مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «ۇلىتاۋ – 2019» حالىقارالىق تۋريستىك فورۋمىنا قاتىسقاندا «ۇلىتاۋ تۋريستىك مەكەنگە, دەمالىس ايماعىنا ءارى ۇلى بابالارعا تاعزىم ەتۋ ورتالىعىنا اينالۋى ءتيىس» دەپ اتاپ كورسەتتى. ارينە, ۇلىتاۋ ءتۋريزمىن وركەندەتۋ قازاقستاندا ەتنوتۋريزمدى دامىتۋعا تىڭ سەرپىن بەرەدى دەسەك, ەتنوتۋريزمنىڭ ەرەكشەلىگىن كورنەكتىلەندىرەتىن بوگەنايى بولەك مادەني مۇرامىزدىڭ ءبىرى – كيىز ءۇي. بىلە بىلسەك, كيىز ءۇيدى ناسيحاتتاعانىمىز رۋحاني جاڭعىرۋىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى بولماق. ول قازىر قازاققا تىم تاڭسىق بولماعانىمەن, كيىز ۇيگە ءبىر تۇنەگەن باسقا ۇلتتاردىڭ وزگەشە اسەر الاتىنىنا دونالد ترامپتىڭ ۇلى موڭعوليادا قازاق كيىز ۇيىندە قونىپ, تامسانىپ قايتقانى دا ايعاق.
تاڭعاجايىپ ساۋلەت ونەرى
ساۋلەت ونەرىنىڭ جينامالى جانە جىلجىمالى ۇلگىسى سانالاتىن كيىز ءۇي سان مىڭ جىلدىق تاريحتى باستان كەشىردى. ارحەولوگيالىق قازبا دەرەكتەردەن كيىز ءۇيدىڭ قولا داۋىرىندە قولدانىسقا تۇسكەنى انىقتالدى. گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىردا ساقتاردىڭ كيىز ۇيلەردە وتىراتىندىعىن قاعازعا تۇسىرسە, ءۇيسىن ەلىنە كەلىن بولىپ تۇسكەن قىتايدىڭ حان ديناستياسىنىڭ حانشاسى شي ءجۇننىڭ:
دوڭگەلەك ءۇي, تۋىرلىق تام ورنىنا,
ەت جەپ, ايران ىشەدى اس-سۋىنا, – دەپ «جىرلاعانى» بار. وسىعان قاراعاندا, زەرتتەۋشىلەردىڭ كيىز ءۇيدىڭ جاسى «بەس مىڭ جىلدان اسىپ جىعىلادى» دەگەن مەجەسى دە نەگىزسىز ەمەس سەكىلدى.
«قاي حالىقتىڭ بولسا دا رۋحاني الەمى, ەڭ الدىمەن, ونىڭ ءداستۇرلى ونەرىنەن كورىنەتىنى ءمالىم» (وزبەكالى جانىبەكوۆ). ءداستۇرلى قولونەر تۋىندىمىزدىڭ بىرەگەيى – كيىز ءۇيدىڭ بويىنان دا حالقىمىزدىڭ بۇكىل رۋحاني الەمى, ۇلتتىق بولمىسى, دۇنيەتانىمى, ەستەتيكالىق كوزقاراسى مەنمۇندالاپ تۇر.
الىپ اسپاندى «كوك كۇمبەزى» دەپ اتاعان حالقىمىز اسپاندى شاڭىراققا, ودان تومەنگى كەڭىستىكتى ۋىققا, كوكجيەكتى كەرەگەگە ۇقساتىپ, كيىز ءۇيىن عالامنىڭ كىندىگى دەپ تانىعاندىعىنا تالاس جوق. بۇل جونىندە بەلگىلى زەرتتەۋشى اتيللا سانسىزبايۇلىنىڭ «كيىز ۇيدەگى كەڭىستىك – قازاق دۇنيەتانىمىنىڭ توعىسقان جەرى. كيىز ءۇي – عالامنىڭ مودەلى. شاڭىراق – كۇننىڭ سيمۆولى. كۇلدىرەۋىش – ءتورت تاراپ. ۋىقتار – كۇننىڭ ساۋلەسى. وشاق – ادامنىڭ وتى. ءتور – اق پەن قارانىڭ اراجىگىن اجىراتاتىن ادامنىڭ ورنى. سول جاق بوساعا – ايەلدىڭ, وڭ بوساعا – ەركەكتىڭ سيمۆولى» دەپ تۇيىندەگەنىنە قاراعاندا, قازاقتىڭ «ەسىگىڭ – ەسىڭ, بوساعاڭ – سەسىڭ, تابالدىرىق – تاۋبەڭ, ماڭدايشا – مارتەبەڭ, شاڭىراق – ءپىرىڭ, تۋىس – كەرەگەڭ, ءتور – دارەجەڭ, وشاعىڭ – ىرىس, ءتۇتىنىڭ – تىنىس, بەلدەۋىڭ – قورعان, تۇندىگىڭ – تەگىڭ, تۋىرلىق – ەلىڭ, ۋىعىڭ – ەرىڭ, وسىنىڭ ءبارىن كوتەرەر – قاسيەتتى قارا جەرىڭ» دەپ تۇجىرىمداۋىندا دا ۇلكەن ءمان جاتىر.
