۇرۋمەن شەكتەلمەيدى. ءتورتىنشى يندۋستريالدىق رەۆوليۋتسيانى باسىنان وتكەرىپ جاتقان مەملەكەتتەر جوعارى دەڭگەيگە رۋحاني, ءبىلىمي, عىلىمي, تاربيەلىك ماسەلەلەردى شەشىپ قانا ءوز ماقساتىنا ۇمتىلۋدا. سوندىقتان ماتەريالدىق ءوندىرىستى دامىتۋ, حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ قانشالىقتى ماڭىزدى بولسا, رۋحاني سالادا جاڭارۋ دا سونشالىقتى ماڭىزدى. سەبەبى حالىقتىڭ, سونىڭ ىشىندە جاستاردىڭ رۋحاني ساپاسىنىڭ ارتۋى ەل ەكونوميكاسىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. ەل دامۋىنىڭ بولاشاعى سانالاتىن جاستاردىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىندا قازاق جەرىنىڭ كيەلى مەكەندەرىنىڭ ماڭىزى زور بولماق.
ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسى قوعامعا تىڭ سەرپىن بەردى. حالقىمىزدىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني الەمى – اتامەكەن, جەر-سۋ, ادەبيەت, ونەر مەن مادەنيەت سالاسىن جانداندىرىپ, شامشىراق ءتارىزدى قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ قىزىعۋشىلىعىن, ەرەكشە ىقىلاسىن تۋدىردى.
ەلباسى تاپسىرماسى نەگىزىندە مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ەلىمىزدىڭ كيەلى ورىندارىن انىقتاپ, ءتىزىمىن جاسادى. عىلىمي-ساراپتامالىق كەڭەس اشىلىپ, بۇل ىسكە تاريحشى, ولكەتانۋشى, ەتنوگراف عالىمداردى تارتىپ, عىلىمي جۇيە قۇرا ءبىلدى. مۇنداعى ماقسات ۇلتتىق ۇستانىم دەڭگەيىنە كوتەرۋ ەدى. بۇگىنگى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ «رۋحاني جاڭعىرۋ» جالعاساتىنىن مالىمدەدى.
«قازاقستاننىڭ قاسيەتتى ورىندارى» رەتىندە ەرەكشە قاستەرلەنەتىن تابيعي-مادەني مۇرالار, زايىرلى جانە ءدىني ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى, سونداي-اق حالىق جادىندا وشپەس ءىز قالدىرعان وقيعالارعا بايلانىستى ورىندار ۇلتتىق مۇراتتىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار ۇلتتىق بىرلىك پەن جاڭعىرۋدىڭ رامىزدەرى دە ايقىندالا ءتۇستى.
ەلىمىزدەگى بارلىق قاسيەتتى نىساندار بەس توپقا جىكتەلدى:
1. ەرەكشە باعالاناتىن تابيعي مۇرا ەسكەرتكىشتەرى. ەل اۋزىندا كيەلى اتالىپ كەتكەن, كەيبىرەۋى قازىردىڭ وزىندە مەملەكەت قاراۋىندا تۇرعان تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان ورىندار.
2. ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر جانە ورتاعاسىرلىق قالالىق ورتالىقتار. بۇل توپقا قالاشىقتار, بەكىنىستەر, پەتروگليفتەر, قورىمدار, حالقىمىزدىڭ قالىپتاسۋىندا ەرەكشە ءرول اتقارعان, قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنا ۇيىتقى بولعان ورتاعاسىرلىق قالالار كىرەدى.
3. ءدىني جانە عيبادات ورىندارى. مۇنداي قاسيەتتى ورىنداردى اۋليە فەنومەنىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. تۇركى كەزەڭىنە دەيىنگى داۋىردەگى اتتارى اڭىزعا اينالعان, كونە تۇركى ءداۋىرى جانە ورتاعاسىرلارداعى, سونىمەن بىرگە XIX اياعى – XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى تاريحي تۇلعالاردى قامتيدى.
4. تاريحي تۇلعالارعا قاتىستى قاسيەتتى ورىندار. قازاقستان تاريحىندا ەلەۋلى ورىن الاتىن, بۇكىل ءومىرىن قازاق ەلىنىڭ بوستاندىعى مەن ەگەمەندىگىنە ارناپ, ءۇش ءجۇزدىڭ باتىر-بيلەرىن جيىپ, ەلدىك ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشكەن حاندار, قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن باتىرلار, ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى, قولباسشىلار, عىلىم مەن بىلىمگە, مادەنيەتكە ۇلەس قوسقان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى, اقىندار, عالىمدار, اعارتۋشىلار تۋرالى ءمانى زور ورىندار الىنىپ وتىر.
