بيىلعى كوكتەمدە باتىس ءسىبىر ويپاتى مەن قازاقستاندا تىڭ كوتەرۋ ناۋقانىنىڭ باستالعانىنا 65 جىل تولدى. ول سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1954 جىلعى اقپان-ناۋرىز ايلارىندا وتكەن پلەنۋمىنان باستاۋ الدى. پارتيالىق فورۋم «ەلدە استىق ءوندىرۋدى ودان ءارى ۇلعايتۋ مەن تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ تۋرالى» ماسەلە قارادى.
پلەنۋمدا سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نيكيتا حرۋششەۆ «ءبىزدىڭ حالقىمىز كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىراتىن تىڭايعان جانە تىڭ جەرلەردى يگەرۋدىڭ ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزى مەن الدا تۇرعان جۇمىستاردىڭ اۋقىمى جونىندە» دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاسادى. بۇل مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوز باستاماسىنان تۋعان باتىل ۇسىنىسى ەدى. ول ءوز سوزىندە كەڭەس وداعى تۇرعىنداردى جوعارى ساپالى ۇنمەن قامتاماسىز ەتىپ, مەملەكەتتىك رەزەرۆتى تولتىرۋ, ەكسپورتقا شىعارىلاتىن ۇن مولشەرىن ارتتىرۋ ءۇشىن جىل سايىن مۇنشا استىق جيناۋى كەرەك دەگەن سارىنداعى ەسەپ-قيساپتارىن العا تارتتى.
نەگىزى, ەلىمىزدە تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ماسەلەسى 20-جىلداردىڭ سوڭىنان بەرى ءسوز بولىپ كەلە جاتقان ەدى. ول 30-جىلدار مەن 50-جىلداردىڭ باس جاعىندا قايتا كوتەرىلگەن بولاتىن. وسىعان بايلانىستى رەسەيدىڭ شىعىس جاق بولىگى مەن قازاقستاننىڭ ورتالىق جانە سولتۇستىك ايماقتارىنىڭ جەر جاعدايىن زەرتتەيتىن عىلىمي ەكسپەديتسيالار شىعارىلىپ تۇردى. ولاردىڭ ءبارى بۇل وڭىرلەردى استىقتى القاپتارعا اينالدىرۋعا بولاتىنى جونىندە تۇجىرىم جاسادى. بىراق بەلگىلى سەبەپتەرمەن ونى قولعا الۋ كەزەڭى كەيىنگە شەگەرىلە بەردى.
بۇدان كەيىن بۇل ماسەلە ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن وتكەن 1953 جىلعى قىركۇيەك پلەنۋمىندا ارنايى تالقىلاندى. وندا حرۋششەۆ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ اپاتتى جاعدايدا تۇرعانىن اشىپ ايتتى. وسى ارقىلى جۇرتشىلىققا شىندىقتى كوزگە باتىل ايتاتىن, ەلگە جاناشىر ادام بولىپ كورىندى. بۇل مالىمدەمەسى ونى بيلىكتىڭ جوعارى ەشەلونىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعى ماسەلەسى بويىنشا باستى مامان ءارى بەلسەندى رەفورماتور رەتىندە تانىمال ەتتى. شىنتۋايتتاپ كەلگەندە, وعان كولحوزدار مەن سوۆحوزداردى رەفورمالاۋمەن مالەنكوۆ قانا اينالىسا المايتىنىن حالىققا كورسەتۋ كەرەك بولدى. سوندىقتان ءبىر جيىندا نيكيتا سەرگەەۆيچ وزىنە ءتان ماقاممەن: «حالىق بىزدەن: «ەت بولا ما, جوق پا؟ ءسۇت بولا ما, جوق پا؟ جاقسى شالبارلار بولا ما؟» دەپ سۇرايدى. بۇل, ارينە, يدەولوگيا ەمەس. بىراق جاقسى يدەولوگيا جاساي ءجۇرىپ, شالبارسىز قالۋعا بولمايدى عوي» دەپ سوقتى.