– كوشپەلىلەردىڭ سان عاسىرلىق تاجىريبەسى, ومىرلىك قاجەتتىلىگى, وي-ءورىسى, تالعام -تانىمى ءبىر عانا كيىز ءۇيدىڭ بويىنا شوعىرلانعانداي. ولاردىڭ سۇلۋلىق تۋرالى تالعام-تۇسىنىگى, دۇنيەنى سۇلۋلىق زاڭدىلىقتارىمەن يگەرۋ مۇمكىندىگى نەگىزىنەن, وسى كيىز ءۇي ارقىلى كورىنىس تاپتى, – دەپ جازادى اتاقتى عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك.
ايتىپ-ايتپاي, كيىز ءۇيدىڭ بويىنداعى سۇلۋلىقتى تىلمەن تۇگەندەۋ مۇمكىن ەمەس. ونى كوزىمەن كورىپ, وعان تۇنەپ شىققان جولاۋشىنىڭ تاڭداي قاعىپ, تامسانباعانى جوق. وعان مىسال رەتىندە قىتاي ورداسىنىڭ اتاقتى اقىنى ءباي ءجۇيىنىڭ (772-846 جىل) «كيىز ءۇي» دەگەن ولەڭىن:
كيىزىنە ءجۇنى كەتكەن مىڭ قويدىڭ,
شاڭىراعى قايىڭىنان كۇنگەيدىڭ.
ءارى بەرىك, ءارى ىڭعايلى, ءارى اسەم,
دەي المايمىن اعاشىنا ءمىن قويدىم, – دەپ باستاپ, سوڭىن:
سالتاناتتى سارايىنا پاتشا ماس,
ساراي بارلىق ءۇمىتىڭدى اقتاماس.
كيىز ءۇيدىڭ قۇدىرەتىنە جوق تالاس,
سارايىڭا بەرمەيمىن مەن باسپا-باس! – دەپ تۇيىندەگەنىن (اۋدارعان نەسىپبەك ايت) ايتساق تا جەتكىلىكتى.
كيەلى كيىز ءۇيدىڭ كەرەمەتى تۋرالى بۇدان ارتىق مىسالدىڭ قاجەتى جوق. وكىنەرلىگى, سان عاسىردىڭ سىناعىنان سۇرىنبەي وتكەن كيىز ءۇيدىڭ سوڭعى كەزدەرى زاماننىڭ دامۋىنا, ءوندىرىس-تۇرمىستاعى وزگەرىستەرگە ىلەسە, قولدانىس اياسى تارالۋىمەن قاتار, ءسان-سالتاناتى جاعىنان دا كەتەۋى كەتىڭكىرەپ بارادى. كيىز ءۇيدىڭ تولىق زەرتتەلمەۋى, دۇرىس ناسيحاتتالماۋى دا ونى ەلەۋسىز قالدىردى.