5. ساياسي, تاريحي وقيعالارعا بايلانىستى قاسيەتتى ورىندار. قازاق دالاسىندا قازاق حالقىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن بولعان شايقاستاردى, ەرلىكتى, باتىرلىقتى, قايسارلىقتى ناسيحاتتايتىن, ەلدىڭ بىرلىگىن بىلدىرەتىن ەسكەرتكىشتەر مەن ەل جادىندا وشپەس ءىز قالدىرعان قاسىرەتتى ورىندار مەن قوعامنىڭ, مەملەكەتتىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار مەملەكەتىمىزدىڭ جاڭا نىشاندارى ەنىپ وتىر.
ءبىز قازاقستاننىڭ تابيعي, مونۋمەنتالدىق, ارحيتەكتۋرالىق, ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋ ارقىلى وسكەلەڭ ۇرپاق بويىندا وتانسۇيگىشتىكتى قالىپتاستىرا الامىز. وسى تۇرعىدا مۇراجايلاردىڭ اتقاراتىن ءرولى زور. مۇراجاي جادىگەرلەردى ساقتاپ قانا قويماي, ونىڭ ەنەرگەتيكاسىن ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ, تاۋەلسىزدىك تىرەگى بولاتىن ۇرپاقتى قالىپتاستىرۋدا دا ءرولى زور. ەلباسى ماقالاسىندا سىرتتان كەلگەن قاۋىپ-قاتەرگە توتەپ بەرە ءبىلۋىمىز كەرەكتىگىن باسا ايتقان. جات اعىمدارعا قارسى تۇراتىن دۇنيەمىز – ۇلتتىق كود. ال ۇلتتىق كودىمىز ءوزىمىزدىڭ قاسيەتتى جەرلەرىمىزدەن باستاۋ الادى. قازاقتا «كىندىك قانى تامعان جەر» دەگەن ۇعىم بار. سول تۋعان جەرىنەن قازاق ەشقاشان كوشپەيدى. اتا-بابامىزدىڭ مولاسى, بەيىتى بار, كىندىك قانىم تامعان جەر دەپ جەردى قۇرمەت تۇتادى. وسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قاسيەتتى, كيەلى دەگەن سوزدەرىمىزگە تەرەڭ ماعىنا بەرەدى.
جاستار قاسيەتتى جەرلەرىمىزبەن, جادىگەرلەرمەن تانىسىپ, تاريحىن ءبىلۋى شارت. وسىناۋ رۋحاني مادەنيەتىمىزدى شەتەلگە تانىستىرۋ جايىندا ايتساق, بۇل باعىتتا زاماننىڭ ەڭ وزىق تەحنولوگيالارىن پايدالانۋ كەرەك. بىرىنشىدەن, ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى, ءار اۋداننىڭ, ءار اۋىلدىڭ كيەلى جەرلەرىن حالىققا تانىتۋ ءۇشىن باعىت-باعدارىن, ءتيىمدى بارۋ جولىن كورسەتەتىن كارتاسىن ازىرلەگەن ءجون. ەكىنشىدەن, ءاربىر ينتەرنەت پايدالانۋشىسى ۇيدەن كورە الاتىنداي ۆيرتۋالدى مۇراجايلار جاسالعانى دۇرىس. قازىر «تسيفرلى قازاقستان» باعدارلاماسى قولعا الىنۋدا. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەپ, قازاقستاندى الەمدىك برەندكە اينالدىرۋ جولىندا تسيفرلاندىرۋدى قولدانۋىمىز قاجەت. ۇشىنشىدەن, قاسيەتتى جەرلەرگە باراتىن ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتۋدى قاپەرگە الساق نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
ۇلى دالا توسىندەگى سىر بويىنان تۇركى جۇرتىنىڭ ءبىر تارماعى – وعىزدار اۋا كوشكەندە, تۇركىمەن, تۇرىك, ازەربايجان بولىپ, قورقىت اتانى ءپىرىمىز دەپ تانىدى. تۇرىك قاعاناتى ىدىراعاندا جاڭا ساپاداعى تايپالار بولاشاق تۇتاس جاڭا ۇلتتىڭ نەگىزىن قالىپتاستىردى. تۇرمىسى, ءتىلى سالت-داستۇرىمەن ىڭعايلاسىپ, سول دالانىڭ ءتول پەرزەنتتەرى تاريحي ۋاقىتتىڭ وتۋىنە قاراماستان بىرتىندەپ قازاق ۇلتىنا اينالدى. جەر ۇيىقتاي بولعان كەرەمەت كەڭ دالا كورشىلەردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ, قىزىقتىرماي قويمادى. تۋىپ-وسكەن جەردى قورعاۋ كەرەك بولدى. بۇل تۇستا تونىكوك پەن بىلگە قاعاننىڭ تاسقا قاشاپ جازعان وسيەت سوزدەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ رۋحاني باستاۋى بولىپ سانالادى. ارۋاق قولداعان, سىيىنعان, سودان بىزگە ميراس بولىپ قالدى. سىيىنۋ – ۇلگى تۇتۋ, سوعان قاراپ ءوسۋ دەگەن ءسوز. جالپى حالىقتىڭ جانى, رۋحى تۋرالى اڭگىمە سوناۋ كونە داۋىردە قالىپتاسقان. كەزىندە ۆ.ۆ.بارتولد قورقىت بابا مەن بابا تۇكتى شاشتى ءازىز اۋليەنى «دالانىڭ ۇلى پاتريارحتارى» دەگەن ەدى. بايقاساق, وسى شامادا «ۇلت رۋحى» دەگەن قاسيەتتى ۇعىم اتويلاپ العا شىقتى. قورقىت ماڭگى ءومىردى اڭساپ, دۇنيەنى شارلاسا, ءولىم ءومىردىڭ استارى ەكەنىنە كوزى جەتكەن. ول قوبىز ونەرى ارقىلى, كۇي ارقىلى ءومىردى ۇزارتا الاتىنىنا كوز جەتكىزدى. ال شاشتى ءازىز اۋليە – ەل-جۇرتتىڭ قامقورشىسى مەن ساقشىسى, قياناتقا قارسى تۇرار ادىلەتتىكتىڭ جارشىسى. VIII عاسىردا يسلام ءدىنى ماۋرەناحردان اسىپ, ۇلى دالاعا جەتتى. مۇنى ءبىز «يسلامنىڭ تارالۋى» دەپ ايتامىز. بابا تۇكتى شاشتى ءازىز – سول داۋىردەگى تاريحي تۇلعانىڭ بىرەگەيى.
