كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى

جەلتوقسان, سەن بىزگە قاسىرەتكە تولى وقيعا مەن قاسيەتتى تاۋەلسىزدىكتى قوسا سىيلادىڭ. باسقا ەشبىر ەلدىڭ تاريحىندا بولماعان نەبىر زۇلماتتى كورگەن حالقىمىزدىڭ كوز جاسى مەن ارمان-تىلەگىن جاۋاپسىز قالدىرمادىڭ. ءيا, ءبىز بۇگىن ازاتپىز. ءبىز بۇگىن سارىارقانىڭ قىتىمىر ايازىندا ساعاتتاپ دالادا جۇرۋدەن دە جاسقانامىز. بىراق وسى ايازدى باسىنان وتكەرگەن 1986 جىلعى جاستاردىڭ ەرلىگىن ۇمىتقان جوقپىز. ۇمىتا دا الماسپىز. جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە تسەلينوگراد (قازىرگى نۇر-سۇلتان) جاستارى دا الماتىداعى قاندى وقيعالاردان بەيجاي قالمادى. ولار ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىرۋ ماقساتىندا ورتالىق پارتيا باسشىلىعىنىڭ اتىنا حات جازىپ, شەرۋگە شىقتى. 1986 جىلدىڭ 20 جەلتوقسانىندا تسەلينوگراد پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى اسقار ساعىناەۆ جاستار اراسىندا قول جيناۋدى ۇيىمداستىرعان ادامداردىڭ ءبىرى بولدى. اعامىزدىڭ ءومىرى – كينوعا سۇرانىپ تۇرعان دايىن ستسەناري.«انا ءتىلىڭ – ارىڭ بۇل»

– بۇرىنعى تسەلينوگراد قالاسىندا دۇنيەگە كەلدىم, – دەپ باستادى ءسوزىن اعامىز. – بالا كەزىمدە كىتاپتى كوپ وقيتىنمىن. ءبىر وكىنىشتىسى, ورىسشا وقىدىم. بەرتىنگە دەيىن قازاقشانى مۇلدەم تۇسىنبەي كەلدىم. ءوزىڭىز بىلەسىز, ول كەزدە اقمولا وبلىسى ورىستانىپ كەتكەن. جازعى كانيكۋل كەزىندە اتا-انامىز ءبىزدى اۋىلعا جىبەرەتىن. بىردە جيەن اعام ەكەۋمىز كوشەدە سويلەسىپ تۇرعانبىز. قاسىمىزعا كاۆكاز ازاماتى جەتىپ كەلىپ, بار ورىسشاسىمەن: «مىناۋ نە سۇمدىق؟ باعانادان بەرى ەكەۋىڭە قاراپ تۇرمىن. ەكى قازاق ءوزارا ورىسشا سويلەسىپ تۇرعانى نەسى؟» دەدى. سوندا اعام: «مەن قازاقشا سويلەسە بەرەمىن عوي. مىنا بالا قالادان كەلگەن. قازاقشا تۇك تۇسىنبەيدى» دەپ جاۋاپ بەردى. وسىدان كەيىن انا ءتىلىمدى ۇيرەنەمىن دەگەن ماقسات قويدىم, كوپ قينالدىم. ويتكەنى ول كەزدە قازاقشا وقۋلىقتار دا بولمادى. مەن راديو تىڭداۋدى ادەتكە اينالدىردىم. سوسىن قازاقشاعا اۋدارىلعان الەكساندر ديۋمانىڭ «ءۇش نويان» دەگەن رومانىن وقۋعا كىرىستىم. بىردەڭە ءتۇسىندىم دەپ ايتا المايمىن. اسكەردە جۇرگەندە ءبىر قىرعىز: «مەنىڭ قىرعىزشا سويلەگەنىمدى نەگە ۇقپايسىڭ؟» دەپ سۇرادى. مەن: «سەن قىرعىزشا ايتىپ تۇرعاندىقتان تۇسىنبەي تۇرمىن» دەپ ەدىم. «جوق! سەن مەنىڭ ءسوزىمدى تۇسىنبەيسىڭ, ويتكەنى سەن قازاقشا دا تۇك بىلمەيسىڭ» دەدى. ال شىن مانىندە, قازاقشا جاقسى سويلەيتىن ادام تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ كەز كەلگەنىمەن ەمىن-ەركىن تۇسىنىسەدى. دەمەك, قازاق ءتىلىنىڭ دەڭگەيى حالىقارالىق ءتىل ءرولىن اتقارا الادى. بالالىق شاعىمدا قاتارلاستارىما قاراعاندا كوپ كىتاپ وقيتىندىقتان, ارمانشىل, اڭگىمەشىل بولدىم. بالالار مەنى كورگەندە قاستارىنا شاقىرىپ الىپ ەرتەگى ايتقىزاتىن. وقىعان كىتاپتارىمنىڭ مازمۇنىن اڭگىمەلەپ بەرەتىنمىن. سول كەزدەگى تسەلينوگراد قالاسىنىڭ اتىنان شاحمات جارىستارىنا قاتىستىم. ادەبيەت­تەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمىمنىڭ ىنتالاندىرۋىمەن شىعارمالار جازىپ ءجۇردىم. بىرنەشە جىل گيمناستيكامەن, ون ءتورت جاسىمدا كاراتەمەن شۇعىلداندىم. ال قازىر اينالامنان ەڭ ءبىرىنشى قازاقشا سويلەسۋدى, ەكىنشى سپورتپەن اينالىسۋدى تالاپ ەتەمىن. ءوزىم دە سول جاعىنان كوپكە ۇلگى بولۋدامىن, – دەدى الىستا قالعان بالالىق شاعىن ەسكە العان كەيىپكەرىمىز.
جاستايىنان سپورتقا جانى قۇمار اسقار شاياحمەتۇلى مەكتەپتى بىتىرە سالا مۇعالىمدىك ينستيتۋتتىڭ دەنە شىنىقتىرۋ فاكۋلتەتىنە تاپسىرادى. الايدا بابى كەلىسسە دە, بارماقتاي باق بۇيىرماي وقۋعا تۇسە المادى. ءبىر جىل ۋچيليششەدە وقىعاننان كەيىن ايتقانىنان قايتپايتىن ستۋدەنت مۇعالىمدىك ينستيتۋتتىڭ جالپى تەحنيكالىق فاكۋلتەتىنە قابىلدانادى. ەكىنشى كۋرستا جۇرگەندە اسكەردەن شاقىرۋ كەلىپ, بورىشىن وتەپ قايتتى. ال ءۇشىنشى كۋرستا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقانى ءۇشىن سوتتالدى.