ەسكەرمەسەك, ەسكىرە بەرەدى
كيىز ۇيمەن بايلانىستى ۇمىتىلىپ بارا جاتقان اتاۋلار دا از ەمەس. قولدانىلۋىنا, ۇلكەن-كىشىلىگىنە, تىگىلۋ ادىسىنە بايلانىستى اتاۋلاردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە كيىز ءۇيىمەن قاتىستى بالاعان, شايلا, اقتاقىر, جولاماي(جولىم ءۇي)… سياقتى باسپانالاردىڭ اتىنىڭ ءوزى ۇمىتىلىپ بارادى. كيىز ءۇي قازاقتىڭ مادەني مۇراسى دەگەنىمىزبەن, بابالارىمىزدىڭ ىسمەر قولىنان شىققان تالاي ونەر تۋىندىلارى بۇل زامانعا جەتكەن جوق. مەرەكە-مەيرامداردا ءسان ءۇشىن تىگىلگەنى بولماسا, كەڭ-بايتاق ساحارادان دا سيرەپ بارادى. اسەم استانامىزعا سان ءتۇرلى قۇرىلىستىڭ ۇلگىسىن اكەلگەنىمىزبەن, كيىز ءۇي فورماسىندا جوبالانعان ءبىر قۇرىلىس جوق. بۇل جاعىنان قىتاي بىزدەن كوش ىلگەرى. اتاپ ايتقاندا, قىتايدىڭ موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا سالىنعان 800 شارشى مەترلىك الىپ كيىز ۇيدەي ءبىر كيىز ءۇي جوق قازاقستاندا. 1000-نان ارتىق ادام سياتىن ءۇيدىڭ ىشىندە قازاقتىڭ قايقى باس توسەگى, اسادال سياقتى بۇيىمداردىڭ ءبارى بار. دۇنيەدەگى الىس-جاقىننان كورۋگە كەلگەن تۋريستەردىڭ تاڭداي قاعىپ تامسانبايتىنى جوق. ال قازاقستان «قازاق-قىرعىز حالىقتارىنىڭ كيىز ءۇي دايىنداۋ جانە تىگۋ ونەرىن» يۋنەسكو-نىڭ ادامزاتتىڭ بەيزاتتىق مادەني مۇراسى تىزىمىنە ەنگىزدىك» دەپ ماقتانعانىمەن, كيىز ءۇيدى ۇرپاقتارعا دارىپتەۋ جاعىنان پارمەندى جۇمىستار ىستەپ جاتقان جوق. تىزىمگە ەنگەنىمەن, كيىز ءۇي جاسايتىن شەبەرلەرگە ۇلت ونەرىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە قولداۋ كورسەتىلمەسە, ەرتەڭ كيىز ءۇي مۇراجايلاردا عانا قالىپ, تۇرمىسىمىزدان تىسقارى قالماي ما؟! سوندىقتان ەندىگى جەردە دۇنيە ءجۇزى ساياحاتشىلارىنىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان قاسيەتتى كيىز ءۇيدىڭ قازاق حالقى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزى بار ەكەنىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ايرىقشا ماڭىزدى. ول ءۇشىن كيىز ءۇي جونىندەگى زەرتتەۋدى, ۇگىت, ناسيحاتتى كۇشەيتۋ كەرەك. قازىرگى سۇرانىس قاجەتىن ەسكەرە وتىرىپ, ءتۋريزمدى دامىتۋ تۇرعىسىنان كيىز ءۇيدى جاڭاشا پايدالانۋدىڭ جولىن ىزدەپ, كيىز ءۇي جاسايتىن شەبەرلەرگە ەكونوميكالىق جاقتان كومەك كورسەتۋ قاجەت.
قازاق حالقىنىڭ ادامزات مادەنيەتىنە قوسقان, تۇتاس الەم مويىندايتىن ۇلەستەرىنىڭ ءبىرى جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ بولسا, ەندى ءبىرى دوڭعالاقتى اربالار جاساپ, ونىڭ ۇستىنە كيىز ءۇي تىككەنى بولۋعا ءتيىس. تىلىمىزدە «كۇرەن» دەپ اتالاتىن بۇل ۇيلەر ءبىر قانشا تاريحي فيلمدەردە كورىنىس بەرگەنى بولماسا, قازىر كوپ ەلدىڭ ساناسىنان ءوشىپ تىنعانى وتىرىك ەمەس. ءتىپتى, «كۇرەندى» موڭعۇلعا تاۋەلدەيتىندەر دە بار. ناعىندا الەمدى بيلەگەن شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ ماقتانعان شاعىندا «ديدار سۇلۋ قىزداردى, قازاق كۇيمە مىنگىزىپ» دەگەن تەڭەۋدى پايدالانعانىن ەسكەرسەك, كۇرەن دە قازاق ونەرىنىڭ تۋىندىسى ەكەنىنە ءشۇبالانبايسىز. ونىڭ ۇستىنە, كۇرەن جايلى تاريحي جازبالار دا از ەمەس. «ولار تۇراتىن ۇيلەر اعاش كەسپەكتەرىنەن قۇراستىرىلىپ, بۇتاقتارمەن شاباقتالعان, توبەسىندە جوعارى قاراي موينىن سوزىپ, ىقشامدانا تۇسەتىن وتتىقتىكى سياقتى دوڭگەلەك تۇتىگى بار اربا ۇستىنە ورنالاستىرىلادى دا, ۇنەمى اپپاق بولىپ جارقىراپ تۇرۋى ءۇشىن جۇنگە اق, اق توپىراق, سۇيەك ۇنتاعىن قوسىپ باسقان اق كيىزبەن قاپتالادى ەكەن. ۇيلەر مەيلىنشە كەڭ, ەنى – 30 فۋت, دوڭگەلەكتەرىنىڭ اراسى 20 فۋت بولعان. وسىنداي ءۇيلى ارباعا 22 وگىز جەگىلگەن (گيلوم دە رۋبرۋك)» (وزبەكالى جانىبەكوۆ, «جولايىرىقتا»).