شاشتى ءازىز تۋرالى اكادەميك ق.ساتباەۆ 1927 جىلى «ەدىگە» جىرىن باستىرتسا, م.اۋەزوۆ پەن س.مۇقانوۆ ەڭبەكتەرىندە ول تۋرالى اڭىزدارعا ەرەكشە ورىن بەرىلگەن. ش.ءۋاليحانوۆ, ۆ.جيرمۋنسكي, ا.ديۆاەۆ جيناعان ماتەريالداردا شاشتى ءازىز اۋليە پەرىنىڭ قىزىنان تۋعانى جايىندا جانە ءوزى دە پەرى قىزىنا ۇيلەنگەندىگى تۋرالى ايتىلادى. كەي ەڭبەكتەردە «بابا تۋكلاس» بولىپ جازىلعان. ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن دۇنيە كوپ. قاراتاۋدىڭ تەرىسكەي بەتكەيىندە قۇمكەنتتە وعان حالىق ورناتقان كەسەنە بار. باتىرلىق جىرلاردا ول جونىندە كەڭىنەن ايتىلادى.
ايگىلى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى «بەتپاق شولىندە تاڭبالى نۇرا دەگەن جەر بار ەدى. سوندا تاسقا باسىلعان تاڭبالار بار. ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى قازاقتىڭ تاڭبالارىندا تالاس بولسا, سول تاستان بارىپ قاراسادى. الاشا حاننىڭ جارلىعىمەن جاسالعان تاڭبا» دەسەدى. قازاق – ءوز تاريحىن تاڭبالارمەن جانە ۇراندارمەن جازعان حالىق. قازاقتىڭ تاپ-تابىنىڭ تاڭبالارى بار. شەجىرەدە تايپالار «اقجول ۇراندى», «قاپتاعاي ۇراندى», «ويباس ۇراندى», «الاتاۋ ۇراندى» دەلىنەدى. ال تاڭباسىنا بايلانىستى «كوز تاڭبالى», «بوساعا تاڭبالى», «كوسەۋ تاڭبالى», «ەرگەنەك تاڭبالى» بولىپ بولىنەتىنى بەلگىلى. زەرتتەۋشىلەر اتاقتى شەجىرەلى تاڭبالى تاس ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوساتىن» دەيدى. بىراق قازىر ول تاس جەلدىڭ, سۋدىڭ ارەكەتىنەن ۇگىتىلگەن. اكادەميك ق.ساتباەۆ «جەزقازعان اۋدانىنىڭ كونە ەسكەرتكىشتەرى» دەگەن ماقالاسىندا «تاڭبالى تاسقا» ەرەكشە كوڭىل بولگەن. بۇل بۇگىنگە دەيىن ءالى دۇرىس زەرتتەلىنبەي كەلەدى.
قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا وسى سياقتى كيەلى مەكەندەر وتە كوپ: ارىستان باب, بەكەت اتا, سايرام, سىعاناق, سارايشىق, وتىرار, تاراز, سوزاق, بەعازى-ءداندىباي, باتىعاي, بوتاي, بوزوق, قوڭىر اۋليە, ت. ب. ءاربىر كيەلى ورىن – ۇلت تاريحىنىڭ التىن كومبەسىنە باعىت سىلتەيتىن تەمىرقازىق. سول ارقىلى ەلدىڭ تاريحىن, مادەني تۇرمىسىن, نانىم-سەنىمدى اڭعارامىز. بۇل كەشەندى جانە تەرەڭ زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى. كيەلى مەكەندەر – كونە ۇلت تاريحىنىڭ اينىماس كۋاسى.
ءاليا بەيسەنوۆا,
قر ۇعا اكادەميگى