حرۋششەۆ 1954 جىلى تىڭ كوتەرىلگەننەن كەيىن ءار گەكتار القاپتان 10-11 تسەنتنەردەن ءدان الۋعا بولادى دەگەن ەسەپپەن ەندى قوسىمشا كەمىندە 70 ميلليون توننا استىق جيناۋعا بولادى دەگەن بولجامعا سۇيەندى. ول تىڭ يگەرۋگە كەرەكتى ادامداردى دا قايدان الاتىنىن الدىن الا شەشىپ قويدى. بۇل ءۇشىن جاستاردى كوزسىز ەرلىك جاساۋعا شاقىرعان پاتريوتتىق ناۋقان جاريالاسا جەتىپ جاتىر. جاس قىزدار مەن جىگىتتەردىڭ بۇعان دەيىن تراكتور مەن كومبايندى كورمەگەنى دە ءسوز ەمەس, ىقىلاس بولسا, بارعان جەرلەرىندە تەز ۇيرەنىپ الادى. حرۋششەۆ 1954 جىلعى اقپان ايىندا وتكەن پلەنۋمدا سويلەگەن سوزىندە: «ونداعان مىڭ جاس پاتريوتتار وزدەرىن جاڭا جەرلەردى يگەرۋ جۇمىستارىنا جىبەرۋ جونىندە ءوتىنىش ايتىپ جاتىر» دەپ سالدى.
مىنە, وسى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ «وراسان زور جوسپارلارى» سوڭىنان رەسپۋبليكالارعا, وبلىستار مەن اۋداندارعا جۇكتەلدى. ماسەلەن, 1954 جىلعى اقپاندا الماتىدا رەسپۋبليكا كومپارتياسىنىڭ وسىعان بايلانىستى VII سەزى ءوتتى. ول تىڭ جەرلەردى يگەرۋ ماسەلەسىنە ارنالدى. بىراق مۇنى شەشۋ قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىلارىنا تاپسىرىلدى. ماسەلە مىنادا, ءتىپتى ستالين زامانىندا دا تىڭ يگەرۋدى بەلسەنە قولداي قويماعان رەسپۋبليكا باسشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ سونىڭ الدىندا عانا ءوز ەركىمەن قىزمەتىنەن كەتىپ, ونىڭ ورنىنا ماسكەۋدەن پانتەلەيمون پونومارەنكو دەگەن كەلگەن ەدى. ال ەكىنشى حاتشىلىققا لەونيد برەجنەۆ سايلاندى.
وسىلايشا 1954-1955 جىلدارى كەڭەس وداعىندا 13 ملن, سونىڭ ىشىندە قازاق جەرىندە 6,4 ملن گەكتار القاپتى يگەرۋ كەرەك بولدى. بۇل مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاقستانعا 300 مىڭنان استام مەحانيزاتور كەلدى, جاڭادان 90 سوۆحوز ۇيىمداستىرىلدى. جاڭا جەرلەردى يگەرۋگە 283 متس, 1697 كولحوز بەن 247 سوۆحوز جۇمىلدىرىلدى. تەك 1954 جىلدىڭ كوكتەمىندە عانا 1545 گەكتار تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەرگە سوقا ءتۇرەنى ءتيدى. جالپى, تىڭنىڭ العاشقى ەكى جىلىندا قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا وداقتىق قارجى كوزدەرىنەن 6 ملرد 105 ملن سوم مولشەرىندە اقشا قۇيىلدى. بۇل بۇكىل 4-بەسجىلدىقتا (1946-1950 جج.) رەس-
پۋبليكانىڭ حالىق شارۋاشىلىعىنا بولىنگەن قاراجاتتان 4 ەسەدەن دە كوپ ەدى.
حرۋششەۆ تىڭدى يگەرۋ ناۋقانىن ءوزىنىڭ جەكە باستاماسى ساناپ, ونى جۇزەگە اسىرۋعا بار كۇش-جىگەرىن اياماي جۇمسادى. ول ەڭ الدىمەن كاپيتاليستىك الەمگە كەڭەس حالقىنىڭ قىسقا مەرزىم ىشىندە تىڭ ەپوپەياسىن ءىس جۇزىنە اسىرىپ, كوپتەگەن كورسەتكىشتەر بويىنشا امەريكانى باسىپ وزا الاتىنىن كورسەتپەك بولدى. ءوزى بيلىك باسىندا وتىرعان كەزدە ول 6 رەت قازاقستاننىڭ تىڭ جەرلەرىنە كەلىپ قايتتى.