تالشىققا دا تاڭداۋ ءتۇستى
سوڭعى كەزدەرى تالدان ءۇي اعاش باسۋ مۇمكىندىگىمىز دە ازايىپ بارادى. ورمان قورعاۋ ورىندارى ءۇي اعاش تۇگىل شىرپى سىندىرساڭ, شىرىلداتقالى تۇر. قاڭقاسىن تەمىردەن جاساساڭ, اۋىر. جىعىپ, تىگۋگە قولايسىز. از ۋاقىتتان كەيىن تات باسىپ, قارا قوجالاق بولىپ كەتەتىنىن بىلاي قويعاندا, نايزاعاي ءتۇسىپ, ومىرگە قاۋىپ توندىرەتىنى تاعى بار. وسى تۇرعىدان العاندا, كيىز ءۇيدىڭ قاڭقاسىن اينەك تالشىقتان جاساۋ جاعىن دا قاراستىرعان دۇرىس سياقتى. بۇعان مىسال بولاتىن دايىن تاجىريبە دە بار.
وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قىتاي قازاقتارىنان شىققان قۇرىلىس ينجەنەرى, قازاق كيىز ءۇيىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى بولات كارىباي اينەك تالشىقتان كيىز ءۇيدىڭ قاڭقاسىن جاسادى. بۇل كيىز ءۇيدىڭ سىرتتاي قاراعاندا, بايىرعى ۇيدەن ەش پارقى جوق. كوشى-قونعا قولايلى, جەڭىل, تات باسپايدى, نەشە جىل وتسە دە ءتۇسى تايمايدى, اۋمايدى. ونىڭ ۇستىنە, بۇل ءۇي ۋىعىنىڭ قالامى جوقتىعى بولماسا, قازاق كيىز ءۇيىنىڭ بارلىق ەرەكشەلىكتەرىن نەگىزگە الىپ جاسالعان. كەرەگەسى جەلكوز, كوزدىڭ ولشەمى, ساعاناعى, ۋىعىنىڭ ۇزىندىعى, الاقانى, شاڭىراعىنىڭ توعىنى (شەڭبەرى), كۇلدىرەۋىشى, تيەگى, ۋىقتىڭ باۋىنا دەيىن قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ولشەمى بويىنشا جوبالانعان.
– بۇل ءۇيدى جوبالاپ, جاساتۋداعى سەبەبىم, – دەيدى بولات كارىباي. – ەل ىشىندە ۇيشىلەر سيرەپ كەتتى, اعاشتى دا كەستىرمەيدى. تەمىردەن جاساساڭ, قولايسىز. سول سەبەپتەن كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن اينەك تالشىقتان جاسادىم. ويتكەنى بۇل مىقتى, شىمىر, دەنساۋلىققا زالالى جوق, قالاعانىڭشا يۋگە, بوياۋعا بولادى. ءۇيدى جاساتۋ بارىسىندا دا قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ساندىق ءمانى مەن شاڭىراق ولشەمدەرىنە باعىنا وتىرىپ, ارحيتەكتۋرالىق فورماسى بويىنشا جاساتتىم. مۇنداعى ماقساتىم دا – «ۇياعاشتى» ستانوكتا جاسۋعا جول اشۋ.
ارينە, بۇگىنگىدەي دامىعان زاماندا, كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى, ءسوزسىز, اعاشتان جاسالسىن دەگەن شارت تا جوق. قازىرگى عىلىم-تەحنيكانىڭ وزىق جەتىستىگىنەن پايدالانىپ, ءداستۇرلى ونەردى ءداۋىر كوشىمەن جالعاساق, نەسى بار؟ قازاقستاندىق شەبەرلەر دە مۇنى ەسكەرۋى كەرەك. ءتۋريزمدى تۇلەجىتۋمەن قاتار, كونە مۇرالاردىڭ دا ءتورت تۇرمانىن تۇگەندەي جۇرگەن دۇرىس.