وقۋعا ورالۋ وڭاي سوقپادى

– 1988 جىلى قايتادان وقۋىمدى جالعاستىرماقشى بولىپ مامىر ايىندا وقۋ ورنىما كەلىپ, ارىز جازىپ كەتتىم. ول كەزدەگى فاكۋلتەت دەكانى بالتاش سۇلەيمەنوۆ: «مەن سەنى وقۋعا قابىلدامايمىن» دەپ كەسىپ ايتتى. ال مەن «ارىزىما قاعاز بويىنشا جاۋاپ بەرىڭىز» دەپ تالاپ قويدىم. ءبىر ايدان سوڭ كەزدەسەتىن بولىپ كەلىستىك. ال كەلەسى بارعانىمدا تاعى دا سونداي سىلتاۋ ايتتى. نە كەرەك, وسىنداي جاعداي ءۇش رەت قايتالاندى. سوڭعى رەت دەكانمەن سوزگە دە كەلىپ قالدىق. ماعان: «سەن جەلتوقساندا الاڭعا شىققانسىڭ. ال مەن كوممۋنيستپىن. مەن سەنى قايتا وقۋعا قابىلداي المايمىن» دەدى. بۇل ىسكە ينستيتۋت رەكتورى, تاريحشى الەكسەەنكو مىرزا دا ارالاستى. ول ءبىزدى تىڭدادى دا: «سەن سياقتى ۇكىمەتكە قارسى شىققاندار 5 جىلداي وقي المايدى» دەدى. مەن ونىڭ ارگۋمەنتىنە: «كەزىندە لەنين مەملەكەتكە قارسى شىقتى. اعاسى پاتشانى ولتىرمەك بولدى. سوعان قاراماستان ۆلاديمير ۋليانوۆكە قازان ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى عوي. ال سىزدەردىڭ وقۋىمدى جالعاستىرۋىما مۇمكىندىك بەرمەي وتىرعاندارىڭىزدى تۇسىنبەدىم! كەڭەس وكىمەتى پاتشا وكىمەتىنەن دە جامان با؟!» دەپ ايتتىم. نە كەرەك, وسى جانجالدان كەيىن مەنى وقۋعا الدى. 1992 جىلى اڭساعان ارمانىما جەتىپ, اقىرى اياقتادىم. بىراق ەشبىر مەكتەپ مۇعالىمدىككە العان جوق, – دەدى ول.