حرۋششەۆ وسى جىلداردا پارتيا, كەڭەس جانە شارۋاشىلىق قىزمەتكەرلەرىنە دە تىنىم بەرمەدى. تىڭعا بايلانىستى ورتالىق كوميتەتتىڭ, مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمدەرىندە, ءتۇرلى حاتتارى مەن جەدەلحاتتارىندا شەك بولمادى. بۇعان قوسا, ءبىرىنشى حاتشى قازاقستانعا تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ جونىندەگى تاپسىرمالارىنىڭ قالاي جۇرگىزىلىپ جاتقانىن ءوزى ارنايى كەلىپ تەكسەرىپ تۇرعاندى قالادى. 1954 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا ول ءبىرىنشى رەت رەسپۋبليكانىڭ تىڭ ايماعىن كەلىپ ارالاپ كوردى. سوسىن ەكى كۇندىك ساپارىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 4 ماۋسىم كۇنى سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمىنا «قازاقستانعا ساپاردىڭ كەيبىر ەسكەرتپەلەرى» دەگەن جازبا ءتۇسىردى. بۇل جازباسىندا ول رەسپۋبليكانىڭ دالالىق وڭىرلەرىن «بۇل – ءبىر ۇشى-قيىرسىز جاتقان تەپ-تەگىس جازىق» دەپ جازدى. ول سونىمەن بىرگە كوپتەگەن القاپتاردا جەر جىرتۋدىڭ ساپاسى تومەن ەكەنىن ايتا وتىرىپ, تىڭ جەرلەردىڭ اگروتەحنيكالىق تالاپتارى بۇزىلىپ جاتقانىن اتاپ كورسەتتى.
1955 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا حرۋششەۆ تىڭ يگەرۋدىڭ بارىنشا باياۋ ءجۇرىپ جاتقانىن ايتىپ, تاعى دابىل كوتەردى. بىراق قىرسىق شالعاندا, سول جىلدىڭ جازىندا قاتتى قۇرعاقشىلىق بولدى. ءسويتىپ تىڭ جەرلەرگە سەبىلگەن جازدىق بيداي القاپتارى تۇگەلگە جۋىق كۇيىپ كەتتى. تىڭگەرلەردىڭ باسىم بولىگى بۇرىنعىسىنشا ۇلكەن تۇرمىستىق قيىندىقتاردى باستان كەشىپ, شاتىرلار استىندا تۇرىپ جاتتى. مىسالى, 1955 جىلدىڭ 1 قازانىنا وداقتىڭ قۇرىلىس مينيسترلىگى جوسپارلانعان 11500 ءۇيدىڭ تەك 568-ءىن عانا سالىپ ءبىتىردى. مۇنىڭ ءوزى مىڭداعان تىڭگەرلەردىڭ كەلگەن جەرلەرىنە قايتىپ كەتۋلەرىنە اپارىپ سوقتىردى.
وسى تۇستا حرۋششەۆتىڭ تىڭ يگەرۋ ەپوپەياسىنا بايلانىستى نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر قازاقستاندا عانا ەمەس, ماسكەۋدىڭ وزىندە دە كورىنە باستادى. ولار ءداستۇرلى جەر يگەرۋ ءتارتىبى بۇزىلعانىن, مۇنىڭ سوڭى ءتۇبى ءبىر اپاتقا اپارىپ ۇشىراتاتىنىن العا تارتىپ, نيكيتا سەرگەەۆيچكە «ۇشقالاق» دەگەن ات تاڭدى. سول كەزدە ءبىرىنشى حاتشىنىڭ قىزمەتتىك جاعدايى دا ءبىراز تەڭسەلىپ كەتكەندەي بولىپ تۇر ەدى. بىراق حرۋششەۆ بۇل تۇيىقتان دا شىعا ءبىلدى. ول مۇنى تىڭ جەرلەر قاتارىن كۇرت ۇلعايتا ءتۇسۋ ارقىلى شەشىپ كەتتى. بۇل – ءبىر. ەكىنشى جاعىنان, سول ۋاقىتتا تابيعاتتىڭ ءوزى حرۋششەۆتىڭ جاعىنا شىعىپ كەتكەندەي بولدى. سەبەبى 1956 جىل بارىنشا جاڭبىرلى بولىپ, بيدايدىڭ جاقسى وسۋىنە جول اشىپ بەردى. سول جىلدىڭ كۇزىندە قازاقستان ءوزىنىڭ تاريحىندا ءبىرىنشى رەت ميلليارد پۇت استىق بەردى.
تىڭ ەپوپەياسى وسىلاي جالعاسا بەردى. اقمولا تسەلينوگرادقا اينالىپ, ۇلكەن ولكەنىڭ باس قالاسى بولدى. تىڭ يگەرەمىز دەپ سىرتتان اعىلىپ كەلگەن ءنوپىر حالىق قازاقستاننىڭ سولتۇستىك جانە ورتالىق بولىگىندەگى دەموگرافيالىق احۋالعا ايتارلىقتاي اسەر بەردى. بۇل ەندى باسقا ءبىر اڭگىمەنىڭ تاقىرىبى.
راسۋل ايتقوجا