ساعىن سىندىرا المادى

ءومىر ءبىز ويلاعاننان دا كۇردەلى, ءبىز ويلاعاننان دا شىم-شىتىرىق بولىپ شىقتى. 1986 جىلى قازاق جاستارى وتارشىلدىق جۇيەگە قارسىلىق تانىتقاندا, جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ ءدۇمپۋى الماتىنى عانا ەمەس, ەلىمىزدىڭ باسقا قالالارىن دا شارپىدى. ىشكە جينالعان اشۋ مەن ىزا, ادىلەتتىلىككە دەگەن سەنىم مەن ءۇمىت ستۋدەنت جاستاردى الاڭعا الىپ شىقتى. قانشا جىل ايتقانىنا كونىپ, ايداۋىندا جۇرگەن مومىن حالىقتىڭ توسىن مىنەزىن كورگەن كەڭەس وكىمەتى قاقاعان ايازعا قاراماستان كوتەرىلىسشىلەرگە ويلارىنا كەلگەنىن جاساپ, قيناپ باقتى. تسەلينوگرادتاعى وقيعا بويىنشا اسقار ساعىناەۆتى 60-باپپەن جانە 170-باپتىڭ 3-تارماعىمەن سوتتاپ, كۇشتەپ پسيحونەۆرولوگيالىق ديسپانسەرگە ەمدەۋگە جىبەردى. ونىڭ ايتۋىنشا, 8 اي بويى وعان پسيحوتروپتىق دارىلەردى قولدانعان.
– سانالى تۇردە حالقىمنىڭ نامىسىن قورعاۋعا تىرىستىم. ءوزىمنىڭ ادال ەكەنىمە, قىلمىس جاساماعانىما سەندىم. مەنىڭ ارىم تازا. مەن حالقىممەن بىرگەمىن! سوتقا اپارعان كۇننىڭ وزىندە اقتىق سوزىمدە وسى مەملەكەتكە, كوممۋنيستىك جۇيەگە قارسى ءوز پىكىرىمدى ايتۋعا دايىن ەدىم. الايدا مەنىڭ ايتقان سوزدەرىمدى جوققا شىعارۋ ءۇشىن مەنى جۇيكە اۋرۋلارى بولىمىنە اپارىپ تىقتى. مەن ول جەردە دە ءوز قۇقىعىمدى تالاپ ەتىپ, قايدا ەكەنىمنەن بەيحابار اكە-شەشەمدى ايتىپ, شاعىمداناتىنمىن. ال ولار مەنى باسۋ ءۇشىن امينازين, گالوپەريدول, ماجەپتيل دەگەن اۋىر دارىلەردى ەكتى. باسىما ىستىق قان شاۋىپ, ەسىمنەن تانىپ جانۇشىرا ايعايلاپ, كەرەۋەتتەن جەرگە دومالاپ تۇسەتىن ساتتەرىم بولدى. وسىلايشا سوتقا اپارماستان سىرتتاي سوتتاي سالدى. كەيىن سوت ماتەريالدارىمەن تانىسقانىمدا: «كوشەگە شىعايىق. الماتىلىقتارمەن ءبىر ەكەنىمىزدى كورسەتەيىك. اعالارىمىز 1979 جىلى تسەلينوگراد قالاسىندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋعا قالاي قارسى شىقسا, ءبىز دە سونى قايتالايىق» دەگەن جولداستارىم سوت پروتسەسىندە مۇلدەم باسقاشا جاۋاپ بەرىپتى. مەنىڭ سوتتا بولماعانىمدى پايدالانىپ, بار پالەنى ماعان جاپقان ەكەن, – دەدى اسقار ساعىناەۆ اۋىر جىلداردى ەسكە الىپ.

باس كەسپەك بولسا دا, ءتىل كەسپەك جوق

اۋىر سوققىدان كەيىن اعامىز اقىندىققا بەت بۇردى. اق قاعاز بەن قارا سيا جاۋجۇرەك اقىننىڭ ەلىنە دەگەن شىنايى ماحابباتى مەن اۋىر تاعدىرىن جىرلاۋعا جەتىپ جاتىر. كەيىپكەرىمىزدىڭ ايتۋىنشا, اقىندىق ونەر وعان ءتۇپ ناعاشىسىنان دارىعان ەكەن. قازاققا اتى ءمالىم جازۋشى, جۋرناليست جايىق بەكتۇروۆ اسقار اعامىزدىڭ اناسىنىڭ بولەسى بولىپ كەلەدى. قاراعاندى قالاسىندا جازۋشى ەسىمىمەن اتالاتىن كوشە مەن ءجاسوسپىرىم بالالارعا ارنالعان كىتاپحانا بار. ەڭ قىزىعى, جايىق بەكتۇروۆ تا ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى باسىنان كەشىپتى. سوندىقتان شىعار اسقار ساعىناەۆ ءوز تاعدىرىن ناعاشىسىنا ۇقساتادى. سەبەبى ەكەۋى دە اقىن, ەكەۋى دە جاپا شەگىپ, تەپەرىش كورگەن ازامات. بەلگىلى ونەرتانۋشى بەكتۇر قادىروۆ كەيىپكەرىمىزدىڭ شىعارماشىلىعىنا: «بۇل اقىن 1986 جىلى جەلتوقساننىڭ قاقاعان ايازىندا دۇنيەگە كەلدى» دەپ باعا بەرگەن. وسىندايدا اتاقتى پسيحولوگ زيگمۋند فرەيدتىڭ «شىعارماشىلىقپەن تەك قانا باقىتسىز جاندار اينالىسادى» دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى. ءيا, جەلتوقسان اقىن ءومىرىنىڭ وشپەس جاراسى بولىپ قانا قويماي, ماڭگىلىك جىرلايتىن تاقىرىبىنا دا اينالدى. كەيىپكەرىمىز ءبىر كەزدەرى بالا-شاعاسىن اسىراۋ ءۇشىن ەتىكشى بولىپ تا جۇمىس ىستەيدى. بىراق اقىن جانى پوەزيادان الىس­تاپ كەتە الماي, سوڭىندا ءبارىبىر شىعارماشىلىقپەن توعىسقان.

باتىرعا نەگە  قۇرمەت از؟

ءۇيسىز-كۇيسىز قالعان اسقار ساعىناەۆتىڭ كوڭىلدەگى كۇر­مەۋىن شەشىپ, وتباسىنا باقىت سىيلاپ وتىرعان جەڭگەمىز اقىننىڭ شىعارماشىلىعىن دا, تاعدىرىن دا سىيلايدى. اسقار شاياحمەتۇلى التى جىلداي «ناعىز جەلتوقسان» قوعامدىق قورىنىڭ ءبىرىنشى توراعاسى بولىپ, تالاي يگى ىستەردىڭ وتۋىنە اتسالىسادى. اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى دەگەن اتاعى دا بار.
– الاڭعا «ۋ ىشسەم دە ۇلتىم ءۇشىن» دەپ شىقتىم. جەلتوقسان مەن ءۇشىن ۇلكەن سوققى بولدى. سورلاتتى دەپ ايتۋىما دا بولادى. ءتيىستى وتەماقى العان جوقپىن. اقتالۋىم تەك قانا رەسمي قاعاز كۇيىندە قالىپ قويدى. باسقا جەلتوقساندىقتارعا ءۇي بەردى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى ءبىر ەمەس, بىرنەشە ءۇي, اقشالاي وتەماقى الىپ وتىر. سول كەزدەگى تسەلينوگراد بۇگىندە ەلوردامىز نۇر-سۇلتان قالاسىندا مەنىمەن بىرگە سوتتالعان امانگەلدى نۇكەنوۆ تە ءۇي الا الماي ءجۇر. كەلەسى جىلى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ وتىز جىلدىعىن تويلاعاندا, مۇمكىن بىزگە دە ءۇي بەرەر دەپ ۇمىتتەنەمىز, – دەدى ەشكىمنىڭ الدىنا بارىپ جاعدايىن ايتىپ, جالىنبايتىن جاۋجۇرەك كەيىپكەرىمىز.
كەڭەستىك بيلىكتىڭ زاردابىن, ادىلەتسىز شەشىمنىڭ سالدارىن بۇگىنگە دەيىن تارتىپ وتىرعان اسقار ساعىناەۆقا ۇكىمەت تاراپىنان ەشقانداي كومەك جاسالماي كەلەدى. ار-وجدان مەن دەنساۋلىققا قاساقانا نۇقسان كەلتىرگەن ايىپ­تىلار جازاسىن تارتقان جوق. قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان شاقتا رۋح بەرگەن جەلتوقسانشىلاردىڭ ەرلىگىن ۇمىتۋ تاۋەلسىزدىگىمىزگە سىن ەمەس پە؟..

كوكتەم قارقىن